1.3.1. İsim Tamlamaları
İki ya da ikiden fazla ismin aitlik ya da sınırlandırma ilgisi ile bir araya gelmesi ile oluşan tamlamalara isim tamlamaları denir. Tamlamada tamlayan ve tamlanan unsurları bulunur. Ana unsur sonda bulunur. Tamlanan unsuru iyelik eki taşır. Tamlayan unsuru bazen ekli bazen eksizdir.
Bir nesnenin başka bir nesnenin parçası olduğunu veya bir nesnenin başka bir nesne ile tamamlandığını ifade etmek için bu kelime grubuna başvurulur. (Ergin, 2007: 381) Birinci unsuru yani tamlayanı ilgi hâli eki, ikinci unsuru yani tamlananı iyelik eki taşıyan ve birinci unsurun belirtme görevi gördüğü tamlamalar belirtili isim
tamlamalarıdır.
Yapraklarımın gölgesinde
Avaz avaz sen. (112, BKÖ)
Birinci unsurunda ilgi hâli eki olmayan ve tamlayanın belirtme görevi yüklenmediği tamlamalar belirtisiz isim tamlamalarıdır.
Bir düş gerçeği
Topladım gerçek düşümde. (261,ÇY)
Belirtisiz isim tamlamaları aitlik ilgisi ön planda olduğundan kavramları, varlıkları, nesneleri ya da yer isimlerini karşılamak için genelde bu tamlamalara başvurulur. Örneğin: TBMM Müzesi, hanımeli, gökyüzü, su yolu gibi.
10
Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına başka kelimeler girebilirken, belirtisiz isim tamlamalarında unsurlar arasındaki sıkı ilişkiden dolayı bu mümkün değildir.
Eski özlemlilerin yeni bahçelerinde
Anı kuyularının suskun çığlıkları var. (255,ÇY)
Tamlayan ve tamlanan unsurları birden fazla olabilir.
Zamanın, ateşin ve ölümün boyası beyaz. (380,YP)
Düşlerin, sevinin ve saygının giysilerini maviye boya. (380,YP)
İsim tamlamalarının unsurları kendi içlerinde ayrı birer sözcük öbeği olabilirler. Çalışmamızda tamlanan unsurunun sıfat-fiil grubu oluğu örneklerin oldukça fazla olduğu gözlenmiştir.
Odanın suçlu olduğuna yemin ediyorum. (39, DKG)
Belirtili isim tamlamalarında vurgu, her iki unsurda da aynı ölçüdedir. Belirtisiz isim tamlamasında ise vurgu birinci unsur üzerinde bulunur. (Karahan, 2008: 48)
Tutkuların evinde savaş kırıkları var. (255,ÇY)
1.3.2. Sıfat Tamlamaları
Bir ya da birden fazla ismi ya da bir sözcük öbeğini durum, sayı, biçim, yer vb. özellikler bakımından niteleyen ya da belirten kelimelere sıfat denir. Bir sıfat ve bir isim unsurunun oluşturduğu öbeklere sıfat tamlaması denir.
Sıfat tamlamalarında tamlayan ve tamlanan unsurları isim tamlamalarındaki gibi anlam ilişkisini belirleyen ekler taşımaz.
Ben sana bakıyorum,
Bir rüzgâr esiyor. (188, N)
Sıfat tamlamalarında unsurlar kendi içlerinde ayrı birer öbek olabilirler. İsim unsurunu niteleyen ya da belirten birden fazla sıfat olabilir veya bir sıfat birden fazla ismi niteleyebilir ya da belirtebilir.
11
Öyle bir son yaz ol ki tut yaprakları. (386, YP)
Sıfat ve isim unsurlarının arasına pekiştirme ve belirtme amacı ile başka sıfatlar ve edatlar girebilir.
