Gence‐Karabağ Beylerbeyliğinin İlhakı

Güney Kafkasya Serdarı olan Silahtar İbrahim Paşa 1723 yılının Temmuz ayında Kartli vilayetini ele geçirdikten sonra Sultan III. Ahmet’ten aldığı emir üzerine Kars Beylerbeyi Kara Mustafa Paşa, Çıldır Valisi İshak Paşa ve yanında bulunan askeriyle Gence üzerine yürümüştür. Serasker İbrahim Paşa daha Gence Kalesi’ni       

304 _{Aktepe, Revan, s.63-64.}

305 _{Aktepe, Revan, s.67; Uzunçarşılı, Osmanlı, C.IV s. 178; Hammer, Osmanlı, C.VII, s.318.} 306 _{Aktepe, Revan, s.53.}

74

kuşatmadan önce Karabağ Ermeni ordusunun yüzbaşısı olan Avan’a 1723 yılın Ekim ayında bir mektup yazarak kendisinin Karabağ Ermeni askerleriyle Gence üzerine yürüyen Osmanlı ordusuna katılmasını teklif etmiş ancak Yüzbaşı Avan Seraskerin bu teklifini reddetmiştir308.

1723 yılının 9 Ekim tarihinde Gence yakınlarına ulaşan Osmanlı ordusu Sultan Selim tepesi mevkiinde karargah kurmuşlardır. Ertesi günü Silahtar İbrahim Paşa’nın komutanlık ettiği ordu hücuma geçmiş ve Bedistan’a kadar varmıştır. Kale tam düşmek üzere iken çuhadar kıyafetinde birisinin çıkıp, II. Tahmasb tarafından Kartli, Kahetiya ve Revan beylerbeyliği verilen Muhammed Kulu Han’ın ordugâhı bastı diye bağırması, Osmanlı askeri arasında kargaşaya yol açmıştır. Bunun üzerine Osmanlı askeri silah ve toplarını bırakarak bulundukları saflardan ayrılıp karargaha doğru geri çekilmişlerdir. Bu yalan haberden sonra Serasker İbrahim Paşa ertesi günü büyük gayretle de olsa askeri yeniden Gence tarafına yönelterek Gencelilere kaptırdığı top ve silahları geri alabilmiştir. Bundan sonra Serasker İbrahim Paşa Gence Kalesi önünde 17 gün daha

kalarak kaleyi ele geçirmek için yazışma ve muharebe yapmıştır309.

Sovyet tarihçileri o dönem Gence Azerilerinin ve Ermenilerinin I. Petro’ya yazdıkları müracaat-namelere ve mektuplarına dayanarak Serasker İbrahim Paşa’nın Gence önlerinde bulunduğu 18-20 günlük zaman zarfında kaleye yaptığı bütün hücumların kalede bulunan Azeri ve Ermeni halkı tarafından püskürtüldüğünü

belirtmişlerdir310. Ayrıca Ermeni tüccarı Yeğiya Muşeğ’in arşivinde korunan belgeye

göre kalede bulunan Azeri ve Ermeni halkı sadece kaleyi müdafaa etmekle kalmamış aksi hücuma da geçmişlerdir. Osmanlı ordusuna karşı yapılan böyle hücumların birinde birkaç tane top bile ele geçirilmiştir. Yine aynı tüccar tarafından bildirildiğine göre Osmanlı ordusu Gence Kalesi’ne yedi defa hücum etmiş ve her defasında mağlup olarak geri çekilmiştir311.

Osmanlı ordusu bu 18-20 günlük kuşatmanın son günlerinde kalenin zayıf istihkamlandırılan mevkiden içeri girmeyi başarmış ve Gence Kalesi’nin bir kısmını zapt etmiştir. Ancak bunun devamı gelmemiş ve kalenin Azeri ve Ermeni halkı

308 _{S. A. Memmedov, “Azerbaycan ve Ermeni Halklarının Harici İşğalçılara Karşı Birge Mubarizesi}

Tarihinden (1722-1724-cü İller)”, Azerbaycan Tarihi Meseleleri (Aspirant Makaleler Külliyyatı), Bakı 1966, s.236.

