Kenya Çiçek Endüstrisi: Afrikalı Büyük Üretici

Kenya dünyanın dördüncü büyük çiçek ihracatçısı olmakla birlikte yurtiçi pazarı neredeyse hiç yok gibidir. Çiçek ihracatının tarım ürünleri ihracatındaki payı %40 olup gittikçe artmaktadır. Kenya çiçek endüstrisini Avrupa pazarı belirlemektedir. Kenya 2010 yılında sadece Avrupa pazarına 368.639.000 € tutarında çiçek ihracatı yapmıĢtır (AIPH, 2011, s. 57). Kenya, çiçek endüstrisinin Hollanda ile çiçek üretimine yönelik güçlü ortaklık iliĢkileri nedeniyle, çiçek çiftliklerinde verimli üretim, çeĢitlilik ve kalite standartlarına, alt yapıda modern teknolojiye ve seri lojistik imkânlarının sağladığı yüksek bir performansa sahiptir; aynı zamanda Doğu Afrika‟nın en büyük ekonomisidir.

ġekil 2.1 Kenya Kesme Çiçek Üretimi

Kaynak: HCDA, 2005 aktaran Wijnands, 2005, s. 49

Hükümetin öncelikleri istihdamı desteklemek ve suçu önlemektir (Wijnands, 2005, s. 86). Uluslararası yardım, altyapı ve finansal sektörün geliĢimi açısından gerekli olmuĢtur. Çiçek üretimi 1980 ortalarından beri büyümektedir (Bkz., ġekil 2.1). ġekilde görüldüğü üzere, 20 yıllık süreçte Kenya yıllık çiçek üretiminde %13, üretim değerinde %15 büyüme

sağlamıĢtır. Kenya bölgesel düzeyde gümrüklemenin yönetimi ve bitki-sağlık kontrolü üzerine haklı bir standarda sahiptir. Ancak rakip ülke Uganda daha üst düzey pazar enformasyonuna ulaĢmıĢtır, çünkü Uganda yerel iklim koĢullarına uygun gül çeĢitlerinin seçiminde iĢbirlikçi bir çalıĢma politikası izlemiĢ ve baĢarılı olmuĢtur. Son zamanlarda gül yetiĢtiricisi olarak ortaya çıkan diğer Afrika ülkeleri Kenya‟yı daha farklılaĢtırılmıĢ gül veya diğer çiçekler arasında bir seçim yapmaya zorlamaktadır.

Kenya‟da tüketicilere olan mesafenin uzaklığından dolayı, hava ulaĢımının yönetimi çok önemlidir (Wijnands, 2005, s. 50). Uzman kargo taĢıyıcıları, hızlı taĢıma olanakları için yatırım yaparlar. Dört havayolu taĢıyıcısı Kenya çiçek ihracatının yaklaĢık %90‟ından sorumludurlar. Küçük iĢletmeler parasal güçleri yetmediği için soğuk havalı ambarı olmayan Kenya Havayollarını kullanırlar. Küçük yetiĢtiricilerin bu safhada dezavantajı çok büyük olur, çünkü uygunsuz koĢullardaki taĢıma iĢlemi kalite kaybına sebebiyet verir. UzmanlaĢmıĢ taĢıyıcıların dahi uçak yükleme iĢlemlerini gecikme olmadan yapmaları gerekir. Çiçekleri güneĢin ısısı altındaki sahaya bırakmak, kaliteyi yüksek tutma çabasını olumsuz etkileyecektir. Uçakta ısı kontrolü elveriĢli düzeyde olmalıdır. Havaalanında hava navluncuların çoğu gümrükleme ve bitki sağlık sertifikası için kontrolde Kenya Plant Health Inspectorate Service (KEPHIS)‟ten yararlanırlar.

2.1.1.1 Mezatlar veya Doğrudan Pazarlama

Büyük hacimlerle çiçek sevkiyatı Hollanda mezatlarına, Ġngiltere‟deki süpermarketlere ve diğer ülkelerdeki doğrudan pazarlama kanallarına yapılır. Almanya‟da toptancılara gönderilir (Wijnands, 2005, s. 50). Hollanda mezatlarının ve toptan satıcılarının pazarlamadaki avantajları, doğrudan pazarlamaya göre daha üstün olsa da iĢlem maliyetleri dikkate alındığında doğrudan pazarlama daha avantajlı olmaktadır. Thoen vd (2004) Tablo:2.1.‟de yer alan çalıĢmasında mezatlara kıyasla Almanya ve Ġngiltere‟ye doğrudan pazarlamanın maliyet tahminlerini yapmıĢtır. Tablo‟da perakende satıĢ fiyatı pazar maliyetinde % payları ile belirtilmiĢ, tüketici satıĢ fiyatı ülkelerde uygulanan fiyatlarla verilmiĢtir. Saplar ve buketlerin değerleri eĢit miktarda çiçekleri temsil etmektedir. Tablo 2.1‟de görüldüğü üzere Alman pazarı gerek mezat gerekse mezat dıĢı doğrudan alımlarda saplarla alım yapmaktadır. Ġngiltere‟deki süpermarketlerin doğrudan alımları ise buket tanzimlidir (çiçek sektöründe buket tanzimi, ilave iĢçilik ve ambalaj gideri demektir). Ġngiltere‟deki süpermarketler pazarı hassasiyetle takip ederler, fiyatları izleyerek, yenilik içeren ürünleri en uygun maliyette almaya çalıĢırlar.

