Kartli Prensliğ

XVIII. yüzyılın başlangıcında Safevi hâkimiyetinde Gürcülerin yaşadıkları iki krallıktan biri olan Kartli Krallığı’nın başında 1688 yılında Şah tarafından tayin edilmiş Erekle bulunuyordu. 1703 yılında kendisini Şah’a affettiren XI. Giorgi yeniden Kartli krallığına tayin edilmiştir. Ancak XI. Giorgi Şah tarafından İsfahan’da alıkonulduğundan Kartli’nin idareciliğine XI. Giorgi’nin yeğeni VI. Vakhtang canişin

(vali) olarak tayin edilmiştir160.

VI. Vakhtang’ın Kartli’ye canişin tayin edilmesiyle burada bir aydınlanma dönemi başlamıştır. VI. Vakhtang ilk iş olarak Erekle döneminde ortaya çıkmış olan düzensizliği düzeltmeye çalışmış, onun döneminde atanmış olan ehliyetsiz şahısları ve       

158 _{Toprak suvarmak için alınan su vergisi} 159 _{Calalyan, Alban, s.20.}

160 _{Niko Berdzenişvili, “Sakartvelo XVIII Saukuneşi”, Sakartvelos İstoriis Sakitkhebi, C. II, Tbilisi 1965,}

s.186; Levan Menabde, Vakhtang VI, Tbilis 2011, s.29-30; Mari Brosse, Sakartvelos İstoria, Gürcüce çev. Simon Ğoğoberidze, C. II, Tbilisi 1900, s.50.

37

yakınlarını görevlerinden uzaklaştırmıştır. Ayrıca VI. Vakhtang haksız bir şekilde elinden alınmış köylünün topraklarını iade etmiştir. Bundan başka Erekle döneminde kendi toprağını terk ederek Kahetiya’ya ve dağlara sığınmış köylülerin geri dönmelerine çalışmıştır. Yine VI. Vakhtang çiftçiliğin yükselmesi için eskimiş veya deforme olmuş suvarma kanallarını onarmıştır. Onun tarafından yapılan değişikliklerden birisi de Erekle tarafından atanmış Mtskheta Katalikosluğunun değiştirilmesi olmuştur. 1705 yılında VI. Vakhtang’ın başkanlığında kilise meclisi toplanmış ve katolikosluğa kendi kardeşi Doment atanmıştır. Bu yolla VI. Vakhtang kilisenin desteğini arkasına almıştır.

1704-1708 yıllarında VI. Vakhtang’ın özel gayretiyle krallığın idaresini, feodal- köylü ilişkilerini tanzim eden “Dasturmali” kanunnamesi hazırlanmıştır. Bu kanunname

Yahudi, Yunan, Ermeni ve eski Gürcü kanunnamelerinden derlenmiştir161.

VI. Vakhtang hâkimiyeti döneminde kültür alanında Kartli’de büyük yükseliş yaşanmıştır. 1709 yılında Rahip Antimoz İverieli’nin yardımıyla Vakhtang Tiflis de ilk Gürcü matbaasını kurmuştur. Bu matbaada ilk olarak İncil ve ayinler kitabı basılmıştır. Bundan başka burada Şota Rustavelli’nin meşhur Vepkhistkavasani eseri basılarak

çoğaltılmıştır162. Bu dönemde Gürcü tarihine de büyük önem verilmiş Ber

Egnataşvili’nin başkanlık ettiği özel bir komisiyon kurulmuş ve XIV. yüzyıldan XVIII. yüzyıla kadar Gürcistan Tarihi yazılmıştır. Bu komisiyonda yetişen Vakhuşti Batonişvili daha sonra XVIII. yüzyıl Gürcistan’ın coğrafyası ve tarihi için önemli bir eser olan Ağstera Sameposa Sakartvelosa eserini yazmıştır. Bundan başka Gürcü babası

olarak adlandırılan Rahip Sulkhan Saba Orbalyan Gürcü sözlüğünü hazırlamıştır163.