309 _{Küçükçelebizade, Tarih-i Asım, s.74-75; Hammer, Osmanlı, C.VII, s.300.}

310 _{Arutunyan, Armyan, s.166-167; Mustafayev, XVIII Esr, s.30; Aliyev, Antiiran, s.56.}

311 _{Memmedov, “Azerbaycan ve Ermeni Halklarının Harici İşğalçılara Karşı Birge Mubarizesi Tarihinden}

75

tarafından aksi hücuma geçilerek Osmanlı askerleri tarafından zapt edilmiş olan

mevkiiler geri alınmıştır312.

Osmanlı İmparatorluğu’nun Gence-Karabağ vilayetini ele geçirmek için yaptığı ilk hamlede dikkat çeken husus Gence Kalesi üzerine yürüyen Osmanlı askerinin miktarı ve bu kuşatma sırasında verdiği kayıp olmuştur. Osmanlı kaynaklarında bu miktar belirtilmezken Ermeni kaynaklarında veya o dönem Gence halkının ileri gelenleri tarafından I. Petro’ya yazılmış mektuplarda bu miktar 40.000 ile 80.000 arası

belirtilmiştir313. Osmanlı ordusunun Gence Kalesi önünde verdiği kayıp 2.000, 5.000,

7.000, 9.000314 bazen daha da abartılarak 10-12.000’e çıkarılmıştır315.

Bu konuda dikkat çeken diğer husus Osmanlı ordusunun Gence Kalesi önünde kuşatmayı keserek Tiflis’e doğru geri çekilmesi olmuştur. Osmanlı kaynakları, Serasker İbrahim Paşa’nın kaleyi ele geçirmek için hücuma hazırlandığında seraskerlikten alındığını yeni serasker Arifi Ahmet Paşa’ya Gence-Karabağ Eyaletinin Muhammed Kulu Han’a veraset yoluyla (ocaklık) verildiğini ve kendisine de Gence önlerinden

ayrılıp Tiflis’e dönmesi emredildiğini yazmaktadırlar316.

Sovyet tarihçileri ise Ermeni kaynaklarına ve Çar I. Petro’ya ve diğer Rus Generallerine Gence-Karabağ halkı tarafından yazılmış mektuplara dayanarak Serasker İbrahim Paşa’nın Gence Kalesi önlerinde verdiği kayıp üzerine geri çekildiğini belirtmektedirler. Ayrıca Gence Kalesi önünde bozulan Osmanlı ordusunun bir

bölümünün Tiflis’e bir bölümünün ise İstanbul’a gittiği bildirilmektedir317.

1723 yılının son baharında Serasker İbrahim Paşa’nın komutanlığında Gence Kalesi’ne hücum eden Osmanlı ordusunun yaklaşık 18-20 gün süren başarısız hücumlardan geri çekilmesinden sonra, yeni Osmanlı saldırısı tehlikesine karşı hazırlıklar yapılmıştır. Bu maksatla Azeri feodalleri ve Ermeni melikleri kendi aralarında olan düşmanlığa son vererek Osmanlıya karşı beraber savaşmaya karar vermişlerdir. Hatta bu maksatla Gence Azerileri ve Karabağ Ermenileri 1724 yılının Mart ayında aralarındaki düşmanlığa son vermiş Osmanlı ve Lezgi saldırılarına karşı birleşme konusunda anlaşma yapmışlardır. Bu anlaşma metni Fars ve Ermeni dilinde       

312 _{Memmedov, “Azerbaycan ve Ermeni Halklarının Harici İşğalçılara Karşı Birge Mubarizesi Tarihinden}

(1722-1724-cü İller)”, s.238.

313 _{Memmedov, “Azerbaycan ve Ermeni Halklarının Harici İşğalçılara Karşı Birge Mubarizesi Tarihinden}

(1722-1724-cü İller)”, s.237.

314 _{Aliyev, Antiiran, s.57; Arutunyan, Armyan, s.170.}

315 _{Memmedov, “Azerbaycan ve Ermeni Halklarının Harici İşğalçılara Karşı Birge Mubarizesi Tarihinden}

(1722-1724-cü İller)”, s.238.

