Endüstri Ġktisadı Akımları

Endüstri iktisadı bir endüstrideki firmaların ekonomik davranıĢlarını izah eden temel bir yaklaĢımdır. Bu baĢlık altında tarih sırasıyla ĠĢlem maliyeti ekonomisi (1979), Yapı- Eylem-Performans (1999) ve Küresel Emtia Zincirleri (2003) teorileri anlatılmaktadır. 1.3.2.1 ĠĢlem Maliyeti Ġktisadı

Endüstri iktisadındaki üç yaklaĢımdan ilki (TCE: transaction cost economics) iĢlem maliyeti yaklaĢımıdır. Bu yaklaĢıma göre firma etkin bir yönetici araç olup ekonomik aktörler arasındaki mübadeleyi gerçekleĢtirir (Lieblein, 2003, s. 939 aktaran Wijnands, 2005, s. 19). Hobbs (1996a)‟a göre iĢlem maliyeti bir piyasada firmalar arasında herhangi bir mübadeleyi yöneten maliyetlerdir. Dört anahtar kavram önemlidir:

1. Sınırlı rasyonellik: Ġnsanlar rasyonel kararlar almaya niyetlidir, fakat karmaĢıklık veya belirsizlik durumunda rasyonellik sınırlıdır (Hobbs 1996).

2. Fırsatçılık: Williamson (1979) tarafından tanımlandığı üzere kurnazlıkla Ģahsi çıkar gözeterek ve sözleĢmeden doğan boĢlukları kullanarak lehte yarar sağlamaktır. Hobbs‟a göre (1996a) tedarikçiler veya alıcıların küçük bir kısmı fırsatçılıktan fayda sağlar ve çiçek endüstrisi yetiĢtiriciler, toptansatıcılar ve perakendeciler için fırsatçılık riskini yok eder, 3. Varlık özgüllüğü: Bir varlığın değerinden kaybetmeden alternatif yatırım kanallarında kullanılabilme derecesini ifade eder. “Eğer bir varlık üretken değerini yitirmeksizin

alternatif kullanıma dönüĢtürülemiyorsa, varlık iĢleme özgüdür” (Douma ve Screuder 1992). Varlık özgüllüğü beĢ kategoride sınıflandırma yapılarak ölçülür: Fiziksel varlık özgüllüğü, insan sermayesi özgüllüğü, kuruluĢ yeri özgüllüğü, firmaya özgü varlık özgüllüğü ve ürün özgüllüğü (David ve Han 2004, aktaran Wijnands, 2005).

4. Bilgi asimetrisi: Neoklasik ekonomide tam rekabet mümkündür, çünkü bilgi tamdır ve maliyetsizdir.

ĠĢlem maliyetlerini kaynak ve biçimleri bakımından sınıflara ayıran Rindfleisch ve Heide (1997)‟nin tablosu aĢağıda verilmiĢtir.

Tablo 1.16 ĠĢlem Maliyetlerinin Kaynakları ve Biçimleri Varlık özgüllüğü Çevresel belirsizlik DavranıĢsal belirsizlik ĠĢlem maliyetlerinin kaynağı YönetiĢim meselesinin çeĢidi

Teminat Uyarlanma Performans değerlendirme

ĠĢlem maliyetlerinin türü Doğrudan maliyetler Fırsat maliyetleri Teminat oluĢturma maliyetleri Verimli varlıklara yatırım yapma baĢarısızlığı ĠletiĢim, müzakere ve eĢgüdüm maliyetleri Uyumsuzluk: Uyarlanma baĢarısızlığı

Ön eleme ve seçme maliyetleri (sözleĢme öncesi)

Ölçüm maliyetleri (gerçekleĢen) Uygun ortakları tanımada baĢarısızlık (sözleĢme öncesi) Emek ayarlamalarından doğan verimlilik kayıpları (sözleĢme sonrası)

Kaynak: Rindfleisch, Heide, 2007, s. 46

Hobbs (1996b), iĢlem maliyetlerini üç kategoriye böler:

 Enformasyon maliyetleri: Firmalar için, ürünler, fiyatlar, girdiler veya alıcılar ile satıcılar hakkında bilgi araĢtırmasıyla doğar.

 Müzakere maliyetleri: ĠĢlemin fiziksel rolü ile doğar (kontratları müzakere ve imzalamak gibi). Mezat maliyetleri, nakliye maliyetleri, bu faaliyetler için zaman ve ödeme hızı da ayrıca müzakere maliyetleridir.

 Takip veya güçlendirme maliyetleri mübadele görüĢmesiyle oluĢur. Kalite kontrolü, ürün hasarı takip maliyetlerini kapsar.

Bazı iĢlem maliyetlerinin değeri hesaplanabilmektedir. Örneğin mezatlar veya doğrudan pazarlamada harcanan zaman veya fiyat bilgisinin toplanması için ihtiyaç duyulan zaman gibi. Mukayeseci genel yapı, değiĢik ülkelerdeki zincirlerden veya daha fazla tedarik zincirinden bilgiyi gerektirir. Çünkü sayısal ölçülebilirlik ve mukayese toplanan bilgi ile sağlanır.