Sedef bir çakıymış ama kırık ucu paslanınca;
Camları kırık gözlükler hangi gözlerle bakarlar. (452,YP)
Daha da açıkçası zaman içindeki ömürleri en iyi olarak bölenler yıllar mıdır? (35,ÇA)
Sıfat ve zarfların anlamlarını, miktar ve derece bakımından tamamlayan zarfların meydana getirdikleri kelime grupları da bir sıfat tamlamasıdır. (Karahan, 2008: 52)
Daha çok bir başka yarımı kıskanırdı. (203,BSM)
Sıfat tamlamalarında grubun vurgusu tamlayan ögesi olan sıfat üzerindedir.
1.3.3.İsim-Fiil Grubu
Bir fiil kök veya gövdesine, isim-fiil ekleri olan-mAk, -mA ve -Iş eklerini alarak kendinden önceki tamamlayıcı ögeleri ile oluşturulan öbeğe isim-fiil grubu denir.
Anılası bir geçitten ikili Tam aldatırken ölümü
Sulamak bir yalan gülü. (400,YP)
İsim-fiilden önce gelen unsurlar hareket ismini cümle ögeleri gibi tamamlar. İsim-fiil grupta yüklem görevi yapar. Ondan önce gelen kelimeler de cümlede olduğu gibi özne, nesne, tümleç olurlar. En çok vurgulanmak isteyen öge isim-fiile yakın şekildedir.
Aklımızı başımıza toplayacağımız kadar duyguluklarımızı da göğsümüze doldurmaya bakmalıyız. (154, ÇA)
1.3.4. Sıfat-Fiil Grubu
-An, -AsI, -AcAk, -Ar, -DIk, -mAz, -mIş eklerini alan bir sıfat-fiil ve bu sıfat-fiili
tamamlayan unsurlardan oluşan kelime grubuna sıfat-fiil grubu denir.
12
İsim-fiil grubunda olduğu gibi sıfat-fiil grubunda da sıfat-fiilden önce gelen unsurlar grubu zaman, yer, durum vb. açısından tamamlayan ögelerdir. En çok vurgulanmak istenen öge sıfat-fiile yaklaştırılır.
Daha önce bunu neden düşünmemiş olduğuma şimdi şaştım.(56, ÇA)
Sıfat-fiil grupları bir ismin sıfatı, bir cümlenin zarfı ya da bir isim olabilirler.
Yön araştırmalarını önde yürüyenler yapar. (16,YK)
‟Vatansever, çöpçatan, cankurtaran” gibi bazı birleşik kelimeler sıfat-fiil grubu kuruluşundadır. (Karahan, 2008: 55)
1.3.5. Zarf-Fiil Grubu
Yargı bildirmeyen hareket ögelerinden bir zarf-fiil ve bu zarf fiili tamamlayan unsurlardan oluşan öbeklere zarf-fiil grubu denir.
Defe koyup çalarlar seni.(54, DKG)
Zarf-fiil ekleri tek ek olabileceği gibi (-ken, -sA -Ip, -A -IncA, -DIkçA, -ArAk, -mAdAn vb.)kalıplaşmış ekler de olabilir (-r…-mAz, -A…-A, -DI…-AlIvb.).
Hal ekleri ile çekime girmiş bazı sıfat-fiiller cümlede zarf görevi yapar. Bu sıfat-fiillerle kurulan gruplar da birer zarf-fiil grubudur. (Karahan, 2008: 58)
Nöbetçi hemşire, hemşireye kan verin diyeceğine kan alın, diyor. (175, ÇA)
Zarf-fiilden önceki unsurlar zarf-fiili durum, zaman, yer, şart, sebep gibi özellikler bakımından tamamlar. Vurgulanmak istenen öge zarf-fiile yaklaştırılır.
Arı çiçekleri yemeden balını toplar, inek otları yiyerek sütünü. (78, YK)
1.3.6. Tekrar Grubu
Bir nesneyi, bir niteliği, bir hareketi karşılamak üzere eş görevli iki kelimenin meydana getirdiği gruba tekrar grubu denir. (Karahan, 2008: 60)
Acı acı güldürüyorlar,
13
Tekrar grupları aynı kelimenin tekrarı ile oluşabildiği gibi yakın anlamlı, zıt anlamlı ya da anlamsız kelimelerin bir araya gelmesi ile de oluşabilir. Tekrar gruplarını oluşturan kelimeler yapısal olarak belirli bir kurala göre bir araya gelmiştir. Bu nedenle gruptaki unsurların yerlerini değiştirmek mümkün değildir.
