Şirvan Beylerbeyliğ

XVIII. yüzyılın başlangıcında merkezi Şamahı kenti olan ve halkının çoğunu Sünnilerin oluşturduğu Şirvan Beylerbeyliği isyancıların barınağı durumundaydı. Şah Hüseyin’in Sünnileri takibe alması ve feodallerin kendi başına buyruk hareketleri yerli Sünni halk arasında devlete karşı memnuniyetsizliğin oluşmasına ve yer yer ayaklanmaların çıkmasına sebep olmuştur. Ayrıca Şirvan feodalleri arasında bazıları merkezden kopmaya çalışıp Şah’ın emirlerini dinlemeyerek merkezden istenen vergiyi ve orduyu göndermemeye başlamışlardır.

Ayrıca Kartli ve Kahetiya’ya Müslümanlığın Şii inancını benimsemiş olan yerli Gürcü kraliyet aileden gelenleri atayarak devletin kuzey muhafızlığını onlara vermiş ve I.Şah Abbas’tan beri Carlılara ödenmiş haracı kesmişti. Bu da Şirvan’da 1707 yılında Şah hâkimiyetine karşı kuzey muhafızları sayılan Carlı Lezgi-Avarlar arasında ilk isyanın patlak vermesine sebep olmuştur. Ama Carlı Lezgi-Avarların bu isyanı fazla uzun sürmemiş kısa süre içerisinde Şah tarafından gönderilen Kahetiya Kralı İmam Kulu Han’ın komutasındaki Safevi ordusu tarafından bastırılmıştır.

188 _{Dumbadze(Red.), Sakartvelos İstoriis Narkvevebi, s.410; Solağaşvili, Kartl-Kakheti, s.111.} 189 _{Papuaşvili, Çar-Belekani, s.36- 38.}

44

1711 yılında Carlı Lezgi-Avarlar yeniden ayaklanmış ve bu isyancılara Tsakhurlarla beraber Şah’ın aşırı Şii siyasetinden bıkmış Şirvan’ın yerli Sünni ahalisinin de katılmasıyla büyümüştür. Bu isyana İli-su hâkimi Ali Sultan rehberlik etmiştir. Ali Sultan’ın rehberlik ettiği isyancılar Şirvan Beylerbeyliğinin merkezi olan Şamah’ı kentini, Gence-Karabağ Eyaletinin Kabala, Gence, Kazak, Ağstafa, Şemseddil, Şemkir, Berde’ye kadar olan şehirlerine akın ederek karşılarına çıkan köyleri ve feodal malikanelerini yağmalamış ve yakmışlardır.

Şah bu isyan önlemek için Güney Kafkasya’da bulunan yerli hâkimleri seferber etmiştir. Şirvan Beylerbeyi Hasan Ali Han isyancıları önlemek için 15.000 kişilik orduyla onların karşısına çıkmıştır. Ancak Şeki mahalında baş gösteren savaşta isyancılar galip gelmiş ve Şirvan Beylerbeyi Hasan Ali savaş meydanında can vermiştir. Gence Beylerbeyi Uğurlu Han ve Şeki Hanı Kiçik Han da isyancıların önünü almaya

çalışmışlarsa da buna muvaffak olamamışlardır191_.

Carlılar tarafından 1711 yılında başlatılan isyanın nasıl bir şekilde sonuçlandığını bilmiyoruz. Elimizde bulunan kaynaklar isyanın daha sonraki gidişatı konusunda her hangi bir malumat vermemektedir. Büyük ihtimalle bu isyan akıncı karakterli olmuştur ya da Şirvan’da Hacı Davut tarafından başlatılan isyana katılmışlardır.

Şirvan Beylerbeyliğinde Şah hâkimiyetine karşı baş gösteren en büyük ve önemli ayaklanma Müşkür mahalının Dedeli köyünden olan Hacı Davut’un rehberlik ettiği ayaklanma olmuştur. İsyana rehberlik etmiş olan Hacı Davut’un tarih sahnesine ne zaman çıktığı kesin olarak bilinmemektedir. Bazı tarihçiler 1711 yılında isyancı akıncı grupların elebaşı olarak ortaya çıktığını belirtmektedirler. Ayrıca Hacı Davut’un diğer bir özelliği ne zengin bir feodal ailenin ne de ruhani bir ailenin çocuğu olmaması olmuştur. O sade bir ailenin çocuğu olmuş, ancak onun sonradan yaptığı Mekke ve Medine ziyareti ve Hacı unvanı alması Dağıstan ve Şirvan’da nüfuzunun artmasına

sebep olmuştur192.

