Ayırıcı Özellikler (Treyt) Kuramları

Özellik teorisi kişilik ölçmede kullanılan en yaygın yöntemdir çünkü en deneysel yöntemdir. Özellik teorisi, kişiliği özelliklerin bir toplamı olarak düşünür ve kişilerin davranışlarını genel olarak önceden tahmin etmeye çalışır. Özellik yaklaşımını savunan teoristler, yaşam biçiminde olduğu gibi bazı kişilik envanterleri yapılandırmaktadırlar (Assael, 1984, akt., Akerman, 2009:94).

Ayırıcı özellikler kuramının temelleri Gordon Willard Allport’a kadar uzanmaktadır. 1897-1967 yılları arasında yaşamış olan Allport, kişilik kuramını 1937 yılında geliştirerek kişiliği bireyin kendine özgü düşünce ve davranışını belirleyen psikofiziksel sistemlerin dinamik örgütlenmesi olarak tanımlamıştır. Temel ve Ayırıcı Özellikler olarak da sayılabilecek kişilik özelliklerini gruplandırarak üçe ayırmıştır (Yıldızoğlu, 2013:86-88).

➢ J.Kardinal Özellikler (yaşamın neredeyse her alanında kendini gösteren özellikler)

➢ Merkezi Özellikler (bireydeki saldırganlık ya da duygusallık gibi davranışsal özellikler)

➢ İkincil Özellikler (sürekli ancak diğer özelliklerden daha az sıklıkla kullanılan özellikler)

Literatür taraması sonucunda ulaşılan çalışmalar incelendiğinde bağımsız baskın tip, tüm yaşam, çevresel faktörler, temel özellik, ayırıcı özellik, yetişkin güdüsü, çocuk güdüsü, işlevsel otonomi, proprium (kendilik kavramı), proprium boyutları (bedensel kendilik duygusu, öz kimlik duygusu, öz saygı duygusu, öz uzanım duygusu, kendilik imajı, rasyonel baş edici benlik duygusu, benlik arayışı), geçmiş yaşantılardan bağımsız kişilik, karmaşık güdüler, kişiye özgü güdü, çeşitli durumlarda benzer davranım, ayırıcı özelliklerin kriterleri (kişiliğin temel yapı taşı, kurgu olmayan, alışkanlık ötesi, deneysel sınanabilir, görece bağımsız ayırıcı, sosyal ahlaki norm dışı, kişisel ve evrensel boyutları olan, bazen tutarlı olmayan ayırıcı özellikler), ısrarlı işlevsel otonomi, kazanılmış işlevsel otonomi, belirleyicilik, bütünleyici, sınıflayıcı dinamizm, sağ kalma biçimi, özellikler yaklaşımı, meslekte kararlılık, politik tercihler, dışadönüklük, hakimiyet, baskın merak, yatkınlık gibi

Allport, insanları önceden belirlenmiş sınıflara sokmaya çalışmaktansa bireyi kendi içinde inceleme yaklaşımıyla tek bir bireyin kişiliğini oluşturan özelliklerin benzersiz birleşimini belirlemenin mümkün olduğunu ileri sürer. Bireyin kişiliğini tanımlayan ve temel özellikler olarak adlandırılabilecel 5-10 özellik olduğunu ileri sürer. Bir insanı anlamak için önce kişinin hangi özelliğe denk geldiğine karar verilmesi gerektiği ve temel özelliklerin sayısının kişiden kişiye değişebileceğinden bazen bir özelliğin “baskın” olduğuna işaret etmektedir. İncelenecek kişilik özelliğininde, temel özellikten uzaklaşarak ikincil ayırıcı özelliğe odaklanmamak için araştırmacının değil kişinin kendisinin belirlesi gerektiğini vurgular.

Ayırıcı özellikler kuramına katkı yapan kuramcılardan birisi de Raymond Bernard Cattell’dir. 1905-1998 yılları arasında yaşayan Cattell’in Faktör Analitik Kuram olarak adlandırılan kuramına göre kişilik, görünen davranışlarının altında yatan temel özelliklerdir. Ayırıcı özellikleri 16 faktör altında topladığı için 16 faktör kişilik özellikleri kuramı olarak da bilinmektedir.