316 _{Asimi, s. 75; Hammer, Osmanlı, C.VII, s.300.}

76

olmuştur. Anlaşmaya göre Osmanlı ordusu veya Dağıstan feodalleri Gence arazisine girdikleri zaman Ermeniler bütün var gücüyle Gencelilerin yardımına gideceklerdir. Aynı şekilde Osmanlı orduları veya Dağıstan feodalleri Ermenilere saldırırlarsa Gence

Azerileri bütün kuvveti ile Ermenilerin yardımına gideceklerdir318.

Gence Azerileri ve Karabağ Ermenileri Osmanlıya ve onun Güney Kafkaslardaki müttefiki olan Dağıstan feodallerine karşı ittifak ettikten sonra büyük bir devletin yardımı olmadan Osmanlıya karşı savaşamayacağını anladıklarından Çar I. Petro’ya müracaat ederek Osmanlı İmparatorluğu’na karşı askeri yardımın gönderilmesini istemişlerdir. Ayrıca Gence-Karabağ Eyaletinin ahalisi Çar I. Petro’dan sadece askeri yardım değil kendilerini himayesi altına almalarını istemişlerdir. Çar I. Petro ile Gence-Karabağ ahalisi arasındaki ilişkilerde Ermeni İvan Karapet’in büyük rolü olmuş ve o Gence-Karabağ vilayetinde Çar I. Petro’nun elçisi olmuştur. Gence- Karabağ halkı İ. Karapet vasıtasıyla Rusya’ya müracaat ederek 1.000 Rus askerinin Gence’ye gönderilmesini istemiştir. Gönderilecek olan bu Rus kuvvetlerinin Osmanlıya karşı savaşta Gürcüleri, Ermenileri ve Azerileri ruhlandıracağı ve Çar’ın buraya gelişine

kadar Osmanlılarla vuruşarak gereken cevabı vereceklerini bildirmişlerdir319.

Gence-Karabağ’ın Ermeni ve Azeri halkının Çar I. Petro’ya askeri yardım için müracaat etmelerine karşın Rusya’dan her hangi bir yardım gelmemiştir. Çar Gence taraflarına göndereceği askeri yardımı Osmanlı İmparatorluğu ile savaşa sebebiyet verebileceğinden ve Rusya’nın da Osmanlı İmparatorluğu ile savaşa girebilecek seviyede olmadığından Gence-Karabağ’a askeri yardım göndermeye cesaret

edememiştir320.

1724 yılının Haziran ayında Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya arasında yapılmış İstanbul antlaşmasından sonra Silahtar İbrahim Paşa’nın yerine Güney Kafkasya seraskeri tayin edilen Arifi Ahmet Paşa Afgan hücumu tehlikesinin belirdiği Revan

Kalesi’nin ele geçirilmesi için görevlendirilmiştir321. İstanbul antlaşmasından sonra

Rusya tarafından Gence-Karabağ bölgesine hücum tehlikesi savuşmuş ve Gence Kalesi’nin ele geçirilmesi ikinci plana atılmıştır. Ancak Revan’ın alınmasından sonra Osmanlı İmparatorluğu 1724 yılının sonbaharından itibaren Gence ile ilgilenmeye başlamıştır. Gence Seraskerliğine 1725 yılının Şubat ayında Revan fatihi Arifi Ahmet Paşa tayin edilerek maiyetine ayrıca Şirvan Hanı Hacı Davut Han da verilmiştir. Mart       

318 _{Kuliyev, Rusya, s.34; Arutunyan, Armyan, s.172-175; Abdurakhmanov, Azerbaydjan, s.45-46.} 319 _{Kuliyev, Rusya, s.35; Abdurakhmanov, Azerbaydjan, s.46.}

320 _{Aliyev, Antiiran, s.65-69; Mustafayev, XVIII. Esr, s.31-32.} 321 _{Erevantsi, Omebi, s.20; Osmanlı-İran-Rus, s.56.}

77

1725’te Ahmet Paşa’ya Gence’nin alınması için gerekli olan hazırlıklara bir an evvel başlamasına dair emir verildiği halde, hiçbir askeri kusuru olmamasına rağmen Revan Eyaletinin başında bulunması daha uygun görülerek seraskerlikten azledilmiştir. Arifi Ahmet Paşa’nın yerine Gence seraskerliğine 1725 yılının Mayıs’ında Erzurum Valisi Vezir Mustafa Paşa getirilmiştir. Ayrıca Paşa’ya mühimmat ve asker ulaşmadan Gence

üzerine hareket etmemesi bildirilmiştir322.