Tekrarların başlıca şu üç fonksiyonu vardır: 1.kuvvetlendirme, 2.çokluk, 3.devamlılık. (Ergin 2007: 377) Tekrarlardaki kelime unsurları ekli ya da eksiz olabilir. Tekrar grubu cümle içinde çeşitli görevler yapar.
Neler neler çizildi
Neler neler yazıldı. (30, BSM)
1.3.7. Edat Grubu
Edatlar kendi başlarına anlamları olmayan, yanına geldiği kelime bir anlam kazanan yardımcı unsurlardır. Çekim edatları, isim ya da isim hâline gelmiş bir kelimenin yanına gelerek edat grubunu oluştururlar.
Sen gelirken ağlamıştın
Orası için. (89, SSS)
Edatlar kesinlikle ek almazlar fakat edatın önündeki isim unsuru grubun anlamsal ve yapısal ilişkisine göre ekli ya da eksiz olabilir. İsim unsuru kendi içinde bir sözcük öbeği olabilir.
Bilim’den, kurgu’dan, savaş’tan aşka yer açmak için, Aşktan kaçmak için
Stendhal’in bir bildiği var. (156, BSM)
Edat grubu söz dizimi içinde, sıfat, zarf ve isim görevi yapar. Grup, yapısındaki edatın türüne göre zaman, yön, durum, benzetme, sebep, miktar, şart vs. bildirir. (Karahan, 2008: 64)
14
1.3.8. Bağlama Grubu
Bağlama edatları ile birbirine bağlanmış iki veya daha fazla isim unsurunun meydana getirdiği kelime grubuna bağlama grubu denir. (Karahan, 2008: 65)
Gözünü ve kaşını
Ayırdım tartıyorum. (459, YP)
Sıralan unsurlar ikiden fazla ise bağlama edatı son iki unsurun arasına girer. Bağlama grubu en zayıf, birliği ve yapısı en iğreti olan kelime grubudur. (Ergin, 2007: 380) Bağlama gruplarında isim unsurları kendi içlerinde ayrı birer öbek oluşturmuş olabilirler. Grubun ilgi bağı diğer kelime gruplarına göre daha esnek olduğundan grup içerisine başka ögeler de girebilir. Gruptaki isim ve bağlama unsurları kendi vurgularını taşırlar.
Bir yüklenme değil bir yükleme gücü. (15, YK)
Yazarın söz varlığında ve, ile, ama, ya, yani, veya, fakat gibi bağımsız bağlaçlar ve
ne…ne…, hem…hem…,…dA…dA, biri…biri… gibi tekrarlı bağlaçlar yanında, biri…biri de…, ya…yahut…, önce…sonra da…, önde…artta… gibi farklı yapılarda kurulan
bağlaçlar da kullandığı görülmüştür.
1.3.9. Ünlem Grubu
Ünlem grubu, bir ünlem edatı ile bir isim unsurunun meydana getirdiği kelime
grubudur. (Bilgegil, 1984: 229) Ünlem edatı ve isim unsuru eksiz birleşirler. (Hatiboğlu, 1963)
Ah ben hep duyguyla akıl
Kapılarını bunca yıl Zorladım. (261, ÇY)
Ünlem grubunda edat tek kelime halinde, isim unsuru ise bir isim veya isim yerine geçen bir kelime grubu halinde bulunur. (Ergin, 2007: 390)
15
Gözleri, kirpikleri mavi
Hay aksi. (86, BSM)
Cümlenin kuruluşuna katılmayan bu grup, hitaplarda kullanılır. Cümle dışı öge olarak cümlenin herhangi bir yerinde bulunabilir. (Karahan, 2008: 71)
Ey sokak! Sen bozuk ve çamurlusun. (29, YK)
1.3.10. Unvan Grubu
Unvan grubu, bir şahıs ismi ile bir unvan veya akrabalık isminden meydana gelen
kelime grubudur. (Ergin, 2007: 389)
-Mina Hanım’a gidiyorum, diyor. (85, ÇA)
Unvan gruplarında vurgu baştaki isim unsurundadır. İsim unsuru tek isim olabildiği gibi birleşik isim de olabilir.