XVIII. yüzyılın başında VI. Vakhtang tarafından görülen bütün bu işler kısa sürede Kartli’nin ekonomik olarak yükselişine sebep olmuştur. Bütün bunların yanında ülkede VI. Vakhtang’a karşı çıkan ve onun gördüğü faaliyetlerinden hoşlanmayan tavadlar bulunmaktaydılar. Bunun üzerine VI. Vakhtang muhafız ordusu anlamına gelen

Mtsvelta Cari ordusunu kurmuş ve bu ordu her bölüğün başında Asistavi bulunan üç

tüfekçi bölükten oluşmuştur164.

Bu dönemlerde Safevi Devleti’nin doğusunda Kandehar’da Afganlar ayaklanmıştır. Şah bu ayaklanmayı bastırmak için yanında alıkoyduğu Kartli Kralı XI. Giorgi’yi göndermiştir. Ama 1709 yılında XI. Giorgi’nin isyancılar tarafından       

161 _{Berdzenişvili, “Sakartvelo XVIII Saukuneşi”, C.II, s.187-189; Brosse, Sakartvelo, C.II, s.51.} 162 _{Bilge, Kafkasya, s.173-174; Berdzenişvili, “Sakartvelo XVIII Saukuneşi”, C. IV, s.190.}

163 _{Nikolaz Berdzenişvili, Simon Canaşia, Gürcüstan Tarihi Başlangıçtan 19. Yüzyıla Kadar, çev. Hayri}

Harioğlu İstanbul 2000, s.264.

164 _{Berdzenişvili, “Sakartvelo XVIII Saukuneşi”, C.II, s.192; Dumbadze (Red.), Sakartvelos İstoriis}

38

öldürülmesi üzerine Şah Kartli Krallığı’na XI. Giorgi’nin kardeşi Keykhosrov’u atayarak Kandehar’da bulunan Safevi orduları seraskerliğine getirmiş ve Kandehar’a yollamıştır. Keykhosrov’un krallığı döneminde de VI. Vakhtang’ın Kartli’de canişinliği devam etmiştir. 1711 yılında Keykhosrov’un Kandehar’da Afgan isyancılarca öldürülmesi üzerine VI. Vakhtang Kartli Krallığı’na getirilmek için Şah tarafından

İsfahan’a davet edilmiştir165.

Şah’ın fermanı üzerine VI. Vakhtang, krallığının idaresini kardeşi Simon’a bırakarak 1712 yılının Nisan ayında büyük bir heyetle İsfahan’a gitmiştir. Bu yolculukta

VI. Vakhtang’a danışmanlık yapan S. S. Orbelyan da eşlik etmiştir166. Ancak VI.

Vakhtang İsfahan’a vardıktan sonra İslam dinini kabul etmediği için krallığını elde edememiştir. VI. Vakhtang’ın Müslümanlığı kabul etmemesi üzerine Şah onu yarım esir olarak Kirman’a yollamış ve Kartli’nin idareciliğini kardeşi Ali Kulu Han ismini alarak

Müslüman olan İese’ye vermiştir167_.

Bunun üzerine VI. Vakhtang Safevi Devleti’nin boyunduruğundan çıkmak ve Kartli’de hâkimiyetini elde etmek için o dönem Avrupa’da egemen devlet olan, aynı zaman da Safevi Devleti ile iyi ilişkileri bulunan Fransa Kralı XIV. Lui’den yardım istemeye karar vermiştir. Bu maksatla danışmanı olan Rahip S. S. Orbelyan’ı elçi olarak Fransa’ya yollamıştır. S. S. Orbeliyan bu niyetle 1713 yılında Fransa’ya gitmiş Fransa Kralı ile görüşmüş ve oradan da Roma’ya giderek Papa XI. Klement’in huzuruna çıkmıştır. Ancak Fransa 1715 yılında Safevilerle yapmış olduğu anlaşmayla kazandığı büyük avantajları kaybetmek istemediğinden S. S. Orbeliyan vatanına eli boş gönderilmiştir168.

