Kazanç paylaşım planları

Kazanç paylaşım planı örgütlerde var olan ücret sistemlerinin olumsuz yönlerini ortadan kaldırmak için kullanılan ve bütün çalışanları kapsayan bir ücret sistemidir. Kazanç paylaşımı, finansal kazançların paylaşımı ile işgören katılımını sağlayarak örgüt verimliliğini artıran bir sistemdir (Bingöl, 2016:487). Başka bir tanıma göre maliyetlerin düşürülmesi, verimlilik ve kârlılığın artması neticesinde elde edilen kazançların çalışanlara paylaştırılmasını esas alan bir sistemdir (Ergeneli vd., 2016:344).

Kazanç paylaşım planı jenerik bir terim olarak üç temel ögeden oluşur. Bunlar iş birliği kültürü, katılımcılık ve finansal kazançtır. İş birliği kültürü yüksek düzeyde güven, çift yönlü iletişimi karakterize eden örgüt iklimini, katılımcılık; örgütsel verimlilik için çalışanların katılımı ile bir öneri sistemi geliştirmeyi, finansal kazançlar ise beklenen ve gerçekleşen maliyetler arasındaki farkı ifade eder. Kazanç paylaşımında verimlilik ölçümü belli dönemlerde yapılır (Cascio, 1992:446).

Kazanç paylaşımında esas alınan performans kriterleri genelde çalışanlar tarafından kontrol edilen, finansal ve operasyonel kriterlerdir. Her örgüt için bu kriterler ve paylaşım planı değişebilmektedir. Kazanç paylaşım planları oluşturulurken çalışanlarla görüş alışverişinde bulunulması önemlidir. Çalışan katılımı ve yönetimin desteği, sistemin başarısı için öne çıkan faktörlerdir (Kaymaz, 2010:83-85). Kazanç paylaşım planlarını uygulayan örgütlerde büyüme ve gelişme olduğu tespit edilmiştir (Sabuncuoğlu, 2013:270). Ayrıca motivasyonu, örgüte bağlılık ve sadakati artırdığı, yönetim ve çalışanlar arasındaki iş birliğini ve çift yönlü iletişimi olumlu etkilediği, teknolojik gelişmelerin çalışanlar tarafından daha hızlı kabulüne katkı sağladığı tespit edilmiştir (Kaymaz, 2010:81). Kazanç paylaşım planlarının örgütlere sağladığı katkılar düşünüldüğünde imkânı olan her örgütün uygulaması gereken planlar olarak ifade edilebilir. Bu sistemde bütün çalışanlar örgütün kazançlarından belli bir sistem dâhilinde pay aldıklarından, örgütün zarar etmemesi ve başarıya ulaşması için bütün gayretlerini ortaya koymaktadırlar. Bu tür sistemler, çalışanların potansiyellerini ortaya çıkartan ve performanslarını arttıran bir sistem olarak nitelendirilebilir.

52

Özellikle çalışanın örgütü sahiplenmesi ve kendi örgütü gibi görerek çalışması birçok örgütün ulaşmak istediği bir durumdur.

Kazanç paylaşım planları Scanlon planı, Rucker planı ve verimliliğe dayalı kazanç planı olmak üzere üç başlık altında ele alınmıştır.

4.7.1.1. Scanlon planı

Scanlon planı 1937 yılında çelik endüstrisinde sendika temsilcisi olarak çalışan Joseph Scanlon tarafından geliştirilmiştir. Plan, örgütteki tarafların katılımı ve desteği ile verimlilik ve kârlılığı artırmaktır. Bu planda temel amaç, yapılan iyileştirme önerileri ile üretim maliyetlerinin düşürülmesi neticesinde elde edilen tasarruf ve kazancın paylaşılması esasına dayanır.