Tablo 2.1 Kenya Çiçekçilerinin Perakende SatıĢ Fiyatında Maliyetlerin Payı Pazar Payları (%) Alman pazarı için

Hollanda mezadı (saplar) Doğrudan Alman pazarı (saplar) Doğrudan Ġngiliz Süpermarketleri (buketler)

Üreticinin payı 38 45 57

Hava navlunu 18 19 24

Pazarlama maliyetleri 44 36 20

Perakendeciye ınaliyeti 100 100 100

Tüketiciye satıĢ fiyatı 214 214 235

Kaynak: Thoen vd, 2004

Tablo:2.1 Ġngiltere‟nin bu tercihinin nedenini yansıtmakta olup, yetiĢtiriciler için en uygun fiyatın da doğrudan pazarladıkları durumda olduğunu göstermektedir. Thoen vd (2004) iĢlem maliyetlerine yönelik yapmıĢ olduğu çalıĢmalarda mezatlarda oluĢan fiyatın genelde denizaĢırı sadık tedarikçiler için orta düzeyde, ancak düzensiz çiçek tedarikçileri için %20 daha yüksek olabileceğini netleĢtirmiĢlerdir. Mezatlar üretici için karlı olmayabilir, ancak kaliteli malın satıĢını garanti altına alması ve ödemelerin uzun aralıklarda genellikle aylık ödemeler olmasına rağmen zamanında yapılmasının üretici finansmanında avantaj sağlaması önemlidir.

Mezatlardaki kalite kontrolünün Ģeffaflığı, uygun standartları taĢımayan ürünün reddi, pazarlarla ilgili bilgilerin kolaylıkla temin edilmesi gibi hususlar Thoen vd (2004) tarafından ödül fiyatları içeren ve ticarete itibar kazandıran bir vagona benzetilmiĢtir. Çünkü Hollanda mezatlarında çiçekler çeĢitlilik içeren sap yığınları halinde vagonlara yüklenerek salona getirilir ve satıĢlar çok hızlı gerçekleĢir. Tablo 2.1‟de belirtildiği üzere mezatlara kıyasla Ġngiltere ve Alman pazarlarına doğrudan satıĢta üretici payının yüksek olması, doğrudan pazarlamayı teĢvik etmektedir, çünkü doğrudan pazarlamada mezatlara göre üreticiye kalan pay daha yüksek, pazarlama maliyetleri ise daha düĢüktür. Ġngiltere, Kenya‟nın Avrupa‟ya satıĢından %25 pay alır. Bu 1980‟de küçük bir ölçekte (1986‟da yaklaĢık 500 ton, toplam üretimin %5‟i) baĢlamıĢtır. Thoen‟e (2004) göre Ġngiltere ihracatı, Kenya çiçek endüstrisine teknik ve pazarlama bilgisinde avantaj sağlamıĢtır; kalite çeĢitliliğinden ürün farklılaĢmasına geçiĢ yapılmıĢ, karanfil ve krizantemler yerine gül ve yaz çiçekleri gibi daha müstesna çiçek çeĢitlerine yönelme ve geniĢleme olmuĢtur. Ġngiltere‟de Kenya çiçeklerinin %60-70‟i doğrudan süpermarketlere satılır ve birkaç Ġngiliz ithalatçının kontrolündedir. Thoen vd (2004) Ġngiltere‟de pazar doyumu gerçekleĢtiğinde fırsatçılığın getirdiği ürün reddi riskini tespit etmiĢtir; fırsatçılık beklenmeyen bir durum değildir. Alman pazarındaki geliĢme Kenya üreticileri için olumsuzluklar içermektedir. 1990‟a kadar Almanya, Kenya çiçeklerinin en büyük ihraç pazarı iken, alternatif

tedarikçiler ve karanfile yönelen tüketici tercihleri Kenya çiçekleri ne olan talebi azaltmıĢtır.