İnsan kişiliğini nesnel ölçütlere dayanarak açıklamaya çalışan Cattell, davranışı etkileyen biyolojik ögelere ağırlık vermiştir. İnsan davranışları henüz tanımlanmamış bir yapıya sahip olmasına karşın doğal olarak organik bir yapı taşıdığını savunan Cattell, iİnsan davranışlarının karmaşıklığının çokluğu nedeniyle nedenselliğinin araştırılmasına imkan tanıyan bir yöntemin kullanılmasını iddia ederek Spearman’ın faktör analizi yöntemini kullanmış ve kişilik yapısının incelenmesinde sübjektif unsurları azaltmaya uğraşmıştır.

Temel hedefi ayrıcı özellik yaklaşımı ve faktör analizi tekniğini kullanarak kişiliğin temel özelliklerini keşfetmek olan Cattell (1946), diğer kişilik kuramcılarından farklı düşünerek, insan kişiliğini oluşturan öğelerle ilgili kavramlara odaklanmayıp; deneysel yöntemleri kullanmanın üzerinde durarak, psikoloji dışındaki diğer bilim dallarında kullanılan yaklaşımları da kullanmıştır.

Cattell, binleri bulan örneklemlerden elde edilen verilere uyguladığı birçok faktör analizi sonucunda, ayırıcı özellikleri değişik şekilde (yüzeysel ayırıcı özellikler ve kaynak ayırıcı özellikler) sınıflamıştır. Cattell, yüzeysel ayırıcı özellikleri; bir arada kümelenmiş gibi görünen ve birbiriyle ilişkili ancak; gerçekte altında yatan bir kaynak ayırıcı özellik tarafından kontrol edilen gözlenebilir davranışlar olarak tanımlamıştır. Cattell, kaynak özellikleri ise, kişiliğin temelini oluşturan yapılar olarak tanımlar. Bu yapılar; gelişim, psikosomatik ve örgütleme işlevleridir. Kaynak özelliklerin birbiri ile

olan ilişkisinden yüzeysel özellikler doğar. Kökenlerine göre kaynak özellikler de çevresel özellikler ve yapısal özellikler olmak üzere ikiye ayrılabilir. Çevresel özellikler sosyal ve fiziksel çevredeki etkilerle şekillenmiş olan özelliklerdir. Yapısal özellikler ise kişinin biyolojik ve fizyolojik koşullarından kaynaklanan özelliklerdir. Cattell, kişiliğin alt boyutlarında karşılaştırmalı örnekleme yapabilmek ve ayrıca kişiliğin çeşitlerini ortaya koyabilmek için üç veri belirlemiştir. Birincisi olan akademik performans; (R analizi) bireyi gerçek yaşamda yakından tanıyan kişilerin, onunla ilgili değerlendirmelerinden oluşan analizlerdir. İkincisi, (Q analizi) bireyin kendisiyle ilişkili olan davranışları ile ilgili değerlendirmelerinden oluşan analizlerdir. Üçüncüsü ise, (P analizi) bireyin yeteneklerinin objektif testler aracılığı ile ölçülmesiyle elde edilen analizlerdir.

Cattell kişiliğin yapısal özelliklerini incelediği ikinci makalesinde (Kişiliğin yapısı ve ölçümü II) kişisel özellikleri; üçe “mizaç özellikler, dinamik özellikler ve yetenek özellikleri” ayırmıştır. Mizaç özellikleri, bir kimsenin nasıl davrandığı ile (kriz ya da endişeli bir durumunda sakin ya da aşırı heyecanlı olma vb) ilişkilidir. Dinamik özellikler ise bir kişiyi bir amaca veya hedefe götüren harekete yönelik olma özellikleridir. Enerji, hız ve duygusal hareketlilik özellikleridir. Bunlara mizaç özellikleri de denir. Yetenek özellikleri, bireyin belirli bir hedefe ulaşmadaki etkililiği ve becerileri ile (el-göz koordinasyonu, zekâ, müzik yeteneği vb.) ilişkilidir. Dinamik özellikler ise bir kimsenin davranışının güdülenmesiyle, kişinin belirli hedeflere yönelmesi ve harekete geçmesiyle (güç-yönelimli olma, hırslı olma vb.) ilişkilidir. Kısaca, dinamik özellikler yaptığımız şeyi niçin; mizaç özellikleri nasıl; yetenek özellikleri ise bir şeyi ne kadar iyi yaptığımızı belirtmektedir.