-Hüsnü Kurundum Bey. -Efendim?(134, DYY)
Birinci unsuru unvan veya akrabalık ismi olan ‟Sultan Orhan, Dede Korkut, Hoca Nasrettin, Doktor Murat, Hemşire Selma, Albay Şadan, Baba Necmi” gibi kelime grupları, unvan grubu değil, birleşik isimdir. (Karahan, 2008: 69)
1.3.11. Birleşik İsim Grubu
İki ya da daha fazla isim ile oluşan ve bir şahsın özel ismi haline gelen kelime grubuna
birleşik isim grubu denir.
Orhan Kemal senin evin
Oda oda kurulmuştur. (235, BSM)
Birleşik isim grubunun vurgusu sondaki isim üzerindedir ve grup cümle içinde daima isim görevi yapar.
Unvan grupları da zamanla birleşik isme dönüşebilir. (Karahan, 2008: 70)
16
1.3.12. Sayı Grubu
Sayı grubu basamak sistemine göre sıralanmış sayı isimleri topluluğudur. (Karahan,
2008: 72)
Saat yetmiş sekiz idi. (477, YP)
Türkçede sayılar üç şekilde karşılanmaktadır: 1.tek kelime ile (bir, üç, on), 2.sıfat tamlaması ile (dört yüz, bir milyon), 3.sayı grubu ile (on bir, yirmi üç). (Ergin, 2007: 391)
1.3.13. Birleşik Fiil Grubu
Birleşik fiil grubu, bir hareketi karşılamak veya bir hareketi tasvir etmek üzere yan yana
gelen kelimeler topluluğudur.
Birleşik fiilleri taşıdıkları birbirinden ayrı yapı ve anlam özelliklerine göre kendi içinde dört alt sınıfa ayırmak mümkündür: Birinci grupta yer alanlar, bir ad ya da bir sıfat ile
et-, ol- yardımcı fiillerinin veya esas fiil olma dışında yardımcı fiil olarak da kullanılan bul-, bulun-, buyur-, eyle-, kıl-, yap- fiillerinin birleştirilmesi yoluyla kurulan birleşik
fiillerdir. İkinci grupta yer alanlar, sıfat-fiillerin ol- yardımcı fiili ile birleşmesinden oluşur. Üçüncü gruptaki birleşik fiiller, iki fiilin birleşmesinden oluşmuştur. Son grup ise ad ya da ad soylu bir veya birden çok kelimenin, belirli şekil bilgisi kalıpları içinde bir esas fiil ile birleşerek anlam kayma ve kalıplaşmasına uğramasından oluşmuştur. (Korkmaz, 2009: 150-153)
Leyla Karahan işlevlerinden dolayı birleşik fiilleri bir hareketi karşılayan ve bir
hareketi tasvir eden birleşik fiiller olmak üzere ikiye ayırmıştır. (Karahan, 2008: 73)
Muharrem Ergin birleşik fiilleri, isimle birleşik fiil yapan yardımcı fiiller, fiille birleşik
fiil yapan yardımcı fiiller olmak üzere ikiye ayırmıştır. (Ergin, 2007: 386)
Bir isim unsuru ile yap-, et-, ol-, eyle-, kıl-, bulun- yardımcı fiilleri bazen de bunlar dışındaki bazı fiiller (al-, kes-, ver-, gel- vb.) ile birleşerek birleşik fiil grubu oluşturabilir.