2.1.1.2 YetiĢtiriciler, ĠĢgücü ve Çevresel Kodlar

Kenya‟daki farklı iklim bölgeleri çiçek yetiĢtiriciliğinin lehine bir durumdur. Temel kesme çiçek bölgeleri Kenya‟nın kuzeyinde ve Nairobi‟nin kuzeybatısında yer alırlar. Kenya‟da üretim değerinin %70‟i güllere ait olup, kalanı ise her biri %2‟lik paylarda hypercum, lisianthus ve standart karanfillerden oluĢur. Sayısı 50‟yi bulan baĢka çeĢitler de mevcuttur. Güller en önemli ihraç ürünüdür. Nairobi havaalanı lojistikte önemlidir. Çiftlik ölçüsü köylü düzeyinde iki hektara kadar olup büyük çiftliklerde 250 hektardan büyüktür. ĠĢgücü, 20 ile 100 hektar ve üzerine kadar çiftliklerde 250‟den 600‟e kadar iĢçiyi kapsar. En büyük 25 üretici toplam ihracat yüzdesinin %75‟ini yönetir. Kesme çiçek yetiĢtiriciliğinde faktör koĢullarının elveriĢliliği ve geliĢmiĢ altyapı, yatırım maliyetinde uygun imkânlar yaratmıĢtır, Thoen vd‟nin (2004) bir sera iĢletmesinin yıllık maliyetinin detaylarını gösteren çalıĢması, Tablo 2.2‟de özetlenmiĢtir.

Tablo 2.2 Kenya’lı Bir Kesme Çiçek Serasının Yatırım Uygulaması (hektar baĢına $)

Maliyet Kalemi Maliyetler

Sera inĢası 50.000

Sulama kanalları 5.000

Su pompaları 2.500

Serpme ünitesi 1.300

Gübreleme, sulama donanımı 25.000

Soğuk hava depolaması (toplamın %20‟si) 18.000

Ġzolasyon vagonu (toplamın %20‟si) 21.000

TOPLAM 122.800

Yıllık sermaye maliyeti %25 (değiĢebilir) 30.700 Kaynak: Thoen vd., 2004

Tablo 2.2‟de kesme çiçek serasının hektar baĢı (10 dönüm) üzerinden maliyet değerleri verilmiĢtir. Yıllık toplam sermaye maliyeti, tesis maliyetinin yaklaĢık %25‟idir. Tablo 2.3 Thoen‟in yaptığı bir çalıĢma olup, Kenya‟nın önde gelen üretimin çeĢidi olan güllerin belirli maliyetlerini en az beĢ hektarlık (50 dönüm) bir çiftlik için göstermektedir.

Tablo 2.3‟de görüldüğü üzere en yüksek harcama kalemini bitki materyali teĢkil etmektedir. Hektar baĢı (10 dönüm) için sağlanan verimlilikte sap sayısı 2.055.000‟dir. Kenya‟lılar kadar denizaĢırı yatırımcı beyazlar, Hindular ve Afrikalı çiftçi yatırımcılar da büyük çiftliklere sahiptirler (Thoen vd, 2004). Küçük iĢletmeler çoğunlukla diğerleri için yetiĢtirirler. Çiçekçilikte bütün maliyetler, özellikle hava navlun maliyetleri $ üzerinden hesaplanır, mezat fiyatları ise €‟dur. $ ve € arasındaki döviz kuru farkları, Kenya‟lı yetiĢtiriciler için yüksek kârlar demektir.

Tablo 2.3 Bir Kenya Serasındaki Gül Üretiminin Yıllık Maliyet Uygulaması

Maliyet Tanımı (hektar baĢına $) Maliyetler %

Yıllık sabit sermaye maliyetleri (yatırımın %25‟i) 30.700 23

Toprak hazırlama 14.000 11

Bitki materyali (bitkisel lisans hakkı dahil) 53.250 40

Sulama 500 0 Gübreleme 5.300 4 Ġlaçlama 6.000 5 ĠĢgücü 14.275 11 Paketleme 3.500 3 Nakliyat 4.000 3 Toplam 131.525 100