Safevi Devleti’ne karşı ayaklanan küçük çaplı silahlı köylü isyancıları birleştiren Hacı Davut, Gazikumuk hâkimi Surhay Han’la müttefik olarak Şirvan’ın Şabran ve

191 _{Fuad Aliyev, Antiiranskie Vıstupleniyai i Borba Protiv Tureskoy Okkupatsii v Azerbaydjane v Pervoy}

Polovine XVIII v., Baku 1975, s.17-18; Efendiyev, Azerbayan, C. III, s. 381-382; Tofiq Mustafazade,

“Şirvan XVIII Esrin 20-ci İllerinde” Elmi Eserler, C.XXVIII, Bakü 2008, s.122; Tofik Mustafazade,

XVIII Yüzillik-XIX Yüzilliyin Evvellerinde Osmanlı-Azerbaycan Münasebetleri, Bakü 2002, s.17.

45

Hudat kalelerini ele geçirmiştir193. Hacı Davut isyanı daha da güçlendirmek için isyana

dini bir veche kazandırmış ve isyanın maksadının Sünnileri Şii zulmünden kurtarmak olduğu fikrini yaymıştır. Hatta bu konuda daha da ileri giden Hacı Davut kendisinin Sünnileri Şii zulmünden kurtarıcı olarak Allah tarafından gönderildiğini iddia etmiştir. Ancak Hacı Davut’un Şirvan’da bu ilk isyanı 1719 yılının sonlarında Safevi orduları tarafından bastırılmıştır. İsyanın bastırılmasından sonra Hacı Davut ele geçirilerek Derbent hapishanelerinin birine konulmuş, onun müttefiki olan Surhay Han ise

Dağıstan’a kaçarak canını kurtarmıştır194.

Ancak gün geçtikçe zayıflayan Safevi Devleti’nin iç karışıklığından yararlanan Hacı Davut kısa süre sonra Derbent hapishanesinden kaçarak yeniden isyan bayrağını açmıştır. Bu sefer Şirvan’ı Safevi Devleti’nin hâkimiyeti altından kurtararak müstakil bir devlet kurmayı amaçlayan Hacı Davut yeniden Dağıstan feodalleri ve Surhay Han’la ittifak kurarak Şamahı, Bakü ve Derbent’e saldırmıştır. Ancak başarısız olarak geri çekilmiştir. Maksadını kötü silahlanmış köylüler ve Dağıstan akıncıları vasıtasıyla gerçekleştiremeyeceğini ve Şah’ın ordusuna karşı savaşmak için daha güçlü bir

müttefikin gerekliliğini anlayan Hacı Davut I. Petro’ya yakınlaşmaya çalışmıştır195.

Hacı Davut bu maksatla I. Petro’ya müracaat ederek Rusya’nın himayesini kabul etmeye ve Çar’a hizmet etmeye hazır olduğunu belirterek Safevilere karşı savaşta askeri yardım istemiştir. Aynı zamanda Rus tüccarlarını Şirvan’a davet ederek onlar için kolay şartların sağlanacağını vadetmiştir. Ancak Çar I. Petro Hacı Davut’un bu ilk müracaatına aldırış etmemiş ve herhangi bir cevap vermemiştir. Fakat Hacı Davut’un Çar’a ikinci müracaatı üzerine I. Petro bunun Rusya’nın güneye doğru genişleme politikasına uygun olmadığından Hacı Davut’a herhangi bir asker göndermeyeceğini bildirmiştir196.

Rusya’dan umduğu askeri yardımı alamayan Hacı Davut 1721 yılının Ağustos ayında emrinde bulunan isyancılarla, müttefiki Surhay Han’ın ve Ali Sultan’ın ordusuyla beraber Şirvan Beylerbeyliğinin merkezi olan Şamahı’ya yürümüş ve orayı kuşatmıştır. Hacı Davut Şamahı kentini yaklaşık 15 gün süren kuşatmadan sonra kalede

       193 _{Mustafazade, Osmanlı, s.17-18.}

194 _{Mustafazade, “Şirvan XVIII Esrin 20-ci İllerinde”, s.122-123; Efendiyev(Red.), Azerbaycan, C.III,}

s.387-388; Aliyev, Antiiran, s.24; Abdurrakhmanov, Azerbaidjan, s.21.

195 _{Efendiyev(Red.), Azerbaycan, C.III, s.389; Abdurrakhmanov, Azerbaidjan, s.21.}

196 _{Tofik Mustafazade, XVIII Esrin Birinci Yarısında Azerbaycanda Rusyaya Meylin Güclenmesi, Bakı}

46

bulunan Sünnilerin yardımıyla ele geçirmiştir197. Şamahı’nın alınmasında yerli sade

halkın yanısıra kentin nüfuzlu adamlarının da yardımı olmuştur. Bu konuda 23 Ağustos 1722 yılında I. Petro ile gizli bir şekilde görüşmüş olan Derbentli Murtuz Kulu haber vermekte ve bu nüfuzlu şahısların ismini şöyle sıralamaktadır Hacı İbrahim, Hacı

Mehemmed Emin ve Hacı İsmail198.

