A- AHISLARA KAR I LENEN SUÇLAR
1- Katl Suçlar
Adam öldürme olarak da bilinen katletme, bir hayat sahibinin cesedini ruhundan ay rmakt r. Ba ka bir ta rîfe göre ise katl, hayat n fevt olmas na müessir olan fiilin
ismidir121 eklinde tan mlanm t r. Adam öldürme filleri genel olarak üçe ayr lm t r.
Bunlar, kasten öldürme, yaralama (kast n a lmas ) sonucu öldürme ve hatayla öldürmedir122.
a- Kasten Öldürme
Kasten öldürme ad ndan da anla laca üzere bir kimseyi bilerek ve isteyerek kas tl bir ekilde öldürme eylemidir. Burada kavram olarak ki ilere kar i lenen suçlar anlam na
120
H.Tahsin Fendeo lu, Hukuk Tarihi, stanbul 2000, s. 459.
121
Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuk slâmiyye ve Ist lahat F khiyye Kamusu, stanbul 1976, C.III, s. 17.
122
gelen el-cerime ale l-e has tabiri kullan l r. Bunun yan nda e er bir ki i ma duren hayat n kaybetmi se hayata kar i lenen suç anlam na gelen el-cinaye ale n-nefs veya katl kavramlar da kullan lm t r. Kasten öldürme tan mlanacak olursa, öldürülmesi hukuken yasak bir ki iyi bir aletle kasten öldürmeye denir. Ya ama hakk insan n di er bütün haklar ndan yararlanabilmesinin ön art d r. Bu sebeple ki inin hayat na yönelik sald r lar,
ayn zamanda bütün haklar n ihlal anlam n ta nd ndan öncelikle hayat n korunmas
hukukta en önemli unsur olarak görülmü , kasten adam öldürmelere kar gerekli hukukî
önlemler al nmaya çal lm t r123.
Sicillerde kasten adam öldürmelerle ilgili çok fazla belgye rastlan lmam t r. Ancak bu hiç adam öldürülmedi i anlam na da gelmemektedir. Örnek verilebilecek bir davada, Konya Ho han Mahallesinden es-SeyyidMustafa bin es-SeyyidAhmed, Garbicedid Mahallesinden es-SeyyidMehmed bin es-SeyyidAhmed ve es-Seyyid brahim bin es- SeyyidMustafa y dava etmi tir. ddias nda ise o lu es-Seyyid Ahmed bin es-Seyyid Mustafa n n yukar da ad geçen ki iler taraf ndan öldürülmesini ileri sürmü tür. Cinayetin planl ve kas tl bir ekilde gerçekle ti i söz konusu belgeden anla lmaktad r, ...tarih-i
kitaptan dört gün mukaddem ba de l-as r Kovana z demekle ma ruf mevzi de o lumuz mezbûr es-SeyyidAhmed kendi tarlam zda iken mezbûr es- seyyid brahim gel gidelim deyü o lumuz mezbûr es-SeyyidAhmedi i mârâ z-zikr tarladan al p gelip mevzi merkûmda vâki Fat ma nam hatunun ba kap s önünde mezbûr es-SeyyidMehmed o lumuz mezbûr es- SeyyidAhmedi tüfenkle kafas ndan kur un ile hizb ve cerh idüp kur un kafas ndan beynini ç kar p o lumuz iki gün hayatta olup sonra fevt olma la...124 Burada brahim ve Mehmed planl bir ekilde hareket ederek kasten adam öldürme suçunu i lemi ve Ahmed i öldürülmü lerdir.
b- Kaza Sonucu Olan Ölümler
Kaza sonucunda olan ölümler ile ilgili slâm hukuku kaynaklar nda kavram olarak hataen katl eklinde geçer. Bu durum kasta makrun olmayarak eklinde de ifade edilir. Dikkat edilmesi gereken nokta, yap lan hareket ba ka bir amaç ta rken, neticenin ölümle sonuçlanmas fiildir. Hataen katl yan larak öldürme, yani fiili bilerek i leyip sonucu
istememe hali olarak da tan mlanabilir125. Kaza sonucu meydana gelen ölümler eri ye
sicillerine de yans m t r. Bu konu ile ilgili trajik bir olay örnek gösterilebilir. Mahmiye-i
123
Avc , s. 28-29.
124
K S 48 / 55-3 (12 Cemâziye l Âhir 1130 / 13 May s 1718).