Kartli Krallığı’nı elde eden İese Şah’ın izniyle 1714 yılın Ekim ayında Tiflis’e varmıştır. İese’nin Tiflis’e yakınlaşması haberini alan VI. Vakhtang’ın ailesi kenti terk ederek dağlara çekilmişlerdir. İese’nin Kartli’de hâkimiyeti döneminde Lezgilerin

baskınları artmış ve önlenemez hale gelmiştir169.

S. S. Orbeliya’nın 1716 yılında yaklaşık üç yıl süren yolculuktan sonra eli boş olarak dönmesi üzerine VI. Vakhtang Kartli’nin hâkimiyetini elde etmek için Müslümanlığı kabul etmiş ve Hüseyin Kulu Han ismini almıştır. Vakhtang’ın       

165 _{Berdzenişvili-Canaşia, Gürcüstan, s.265; Berdzenişvili, “Sakartvelo XVIII Saukuneşi”, C.IV, s.193;}

Devid Lengi, Sakartvelos Samepos Ukanaskneli Stlebi, Gürcüceye çev. Mikheil Gamkraelidze, Tbilisi 2003, s.118.

166 _{Dumbadze (Red.), Sakartvelos İstoriis Narkvevebi, s.403; Borosse, Sakartvelo, C.II, s.55.} 167 _{Berdzenişvili, “Sakartvelo XVIII Saukuneşi”, C.IV, s.193; Borosse, Sakartvelo, C.II, s.56.}

168 _{Lengi, Samepo, s.120-122; Berdzenişvili, “Sakartvelo XVIII Saukuneşi”, C.II, s.193; Berdzenişvili-}

Canaşia, Gürcüstan, s.266.

39

Müslümanlığı kabul etmesi ve İese’nin Kartli’de Lezgilerin baskınlarını önleyememesi üzerine Şah Kartli Krallığı’nı VI. Vakhtang’a vermiştir. Ama Şah, VI. Vakhtang’ın 1719 yılına kadar Tiflis’e dönmesine izin vermemiştir. Bu dönem Kartli’nin canişinliğine ise Müslümanlığı kabul ederek Şah-Navaz ismini alan Vakhtang’ın oğlu

Bakar170 getirilmiştir. Ama Bakar, o dönem Güney Kafkasya’nın her tarafını

yağmalayan Lezgilerin saldırılarını önleyememiştir. Durumun daha kritik hal arz etmeye başlaması üzerine Lezgilerin baskın ve yağmalarını önlemek için Şah VI.

Vakhtang’ı 1719 yılında serdar tayin ederek Tiflis’e yollamıştır171.

VI. Vakhtang Tiflis’e döndükten ve Kartli’nin iç işlerini düzene soktuktan sonra 1721 yılının son baharında Şah’ın yönlendirmesiyle Lezgiler üzerine yürümüştür. Bu sırada Lezgiler artık Şamahı’yı ele geçirmiş ve Gence yakınlarına kadar gelmişlerdir. Bunun üzerine VI. Vakhtang Gence üzerine hareket ederek Lezgileri kaçmaya zorlamıştır. Bu defa VI. Vakhtang’ın bu zaferinden korkuya kapılan Şah, ondan derhal Lezgiler üzerine seferinden vazgeçmesini istemiştir. Bunun üzerine VI. Vakhtang Lezgiler üzerine olan yürüyüşünü yarıda kesmek mecburiyetinde kalmış ve bir daha Şah

adına kılıç çekmeyeceğine dair yemin ederek Tiflis’e dönmüştür172.

Lezgiler üzerine seferi yarım bırakarak Tiflis’e dönen VI. Vakhtang daha Safevi şahı yanında yarım esir olduğu zamanki niyetini: “Gürcistan’ı Safevi hâkimiyeti

altından çıkarmak” gerçekleştirmeye koyulmuştur. O, bu konuda aynı inancı paylaşan

ve yükselmekte olan Rusya’dan askeri yardım istemiş ve 1721 yılında Rusya Çarı I. Petro ile Safevilere karşı birlikte hareket etme konusunda anlaşma yapmıştır. VI. Vakhtang’ın Rusya’yla ilişkileri daha İran’da bulunduğu zaman başlamıştır. O, I. Petro tarafından Safevi Devleti’ne elçi olarak gönderilmiş olan Artemi Volinski ile irtibat kurmuş ve onunla Şah’ın dikkatini çekmemek için elçisi Parsadan Bey vasıtasıyla

birkaç defa görüşmüştür173.