Hektar baĢı sağlanan gül sapları 2.055.000

Her sapın maliyeti ($) 0,064

Kaynak: Thoen vd, 2004

Tablo 2.3‟de görüldüğü üzere en yüksek harcama kalemini bitki materyali teĢkil etmektedir. Hektar baĢı (10 dönüm) için sağlanan verimlilikte sap sayısı 2.055.000‟dir. Kenya‟lılar kadar denizaĢırı yatırımcı beyazlar, Hindular ve Afrikalı çiftçi yatırımcılar da büyük çiftliklere sahiptirler (Thoen vd, 2004). Küçük iĢletmeler çoğunlukla diğerleri için yetiĢtirirler. Çiçekçilikte bütün maliyetler, özellikle hava navlun maliyetleri $ üzerinden hesaplanır, mezat fiyatları ise €‟dur. $ ve € arasındaki döviz kuru farkları, Kenya‟lı yetiĢtiriciler için yüksek kârlar demektir. Her durumda yüksek yakıt maliyetleri toplam maliyetlerde ters etki yapar. Bitki malzemeleri ve pazarlama maliyetleri, toplam maliyetin önemli bir bölümünü oluĢturur. Her m² maliyeti 20 € dolaylarında olup, Hollanda‟da ise 60 €‟dur. Kenya‟nın UPOV bünyesine girmesi ile birinci bölümde anlatılan Kenya Çiçek Meclisi kod uygulamalarının uluslararası standartlarda olması, ülkeye yurtdıĢı pazarlarda göreceli bir üstünlük ve saygınlık kazandırmıĢtır. Ancak küçük iĢletmeler lojistik ve bitki malzemelerinin yüksek maliyeti ile belirsiz geleceğin tehdidi altındadırlar.

2.1.1.3 Bağlantılı ve Tedarikçi Endüstriler

Kenya‟da sera inĢası yapan uzman firmalar mevcut olup, bunlar tarım kimyasalları, sulama ve gübreleme donanımını sağlarlar (Thoen, 2004). Ülkedeki genel durum, yerel Ģartlar altında çeĢitlerin test edilmesine imkân sağlar. Büyük üreticiler profesyonel yöneticiler çalıĢtırırlar. Bu firmalar Avrupa pazarlarındaki tüketici eğilimleri hakkında yeterli bilgiye sahiptirler ve ürünlerin yaĢam ömrüne yönelik üretimin üstesinden gelebilirler. Bağlantılı ve tedarikçi endüstriler yeterlidir. Üniversitelerde araĢtırmaya yönelik projelerin iĢlerliği belirsiz bir durumdadır, araĢtırmaya dayanan bilgi üretimi zayıftır. Eğitim ve araĢtırma kurumlarındaki zayıflığa rağmen, Thoen vd (2004), “Ülkenin

yurtiçi bilgi ile kendi kendine yettiğini, ayrıca diğer ülkelerden danıĢmanlık hizmeti sağlandığını” belirtir. Kenya çiçek endüstrisi:

 Teknik eğitim, pazar bilgisi ile tedarik, donanım, danıĢmanlık ve lojistik hizmetlerinde kitleselliği baĢarmıĢ ve olgunlaĢmıĢtır. Bilgiler yabancı danıĢmanlardan sağlanır. Yenilikçi ürünler ithal edilir. Sektörel bakımdan dıĢa bağımlı olan bu yapı ile uzak mesafe pazarı olan Kenya, yenilik ve rekabetçilikte kendine yeten bir yapıda değildir.

 Ġyi tarım uygulamaları uluslararası çevre standartlarını karĢılar ve sosyal kodlar uygulanır. Dünya çiçek endüstrisinde standartlaĢmıĢ kuralların ve bitkisel lisans haklarının en yoğun uygulandığı ülkelerden biridir.

 Zayıf bir iç ekonomide faaliyet gösterir. Ġhracatta zengin çeĢitliliğe yönelen süs bitkileri sektörü, yoksulluğu azaltmaya katkı sağlamıĢtır.

 Büyük yetiĢtiriciler arasında istihdam kalitesi yüksektir.

 Uluslararası pazarda rekabetçi çeĢitliliğe sahiptir.

 GeniĢ ölçüde Hollanda pazarlama kurumlarına bağımlılık pazarlamada iĢlem maliyetlerini Hollanda‟ya göre daha yüksek yapar. Küresel mal zincirinde, diğer ülkelerin tedarikçileri kolaylıkla Kenya‟lı tedarikçilerin yerini alabilirler.

2.1.1.4 Hollanda-Kenya Ortaklığı

Süs bitkileri endüstrisinin tamamı Kenya ekonomisi ile yardımlaĢır. Katkılar pazar organizasyonları içindir. Kapasite ve kurumsal yapılanmadaki iĢbirlikçi yaklaĢım, Kenya‟ya küresel mal zincirinde etkin ve kalıcı bir konumlanma sağlamıĢtır. Kenya ayrıca çiçeklerinin pazarlanmasında, Hollanda istihdamına da fayda sağlar. Ancak son 10 yıldır Hollanda mezadındaki ve doğrudan pazarlamadaki payı sabit kalmıĢtır ve bu ortaklık uzun dönemde güçlü görünmemektedir.