25 Temmuz 1725’te Padişah’tan aldığı talimat üzere Serasker Mustafa Paşa 40.000 kişiden oluşan askerle Gence Kalesi’ne doğru harekete geçmiştir. Arpaçay mevkiine gelen Serasker Mustafa Paşa, burada ordunun yarım kalmış ihtiyaçlarını tamamlamak için birkaç gün konaklamış ve ihtiyaçlarını ikmal ettikten sonra harekata devam etmiştir. Gence Kalesi’ne yaklaşıldığında Gence yolu güzergâhında bulunan Lori Kalesi’nin zaptına karar verilmiş ve kale kuşatılmıştır. Lori Kalesi 4-5 gün süren kuşatmadan sonra 3 Ağustos tarihinde teslim olmuştur. Kaleyi ele geçiren Serasker Mustafa Paşa burada birkaç gün durduktan sonra Gence Kalesi’ne doğru yönelmiştir. Gence’ye varan Osmanlı ordusu derhal üç koldan metrisler almağa koyulmuştur. Serasker kaleyi kuşatma altına aldıktan sonra bir elçi göndererek teslim olmalarını

bildirmiştir323. Kaledekiler önce mukavemet göstermişlerse de hiçbir taraftan özellikle

Rusya’dan askeri yardımın gelmemesi üzerine direnişin boşuna olduğu görerek teslim

olmaya karar vermişlerdir324. Gence Kalesi iki gün süren kuşatmadan sonra yani 4(5)

Eylül 1725 tarihinde alınmıştır325. Bazı kaynaklarda kuşatmanın iki ay sürdüğü

belirtilmektedir326. Gence Kalesi’nin böyle kolay bir şekilde teslim olmasında Karabağ

melikleri ve Gence feodallerinin kendi aralarında olan düşmanlığında büyük rolü olmuştur327.

Osmanlı ordusunun Gence Kalesi’ni zapt etme haberi İstanbul’a 23 Eylül’de ulaşmıştır. Bunun üzerine Eylül ayının sonlarında Padişah tarafından Gence Seraskeri Mustafa Paşa’ya Gence’yi zapt etmesi dolayısıyla tebrik fermanı gönderilmiştir. Ayrıca Ekim ayında Vezir Mustafa Paşa’ya başka bir ferman gönderilerek ahalinin askerin tecavüzünden korunması, mallarını ve topraklarını Şah Hüseyin dönemindeki gibi       

322 _{İlker Külbilge, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri (1703-1747), Ege Üniversitesi}

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir 2010, s.178.

323 _{Küçükçelebizade, Tarih-i Asım, s.293-294; Osmanlı Belgelerinde Karabağ, Yay. Haz. Ali Osman}

Çınar vb, İstanbul 2009, s.38.

324 _{Aliyev, Antiiran, s.77; Mustafazade, Osmanlı, s.72.}

325 _{Küçükçelebizade, Tarih-i Asım, s.294; Bilge, Kafkasya, s.186; Külbilge, İran, s.179.}

326 _{Mustafazade, Osmanlı, s.72; Aliyev, Antiiran, s.77; Efendiyev(Red.), Azerbaycan, C. III, s.399.} 327 _{Memmedov, “Azerbaycan ve Ermeni Halklarının Harici İşğalçılara Karşı Birge Mubarizesi Tarihinden}

78

kullanmalarına ve tasarruf etmelerine izin verilmesi, kadınların ve çocukların savaş esiri

yapılmaması tenbih edilmiştir328.