Ölsen, ilkin yazık oldu diyecekler. (162, YD) Gidecek diye ödü kopuyor. (189, BSM)
17
Bir ana fiille bir yardımcı fiilin bir araya gelmesi ile de birleşik fiil grubu oluşur. Fiille birleşik fiil yapan yardımcı fiiller bil-, ver-, gel-, gör-, dur-, kal-, yaz-, koy- fiilleridir. (Ergin, 2007: 387) Ana unsur başta, tasvir sonda bulunur. Anlamı üzerinde bulunduran bu unsur -A, -I, -Ip zarf-fiil eklerinden birini taşır. (Karahan, 2008: 77)
Seni bir akşamüstü düşündürebilirim. (69, SSS) Olan oluvermez, ölmesini bil. (333, ÇY)
İlkin durup biliyor, sonra bilip duruyor musun? (126, BSM)
Bir araya gelen unsurların temel anlamlarının dışında kullanılıp deyimleştikleri birleşik fiiller de vardır. Bu grubu meydana getiren unsurlar kelime grubu olabilir. Ayrıca grubun vurgusu daima birinci unsur üzerindedir. (Karahan, 2008: 78)
Değer’in de adını değerlere el verir. (310, ÇY) Şarkıları bitmeden kurşuna dizili kaldı. (462, YP)
Göze girmeyiniz, göze gelirsiniz. (23, DYY)
1.3.14. Kısaltma Grubu
Kısaltma grubu, kelime grupları ve cümlelerden yıpranma veya kalıplaşma yoluyla
ortaya çıkan gruplardır. Kelime grupları çoğunlukla isim fiil, sıfat fiil ya da zarf fiil gruplarından kısalarak meydana gelmiş ve bunların bir kısmı da kalıplaşmıştır .
Kısaltma grupları çeşitli yapılarda kurulabilir (Karahan, 2008: 79-84):
-Unsurlarında çekim eki bulunmayan veya sadece birinci unsurunda iyelik eki bulunan kısaltma grupları (isnat grubu)
Kaşı yok, eteği mini.
Başı yok saçları maksi. (86, BSM)
-Birinci unsuru yükleme hâli eki taşıyan kısaltma grupları (yükleme grubu)
…karşılığı gülmek ama hüzün. (100, ÇA)
18
Kapısı
İçine örtük. (480, YP)
-Sen arada bir aptal gibi görünüyorsun. Neden? -Aklıma güvenimden. (13, YK)
-Birinci unsuru bulunma hâli eki taşıyan kısaltma grupları (bulunma grubu) Bir şey kaldı senden
Yaşamaların arasında kaçamaklı. (96, SSS)
-Birinci unsuru uzaklaşma hâli eki taşıyan kısaltma grupları (uzaklaşma grubu) Gitmek hiç o kadar kolay değil.
Gelmekten daha zor anlıyor musun? (126, BSM)
-Birinci unsuru vasıta hâli eki taşıyan kısaltma grupları (vasıta grubu) Uykusuz, yorgun, bitik
Ürkek adımlarıyla dalgın. (178, N)
-Birinci unsuru eşitlik eki taşıyan kısaltma grupları (eşitlik grubu) Bir gözüm gördüğünce caygındır. (32, DKG)
-Birinci unsuru uzaklaşma hâli, ikinci unsuru yönelme hâli eki taşıyan kısaltma grupları
Dağdan dağa atlamakta bir keçi. (142 ,BSM)
-İkinci unsuru yönelme hâli eki taşıyan kısaltma grupları
…ona el yerine göz koyarız. (17, YK)
-İkinci unsuru bulunma hâli eki taşıyan kısaltma grupları
19
1.3.15. Aitlik Grubu
Aitlik grubu, -ki aitlik eki ile ondan önceki bir kelime grubunun yalın hâli, genitif veya
lokatif hâli ile kurulur. Kelime grubu olarak tek başına zamir olan aitlik grubu diğer kelime gruplarında veya cümlede zamir veya sıfat vazifesi görür. (Ergin, 2007: 384)
Perdenin önündekiler donup kalacak. (91, BSM)
A bölüğündekiler genel sanat ve estetik kurallarına göre iyi sanat yapıyorlardır. (93,
20