125
Konya nevahisinden Sudirhemi nahiyesine tâbi Bilecik nâm karye sakinlerinden i bu rafi ûl-kitâp Bali bin Mustafa nam kimesne meclis-i er î erife gelüp tâkrir-i kelam tabir-i ânnil meram idüp târih-i kitâtapdan iki gün mukaddem karye i mezbûreye gice ile bir ulak gelüp menzilim dahilinde olan ahurumdan bir re s kat r m binmek içün ahz edip elinde olan emani menzilim içinde olan alak kenar na b rakma la bi kazaullâhü te âla alaka ate isabet itmekle menzilim ihrâf olup içinde olan zevcem Ai e bint-i Ebubekir ve kebir o lum Hasan ve kebire k z m Nesliyi tahlis mümkün olmama la harîkan vefat iylemi lerdir... 126 bu belgeden de anla laca üzere bir kaza sonucu ölüm meydana gelmi bir aileden üç ki i yanarak vefat etmi tir.
c- Kast n A lmas Sonucu Öldürme
Öldürme amac ta mayan ama neticesinde ölüm olay n n gerçekle ti i duruma denir. Kast n a lmas fiilden ortaya ç kan neticenin failin kastedildi inden daha a r olmas d r. Bu ekildeki suçlarda failin iradesi hem harekete hem de neticeye yönelme istenilen neticeden a r bir durumla kar la lmas halidir. Yaralama kast yla yap lan bir hareket ölüme yol açm sa, fail ölüm neticesini istememi olsa bile müessir fiili bilerek ve
isteyerek yapt için ölümle sonuçlanan müessir fiil sonucu öldürme yani kast n a lmas
sonucu öldürme suçu olan ibhü l-amd ortaya ç km olur127. Bu konuya Konya
sicillerinden bir örnek verilecek olursa, Kar kazas Çitak Karyesinden Mehmed bin
Ahmed, e i Elif bint-i es-Seyyid Mürsel in, Ay e binti Abdullah ve Fat ma bint-i Receb taraf ndan de nek ve kaz k kullan larak öldürüldü ü iddias yla ikâyetçi olmu ve Mehmed iddias n ispatlam t r128. De nek ve kaz k daha çok bu tür olaylarda adam yaralama ve korkutma amac yla kullan lan bir araçlardand r. Faillerin kad n oldu u da dü ünülürse büyük bir ihtimalle bu ki ilerin Elif i kast n a lmas suretiyle öldürdükleri, daha do rusu ölümüne sebebiyet verdikleri görülür.
d- K sas ve Diyet
Kasten yaralama, sakat b rakma ve öldürme olaylar nda suçlunun i ledi i fiile denk bir cezâ ile cezâland r lmas ilkesine k sas denir. K sas canda ve uzuvda olmak üzere iki bölüme ayr lmakta olup, her iki ekil de Kur ân da düzenlenmi tir. Kur ân- Kerim k sas
126 K S 42 / 225-2 (29 Muharrem 1119 / 2 May s 1707). 127 Avc , s. 103. 128 K S 42 / 18-2 (11 Recep 1118 / 19 Ekim 1706).
farz k ld n ve k sasta hayat oldu unu belirmektedir. Cinayetlerde k sas aslî cezâ, diyet ise bedel cezâ, yani bir tür tazminatt r129.
Di er bir tarîfe göre ise k sas denklik, e itlik manas ndad r. Cürüm ile cezâ aras nda bir misilleme, benzerlik oldu undan o sahada konulan cezâya k sas denilmi tir. Diyet kavram n n anlam ise ölüm hadiselerinde ve ölüme neden olmayan hadiselerde yaralanan uzva kar l k al nan bedeldir. Ba ka bir ifadeyle bir insan yaralayan ya da öldüren kimseden al nan kan bedeli ya da tazminatt r. Yani bir i e kar l k bedel verilen eydir. Cinayet sebebiyle ma durun kendisine veya mirasç lar na bir nevi tazminat olarak
verilmesi gereken mald r. K sacas öldüreni öldürme kar l nda katletmek, ya da
yaral n n yaralanan uzvuna kar l k olarak yaralayan n ona benzeyen uzvunu usulüne uygun olarak yok etmektir130. slâm cezâ hukukunun ana konular ndan birini te kil eden k sas, f khî kitaplarda diyet konusu ile birlikte geçmektedir.