Şamahı’yı ele geçirdikten sonra Hacı Davut Şirvan’ın diğer kaleleri olan Bakü ve Derbent’e yönelmiştir. Ama onun Bakü ve Derbent saldırısı başarısızlıkla sonuçlanmış ve ordusu Bakü yakınlarında Kurt Kapısı olarak isimlendirilen yerde Bakü

garnizonu tarafından mağlup edilmiştir199.

Şamahı Kalesi’nin düşmesi Gence-Karabağ ve Çukur Sa’ad beylerbeylerinin korkuya kapılmasına neden olmuş ve bu da onları Şah’tan yardım istemeye sevk etmiştir. Ama bu dönemde Şah’ın kendisi de yardıma muhtaç olduğundan herhangi bir yardım gönderememiştir. Bunun üzerine Gence-Karabağ ve Çukur Sa’ad beylerbeyleri Şirvan isyancılarına kendileri karşı koyma mecburiyetinde kalmışlardır. Bu maksatla Gence-Karabağ ve Çukur Sa’ad Beylerbeyleri büyük bir orduyla 1721 yılının sonbaharında isyancılar üzerine yürümüşlerdir. Bundan haberdar olan Hacı Davut derhal hareket edip Kür Nehri’ni geçerek onlara saldırmış ve geri çekilmeye mecbur etmiştir. Gence-Karabağ ve Çukur Sa’ad beylerbeyliği ordularının geri çekilmesi üzerine Hacı Davut onları Karabağ dağlarına kadar takip etmiş ve Dizak, Varand ve Haçen arazilerini yağmalamışlardır. Bundan başka İsyancılar bu yürüyüş sırasında

Gence’yi de kuşatmışlarsa da alamayarak geri çekilmişlerdir200.

Hacı Davut günden güne maksadını gerçekleştirmek için adım-adım ilerlerken Çarlık Rusya’sının saldırı tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Daha XVIII. yüzyılın ilk yıllarından Şirvan’ı ve özellikle Hazar sahil bölgelerini ele geçirmek isteyen ve bunu için fırsat arayan I. Petro Şamahı’nın isyancılar tarafından ele geçirilmesi sırasında kalede bulunan ve Safevi tüccarlarını korumaya kalkan Rus tüccarlarının soyulmasını ve öldürülmesini fırsat bilerek tarihte Hazar Sahili Seferi olarak bilinen sefere çıkmaya karar vermiştir. 1722 yılında Temmuz ayında I. Petro Hazar sahili seferine başlayarak Derbent tarafına doğru harekete geçmiştir. 1722 yılın 23 Ağustos tarihinde I. Petro’nun şehire yaklaşmasını haber alan Derbent Naibi İmamkulu Bey kalenin anahtarlarını ve       

197 _{Aliyev, Antiiran, s.29; Abbaskulu Ağa Bakıhanov, Gülüstani-İrem, Bakı 2010 s.149; Mustafazade,}

“Şirvan XVIII Esrin 20-ci İllerinde”, s.123; Efendiyev(Red.), Azerbaycan, C.III, s.391.

198 _{Aliyev, Antiiran, s.32.}

199 _{Mustafazade, “Şirvan XVIII Esrin 20-ci İllerinde”, s.123; Efendiyev(Red.), Azerbaycan, C. III, s.391.} 200 _{Aliyev, Antiiran, s.34-45; Mustafazade, “Şirvan XVIII Esrin 20-ci İllerinde” s.124.}

47

XVI. yüzyıla ait Derbentname eserini Çar’a takdim ederek kaleyi Ruslara teslim etmiştir. Hedefinin Şirvan’ı işgal etmek olduğunu ve I. Petro’nun nizamlı ordusuna karşı fazla direniş gösteremeyeceğini anlayan Hacı Davut himaye edilmesi için Osmanlı

İmparatorluğu’na müracaat etmiştir201. Güney Kafkasya’da başka bir devletin

hâkimiyetini tanımak istemeyen Osmanlı İmparatorluğu Hacı Davut’un teklifini büyük bir memnuniyetle kabul etmiştir. Osmanlı İmparatorluğu 1722 yılının Aralık ayında Hacı Davut’u himayesine aldığın resmen açıklamıştır. Ayrıca Hacı Davut’u Şirvan Hanı

atayarak kendisine hanlık nişanesi olarak sancak, davul, gürz ve kılıç yollamıştır202.