1.3.2.2 Yapı-Eylem-Performans Modeli

Bu model endüstriyel sektörleri tarif eden kapsamlı bir araç olup, kısaca SCP modeli olarak tanımlanır. Ġçeriği Structure-Conduct-Performance ifadesinin baĢ harflerinden oluĢur. Yapı-Eylem-Performans modeli herhangi bir gıda zincirinin tetkikinde kullanılabilir. ġekil 1.4‟de gösterildiği üzere modeldeki bazı dıĢ koĢullar (temel Ģartlar ve devlet politikası) ticaret teorilerini ilgilendirir.

ġekil 1.4 Yapı-Eylem-Performans/SCP Modeli Kaynak: Carlton ve Perloff, 1999

BütünleĢtirici analizler SCP modelini temel alarak çiçek zincirindeki değiĢkenleri iten gücü daha iyi açıklamaktadır.

1.3.2.3 Küresel Emtia Zincirleri

GeliĢmiĢ ülkelerdeki alıcıların yönettiği zincirlerin gücü geliĢmekte olan ve üretici konumundaki ülkelerdeki endüstriyel ekonomilerin geliĢmesine yönelik ana araĢtırma konusudur. Tedarikçiler (üretici ülkeler) ve alıcılar (Hollanda mezatları ve ithalatçı ülkeler) arasındaki bilgi ve enformansyon akıĢı küresel emtia zincirini yapılandırır. Gereffi vd (2003, s. 5-6) küresel emtia zincirlerinin (global-commodity- chains, GCC) yönetiĢim örneklerini açıklayan bir çalıĢma geliĢtirmiĢtir. Bu çalıĢmada bilgi ve enformasyonun emtia zincirlerine etkisi üç temel safhaya bağlıdır:

1. Belirli bir iĢlemi özellikle ürün ve süreç özelliklerine göre sürdürmede gereken bilgi ve enformasyonun karmaĢıklığı

2. Bu bilgi ve enformasyonun en az maliyetle ve etkin olarak uygulanması,

3. Tedarikçilerin bilgi ve enformasyonu ihtiyaçlara uygun biçimde uygulama yetenekleri. Pazar yapısı Ġdare Temel Ģartlar Üretim ve talep Performans

Devlet politikası

Bu safhalarda olan bitenler yönetiĢim zincir değerini etkileyerek küresel emtia zincirlerinde farklı yönetiĢim tipleri ortaya çıkarır. Gereffi bu yönetiĢim biçimlerini beĢ farklı yapıda tanımlayarak incelemiĢtir. Tablo 1.17 bu yönetiĢim biçimlerinin bir özetini vermektedir.

Tablo 1.17 Küresel Emtia Zincirlerinde YönetiĢim Tipleri Değer zincirini yönetmede temel yapı ĠĢlemlerin karmaĢıklığı ĠĢlemlerin kodlanabilirliği Tedarikçi temelindeki yetenekler Koordinasyon ve güç asimetrisi Özellikler

1. Piyasa DüĢük Yüksek Yüksek DüĢük

Yüksek

ĠĢ ortağı kolay değiĢtirilebilir 2. Modüler Yüksek Yüksek Yüksek Kodlanması zor

örtük bilgiyi içselleĢtir. DüĢük değiĢtirme maliyeti. 3. ĠliĢkisel Yüksek DüĢük Yüksek Örtük bilgi alıcı

ve satıcı arasında aktarılmalı

4. Tutsak Yüksek Yüksek DüĢük Tedarikçi

yeteneğini Ġzleme veve

yatırım 5. HiyerarĢik Yüksek DüĢük DüĢük Yetkin

tedarikçiler

bulunamaz

Kaynak: Gereffi vd, 2003, s. 5

Gereffi, bu beĢ yönetiĢim biçimini Ģöyle anlatır:

1. Piyasa: Temel yönetim Ģekli spot pazardır. Her durumda devamlı ve tekrar edilen iĢlemleri kapsamaz. Yeni alıcı ve satıcılara geçiĢin maliyetleri her iki taraf için düĢük olur.

2. Modüler değer zincirleri: Tedarikçi, lider bir firmanın belirlemesine göre üretir.

3. ĠliĢkisel değer zincirleri: Alıcı ve satıcı arasındaki iĢlemler karmaĢıktır. Varlıkları özgül kılan yüksek düzeyde karĢılıklı bağımlılık yaratırlar.

4. Tutsak değer zincirleri: Lider firma, tedarikçileri uzaktan kontrol ve takip eder. Küçüktürler, düĢük yeteneklere sahiptirler, maliyet değiĢimleri ile yüzleĢtiklerinden bağımlıdırlar.

5. HiyerarĢik: YönetiĢim tepeden kontrol ile dikey bütünleĢmede biçimlenir.

Gereffi vd (2003)‟ye göre zincire yeni tedarikçiler girdikçe, yeni teknolojiler yaygınlaĢtıkça ve öncü firmalar mevcut tedarikçilerden taleplerini arttırdıkça tedarikçiler öğrenme yoluyla yetkinliklerini geliĢtirirler. Yeni teknolojiler tedarik zincirini önemli ölçüde etkileyebilir; eski tedarikçilerin yerine yenileri gelir. Küresel bir zincirde bu yeni tedarikçiler dünyanın baĢka yerlerinden gelebilirler.