slâm hukukunun genel amaçlar ndan birisi de sadece insanlar n de il zarar gören di er canl lar n da hukuken koruma alt nda olmas , hukuka ayk r ekilde meydana gelen mali ve bedeni her zarar n imkân ölçüsünde giderilmesidir. Kasten adam öldürmede asli cezâ k sas oldu undan, diyet ancak hak sahibinin k sastan vazgeçmesi veya k sas n herhangi bir sebeple mümkün olmamas durumunda devreye giren ikinci derecede bir cezâ görümündedir. Diyet miktar Hz. Muhammed den rivayet edilen hadislerle Hulefâ-y Ra idin in söz ve uygulamalar nda ayr nt l olarak geçer. Baz hadislerde bu miktar yüz deve ya da bin dinar alt n olarak belirtilmi tir. Hz. Ömer deve fiyatlar n n yükselmesi
sebebiyle bin dinar alt n on iki bin dirhem gümü ün yan s ra iki yüz s r, iki bin koyun,
iki yüz elbiseyi de zikretti i, her bölge halk n n mesela M s r ve Suriyelilerin alt ndan
Irakl lar n gümü ten diyet vermesi gerekti ini belirtmi tir131. Ayr ca Osmanl
kânûnnameleri ve fetva kitaplar n da tâzir suçlar n n diyet bedelleri belirtilmi tir. Örne in di ç karma davas nda E er di ç karsa di i ç kan sava a sebeb olsa er an laz m olan
diyetin n sf alalar ve di ç karandan sekiz altun alalar. E er barmak s sa ya ba yarsa ta ile yahud a ac la yahud kat bir nesne ile ursa be altun al na. Birini ba yar lana vireler. Ve göz ç karan diyetin sahibine virüp on dört altun al na ve hatayla eylese be altun al na. E er bir kat nesne ile urup kara bere etse bir altun al na. Ve el ile yumru la ve depme ile itse otuz akçe al na 132 eklinde ifade edilmi tir.
129
Ali Bardako lu, D A, K sas , C. VII, s. 473.
130
Pakal n, C.III, s. 271.
131
Ali Bardako lu, Diyet , D. .A, C.IX, 1993, s. 475.
132
Ömer Lütfi Barkan, XV ve XVI nc as rlarda Osmanl mparatorlu unda Zirai Ekonominin Hukukî
K sas ve diyet gerektiren suçlar; 1-Kasten adam öldürmek
2-Kasta benzer bir tarzla öldürme; öldürücü, yaralay c olmayan bir eyle kasden birisini öldürmek.
3-Hatayla adam öldürmek. 4-Kasten müessir fiil ikâ . 5-Hatayla müessir fiil ikâ 133.
Konya er îye sicillerinde diyet kar l anla lan bir çok dava örnek gösterilebilir. Bu davalarda dikkati çeken husus, k sas gerektiren suçlar n i lenmi olmas na ra men taraflar kendi aralar nda anla arak, k sas bedeli olarak belli bir miktar diyetle anla mazl klar giderilmi tir. Örne in Konya n n Kalecik Mahallesi nden brahim bin Osman n vekili Mehmed bin Selim, Osman ibn Mehmed den, müvekkilini sol bö ründen
b çaklad için diyet talep etmi ve be buçuk guru , bir rub kar l nda anla malar yla
davadan vazgeçmi tir134. Bu davada da görüldü ü gibi kasten müessir fille adam
yaralanma eylemi gerçekle mi ve teorik olarak daval ya k sas uygulanmas gerekirken,
taraflar birbirileri ile anla arak, davac taraf belli bir miktar diyet kar l nda davas ndan
ferâgat edip, durumu mahkemede tescîl ettirmi lerdir. Yine ba ka bir cinayet olay nda ise Sinan Parekendesi Mahallesinde ya anm t r. Mehmed bin es- seyyid brahim, Hamza
Be e ibn-i Mustafa y neciler mevki denilen yerde siyah kabzal b ça yla öldürmü tür.
Bu suçunu san k mahkemede ikrar ve itiraf etmi tir. Ancak ölen ki inin yak nlar yla cinayeti i leyen ki i es-sulh- beyyinemize müslimun- müslihun tevassuf edüp ... es-
SeyyidMehmed in zimmetini ibra eylemek üzere yüz k rk guru a in a-i akd- sulh eylediklerinde... belgedeki ifadelerden anla ld üzere yüz k rk kuru a aralar nda
anla arak dava çözüme kavu mu tur135.
1700-1725 y llar aras nda Konya sicillerindeki baz cinayet davalar na bak ld nda
diyet bedeli miktar n n olay n yerine, suçun i leni ekline ve kullan lan alete göre
de i iklik göstermi tir. Mesala b çak, k l ç gibi aletler kullan ld nda ödenen diyet
bedelleri daha fazla olmu tur. Yine diyet bedelleri ödenirken sadece nakit para de il bu day, arpa, nohut veya kilim, hal gibi de erli el yap m e yalarda kullan lm t r. Katl davalar ndaki diyet bedellerinin daha iyi anla labilmesi için a a daki tablo dönem hakk nda ipucu verebilir.
133
afak, s.66.
134
K S 45 / 16-3 (21 Cemâziye l-âhir 1126 / 04 Temmuz 1714).