Ayırıcı özellikler olarak sınıflandırdığı 16 faktör aşağıdaki gibidir (Erden, 2014:24): 1. Sıcakkanlılık 2. Sorun çözme 3. Strese tölerans 4. Baskınlık 5. Canlılık 6. Kurallara bağlılık 7. Sosyal girişkenlik 8. Duyarlılık 9. İhtiyatlılık

10. Soyuta odaklılık 11. Ketumluk 12. Kendini sorgulama 13. Değişimlere açıklık 14. Kendine yeterlik 15. Mükemmelliyetçilik 16. Gerginlik

Cattell’in çalışmaları ve kuramına yönelik çalışmalardan elde dilen bilgiler ışığında kuramın kişilik özelliklerinde tüm yaşamı konu alan bir süreci dikkate aldığı, kalıtımsal faktörlerin yanında çevresel faktörlerin de kişilik özelliklerine etki ettiği görülmektedir. Yazgan ve Yerlikaya (2012) Cattell’in genel olarak çevresel faktörlerin kişilik üzerindeki etkisinin üçte iki olduğunu, üçte birinin ise genetik faktörlerce belirlendiğini belirtmişse de insanların davranışları üzerinde durumsal faktörlerin etkilerini de göz ardı etmediğini bildirmektedir (Erden, 2014:24).

Kuramda odaklanılan kavramlara bakıldığında klinik izlenimler, içgörüsel öngörüler, tümevarımcı yaklaşım, faktör analizi, 16 faktörlü kişilik testi, yaş dönemleri, genel tepki eğilimleri, genel özellikler, şahsi özellikler, aile, öğrenme, yetenek, dinamik özellikler, kaynak özellikler, yüzeysel özellikler, kaygısızlık, zeka, kelime havuzu, durumsal değişkenler, kişisel eğilimler, tutarlı davranışlar, 4500 sözcük, 180 faktör, 42 faktör, 16 faktör, istatistiksel yöntem gibi kavramlar olduğu ve kuramın bu kavramlar üzerine kurulu olduğu görülmektedir.

Digman (1990:428) çalışmasında, Goldberg’in (1981) işaret ettiği gibi, Cattell'in karmaşık sisteminin bağımsız çoğaltma testinden kurtulamadığını, Banks (1948) ve Fiske (1949) ile başlayarak, hiç kimsenin (örneğin Howarth 1976; Digman ve TakemotoChock 1981), sistemin temeli olan derecelendirme çalışmalarının orijinal korelasyonlarında yedi faktörden fazlasını bulamadığını, bununla birlikte, 16PF ölçeklerindeki korelasyonların, genellikle Büyük Beş'in bir göstergesi olduğunu (Birenbaum ve Montag 1986; Digman, 1988; Noller vd., 1987) ayrıca; Cattell'in (1956) kendisinin de 16PF ölçeklerinin korelasyonlarının sadece dört faktörü desteklediğini ve bu dört faktörün Büyük Beş'e biraz benzediğini belirtmektedir.

Digman (1990:428) eleştirmenlerin (Digman 1972a); (Wiggins 1968) görüşüne göre; Cattell'in alana yaptığı katkıların, kişiliğe niceliksel bir yaklaşımın geliştirilmesi için önemli ve gerekli olduğu belirtmektedir.

Warren T. Norman 1930-1998 yılları arasında yaşamış ve sıfatlara dayalı kişilik kuramıyla ayırıcı özellikler kuramını destekleyen bir kuramcıdır. Sıfatlara dayalı kişilik özelliklerini kendisinden önceki çalışmaları geliştirerek aşağıda belirtildiği üzere bugünkü anlamda kullanılan beş faktör kişilik özelliklerine benzer beş faktöre indirgemiştir:

1. Dışayönelim

2. Kültür ya da zeka/deneyime açıklık 3. Duygusallık

4. Uzlaşmacılık 5. Sorumluluk.

Cattell’de olduğu gibi bu kuramda da kişilik özelliklerinde tüm yaşamı konu alan bir sürecin dikkate alındığı, kalıtımsal faktörlerin yanında çevresel faktörlerin de kişilik özelliklerine etki ettiği görülmektedir.