I. Petro’yla yapmış olduğu anlaşma doğrultusunda VI. Vakhtang Rusya’nın Hazar sahillerine sefere başlaması üzerine Rus orduları ile birleşmek için 1722 yılının Ağustos ayı sonlarında Gence’ye doğru harekete geçmiştir. Anlaşmaya göre Gürcü       

170 _{Kral VI. Vakhtang’ın oğlu olan Bakar Safeviler tarafından Kartli canişinliğine tayin edildiği zaman Şii}

Müslümanlığını kabul ederek Şah-Navaz ismini almıştır. Bölgenin Osmanlılar tarafından sonra zabtından sonra Bakar Sünni Müslümanlığını kabul ederek İbrahim Paşa ismini almıştır. Ancak biz burada kendisinin asıl ismi olan Bakar’ı kullanacağız

171 _{Dumbadze (Red.), Sakartvelos İstoriis Narkvevebi, s.408; Nana Soloğaşvili, Kartl-Kakhetis Politikuri}

Mdgomareoba XVIII. S-is I Nakhevarşi, Tbilisi 2010, s.100-107; Brosse, Sakartvelo, C.II, s.58-59.

172 _{Solağaşvili, Kartl-Kakheti, s.117-119; Dumbadze(Red.), Sakartvelos İstoriis Narkvevebi, s.413; Lengi,}

Samepo, s.123.

40

ordusu Gence’de Ermenilerle birlikte Rus ordusuyla birleşmeli ve Safevilere karşı olan

yürüyüşleri devam ettirmeli idi174. Ancak I. Petro’nun Hazar sahili seferinin

başarısızlıkla sonuçlanması VI. Vakhtang’ın planlarını alt-üst etmekle kalmamış, onu daha zor ve sıkıntılı bir duruma sokmuştur.

Bu sırada 1722 yılının 8 Mart tarihinde Gülnabad savaşında Afganlar Safevileri mağlup ederek İsfahan’ı kuşatmışlardır. Şah İsfahan’ın kuşatılması üzerine VI. Vakhtang’dan yardım istemiştir. Ancak VI. Vakhtang Şah’a yardım göndermemekle kalmamış, babasının Rusya’yla birleşme politikasına karşı olan Bakar, Şah’a yardıma

giderken, onu yarı yoldan geri döndürmüştür175. Bunun üzerine Şah Kartli’nin

hâkimiyetini VI. Vakhtang’dan alarak daha yeni seçilmiş Kahetiya Kralı II.

Konstantin’e vermiştir176. Safevi Devleti’nin çöküşünü ve Güney Kafkasya’da ortaya

çıkmış olan karışıklığı göz önüne alan II. Konstantin VI. Vakhtang’la birleşme yoluna gitmiştir. Ancak VI. Vakhtang buna yanaşmamış ve onun gönderdiği elçileri hapse atmıştır. VI. Vakhtang’ın bu küstahlığına karşı sinirlenen II. Konstantin, ordusunu toparlayarak Tiflis üzerine yürümüştür. Ancak II. Konstantin’in bu seferi başarısızlıkla sonuçlanmış ve kaçarak canını zor kurtarmıştır. II. Konstantin başarısızlıkla sonuçlanan bu seferden sonra Lezgilerle anlaşma yaparak büyük bir orduyla 1723 yılın 4 Mayıs’ında yeniden Tiflis kapılarına dayanmıştır. Bu defa VI. Vakhtang’ı hazırlıksız bir şekilde yakalayan II. Konstantin Tiflis’i ele geçirmiştir. Tiflis’i terk etmeye mecbur olan

VI. Vakhtang Kartli’nin içerilerine doğru Gori’ye çekilmiştir177.