135
Tablo : I
Katil Davalar ndaki Diyet Bedelleri
Mahalle ad Olay n ekli Ödenen Diyet Tarih K. .S No
Sar yakup
Mahallesi Kazayla ölüm 25 guru
12 Zilhicce1114/ 12 May s
1703 K S 40/168-2 Hatip Karyesi Bo arak katl 28 guru ve bir kilim 15 evval 1114/4 Mart 1703 K S 40/99-3 Hatip Karyesi Bo arak katl 35 guru iki kile bu day
3 evval 1119/ 2 ubat 1703 K S 40/85-1 Gökta Mahallesi Katl 20 guru iki kile bu day 23 Muharrem 1119/ 26 Nisan
1707 K S 42/234-1 Ba c Karyesi Katl 172 guru 17 Rebiüevvel 1119 / 18
Haziran 1707 K S 43/34-2 Sinanparekendesi B çakla katl 140 guru 26 Zilkade 1128 / 11 Kas m
1716 K S 47/155-1 Ho han
Mahallesi Tüfekle katl 89 guru ve bir rub
12 Cemaziyyelahir 1130 / 13 May s 1718 K S 48/55-3 Seb ahan Mahallesi Kendir ipiyle bo ma 120 guru 20 Zilkade 1130/ 22 A ustos 1723 K S 49/23-2 Sudurhemi B çakla katl 100 guru 3 Rebiülevvel 1131/ 28 Kas m
1726 K S 50/213-1 Dolapucu
Mahallesi Darpla katl 17 guru 26 Recep 1138/30 Mart 1726 K S 50/36-2 Hoca Habib
Mahallesi B çakla katl 55 guru
24 Cemaziye l-ahir 1138/ 17
ubat 1726) K S 50/17-1
Bu tabloda da görüldü ü gibi kaza ile olan ölümlerde ya da hafifletici nedenler olu tu unda ödenen diyet bedelleri daha dü ük tutulurken, kas tl olarak adam öldürenler ise daha fazla diyet ödenmek zorunda kal n lm t r. Bu davalarda öldürülen ki ilerin yak nlar ile olay n faili aras nda sulh bedeli olarak anla lm ve aradaki anla mazl klar bu
ekilde mahkeme huzurunda giderilmi ve kay tlara geçirilmi tir.
e- Di er Katil Davalar
Katil davalar ile ilgili olarak Konya sicillerine yans m birçok ilginç dava yer
almaktad r. Bunlardan baz lar ise faili meçhul cinayetler. Bu tür olaylara, örnek vermek gerekirse. Örne in Alada kazas na tabi Bay r sakinlerinden Hasan A a ibn-i brahim
Bay r da maktul bulunup katli malum olmama la... 136 eklinde sicilde ifadesini bulmu tur ve buna benzer bir olayda da Sudurhemi nahiyesinde Fat ma bint-i Halil Be e
136
nam hatun menzilinde maktul bulunmu tur. Yap lan ke if sonucu ölen ki inin yüzünün iki
taraf nda bere ve bo az nda hank alameti bulunmu tur137.
Farkl bir olayda ise her ne kadar ölüm olay gerçekle memi se de bir kiral k katil tutulmu olmas ilginç bir olayd r. Olay u ekilse kay tlarda yer alm t r; Konya, Kar kazas na ba l Kas ml Karyesinde Ebubekir bin Halil, Dervi Ali bin Nasuh dan ikayetçi olmu tur. Neden olarak Dervi Ali sana k z m Ai eyi vireyim Ebubekir i katl eyle deyu
benim üzerime mutasallit olup... eklindeki beyanat yla kendisini ölümle tehdit ederek bir kiral k katil tutmu olmas n göstermi tir138.
Mahkemeye intikal ekliyle adi suçlar neticesinde gerçekle en ölüm olaylar n n
d nda idam cezâs yla ölüme mahkum edilerek öldürülen ki iler de kay tlarda geçmi tir.
Bu duruma Konya sicillerinde pek fazla rastlan lmam sa da baz istisnai hadiseler ya anm t r. Örne in Larende Kazas na tabi Maden ehri Karyesinden Yusuf bin Nebi, Ahmed bin Çak r ve Yusuf bin Mehmed adl ki iler mallar olan bir sim bilezik, on be
gur k ymetli sim dü meli bir kaftan, bir sim çipras, on alt guru luk peynir ve ya ile birlikte dört guru luk kilimin Osman bin Abdi taraf ndan çal nd iddias yla mahkemeye ba vurmu lard r. Bunun üzerine mahkeme Osman bin Abdi nin iyi hal üzere olup olmad hususnda bir ara t rma yapt rm t r. Yap lan tahkikat sonucunda Osman n daha öncede bu tür h rs zl k eylemlerini gerçekle tirdi i ayr ca mahalleliye sürekli korku sal p kamu güvenli ini tehdit etti i mahkeme taraf ndan tespit edilmi tir. Nihayetinde mahkeme
Osman bin Abdi nin idam na karar vermi tir139.