Ayırıcı özellikler yaklaşımında Lazarus’a göre (1971) bir kişiyi belirli terimlerle adlandırmanın en basit ve en geleneksel yolu onu özelliklere göre etiketlemektir. “Özellikler”, kişilerin mevcut durumlardaki hareket ve tepkilerindeki eğilimi gösteren mizaç / huy temelli kavramlardır (Akerman, 2009:94).

Morris (2002) “Özellik” yaklaşımını benimeseyen araştırmacıların, genelde bireyin kişiliğinin çocukluktan itibaren olan gelişimini değil, yetişkin kimselerin kişiliklerinin birbirinden hangi yönce farklılaştığı üzerine odaklandığını; bireylerin bağımlılık, zeka, duygu-heyacan tutarlılığı, kaygı saldırganlık ve sosyallik gibi özelliklere göre farklılaşmayı savunduklarını belirtmektedir (Özer, 2013:139-140).

Aydın’ın 2000 yılında yaptığı çalışmasındaki özellik yaklaşımına göre, kişiliğin özelliklerinin bilinmesi durumunda kişiliğin de ortaya çıkarılmış olacağı vurgulanmaktadır. Birbirine zıt sıfatlar halinde kişilik özellikleri ifade edilebilir: Atılgan-çekingen, iyi-kötü, gergin-rahat, faal-durgun, güvenli-şüpheci gibi. Betimleyici sıfat çiftleri arasındaki ilişkinin yönüne göre davranış ölçülmektedir (Kaşlı, 2009:25).

Ayırıcı özellik, kişiyi sınıflandıran bir kişilik boyutu olarak bir insanın belirli bir kişilik özelliğini ne derece gösterdiğini belirtir. Ayırıcı özellik yaklaşımında, iki önemli varsayım bulunmaktadır. Birincisi, bu yaklaşımı savunan psikologlar, kişilik

özelliklerinin zaman içinde değişmediğini kabul eder. İnsanların arasında olmaktan hoşlanan bir insan ertesi gün sosyal ortamlarda bulunmaktan kaçıyorsa, o insanın sosyalleşme isteğinin yüksek olduğunu göstermez. İkinci varsayım ise kişilik özelliklerinin durumlara göre de kararlılık göstermesidir. Bugün yüksek düzeyde sosyalleşme gösteren birisinin önümüzdeki ay, yıl ve bunu izleyen yıllar boyunca da böyle olacağını varsayılır (Akerman, 2009:95; Burger, 2006).

Bugünkü anlamda kullanılan beş faktör kişilik özelliklerinin oluşmasında birçok araştırmacının katkısı olmasına rağmen bu beşli yapı başta Goldberg olmak üzere daha çok McCrae ve Costa’nın konuyla ilgili tanımlayıcı ve ölçek geliştirme çalışmalarından dolayı büyük beşin yaratıcıları olarak atfedilmektedir. Neredeyse benzer kavramlar üzerinden çalışmalarını yürüten Goldberg ile McCrae ve Costa ikilisine ait ayırıcı kişilik özelliklerinin sınıflandırılması verilmiştir. Beş faktör kişilik özelliklerine ilişkin detaylı bilgiler ayrı bir başlık altında verilecektir.

Lewis R. Goldberg’in ayırıcı kişilik özellikleri: 1. İçe-dışa dönüklük

2. Entellektüel hayal gücü 3. Uyumluluk

4. Duygusal denge 5. Sorumluluk

Robert R. McCrae ve Paul T. Costa Jr’ın beş faktör kişilik özellikleri: 1. Deneyime açıklık

2. Nevrotizm/ Duygusal dengesizlik 3. Dışa dönüklük

4. Uyumluluk 5. Sorumluluk