Sistemin dört temel ögesi, personel giderlerinin toplam giderler içindeki payını azaltmayı ifade eden başarı oranı, elde edilen kazanç karşılığı ödenecek ödül-ikramiye, maliyet tasarrufu için gelen önerileri değerlendiren üretim kurulu ile bu önerileri değerlendiren ve ödüllendirmeyi gerçekleştiren izleme ve değerleme kuruludur. Üretim komitesi kendisine gelen önerileri yerine getirdikten sonra maliyet muhasebesi çerçevesinde katkıyı ölçer, toplam maliyet içindeki personel gideri azaldıysa fikri öneren kişiye bu kazancın %75’i ödenir (Tuna, 2016:509; Can vd, 2012:353-354; Kaymaz, 2010:86; Sabuncuoğlu, 2013:270). Uygulandığı dönemde ABD’deki firmalarda çalışan verimliliğinde önemli artışlar sağlamıştır. 17 yıllık periyotta çıktı oranını %78 arttırdığı tespit edilmiştir (Cascio, 1992:446). Günümüzde de birçok sektörde uygulama alanı bulmaktadır. Belirlenen periyotlarda elde edilmesi muhtemel kazanç ve primler, çalışanı motive etmekte ve maliyetleri düşüren hususlara odaklanmayı sağlamaktadır. Özellikle mavi yakalı personel çalıştıran örgütlerde personel için çok önemli bir kazanç imkânı sağlamaktadır.

Bu planda sunulan kazanç imkânları, sistemin dinamik bir şekilde uygulanmasını ve çalışanların sistemi sahiplenmesini sağlamaktadır. Sistem kurgusu, uygulama esaslarının şeffaf olması ve olumsuz bir algıya sebep olmaması sistemin başarı ile uygulanması için önemlidir.

4.7.1.2. Rucker planı

Scanlon planı gibi maliyet düşüşlerini esas alan bir plandır. Scanlon planı ile arasındaki temel fark, kullanılan orandır. Rucker planında üretimin katma değeri toplam işçilik maliyetine bölünür. Katma değer ise malların satış bedeli ile üretim

53

giderleri arasındaki farktır. Hesaplamalarda katma değer, işçiliğin katma değere oranı ve ekonomiklik oranı gibi oranlar kullanılır (Kaymaz, 2010:87). Scanlon planı gibi çalışanın katılımını ve desteğini alan bir sistemdir. Sistem sayesinde üretim maliyetlerinin minimize edilmesi ile satış gelirlerinin artması hedeflenmektedir. Böylece çalışan katılımı ile karlılık ve rekabet gücü artarken maliyetler minimize edilmiş olur.

4.7.1.3. Verimliliğe dayalı kazanç paylaşım planı (Improshare-improved productivity through sharing)

Verimlilik artışına bağlı olarak çalışanlara kazanç sağlamayı esas alan bir plandır. Fiili dönemdeki üretim için harcanan zaman, tahmini olarak hesaplanan üretim zamanında daha kısa olan çalışanlar eşit olarak ödüllendirilir. Fiili zaman, tahmini zamandan uzun ise herhangi bir ödüllendirme söz konusu değildir. Süreç, plan kapsamına alınacak bölümlerin belirlenmesi ile başlar. Daha sonra karşılaştırma yapılacak olan dönem ile fiili dönem üretim miktarı ve süre verileri karşılaştırılır. Karşılaştırma neticesinde herhangi bir tasarruf var ise bunun ücret olarak bedeli, örgüt ve çalışanlar arasında %50-50 olarak paylaştırılır (Kaymaz, 2010:87-88). Verimlilik odaklı bir sistem olması sebebi ile çalışanlarda verimlilik bilincinin oluşmasına katkı sağlar. Üretim birimleri ile diğer birimlerin de katılımı ile daha iyi sonuçlar elde edilebilir. Çünkü üretim biriminin başarısı; tedarik, yönetim ve lojistik birimlerin başarısına bağlıdır. Çalışanlar ve birimler arasındaki iş birliğini teşvik etmesi ve verimlilik odaklı bir sistem olması dolayısı ile üzerinde durulması gereken bir plandır.