Kanunilik Ġlkesi

Parlamenter demokrasiye sahip ülkeler, hukuk devleti olmanın bir gereği olarak kiĢilerin temel hak ve ödevleri ve bunlara iliĢkin özel önem, güvence ve istikrar gerektiren düzenlemelerde kanunilik ilkesine yer vermektedirler (GüneĢ, 2011: 7). Kanunilik ilkesi ile yasama organının yetkisinde olan idareye düzenleme yetkisi tanımayan hak ve ödevlerin sınırlanması belirlenmektedir. Kanunilik ilkesine Türk

43

70 hukuk sistemi içerisinde baĢta ceza hukuku olmak üzere vergi hukukunda ve idare hukukunda yer verilmektedir (TaĢdelen, 2010: 769). KiĢisel hak ve özgürlüklerin hukukun üstünlüğü ile korunması ve geliĢmesi bakımından kanunilik ilkesi Anayasal teminat altına alınan bir ilke konumundadır.

Verginin kanuniliği ilkesi çağdaĢ demokratik ülkelerde “kuvvetler ayrılığı” veya “kuvvetler dengesi” ilkeleri çerçevesinde, vergilendirme yetkisine yasama organının sahip olmasını ifade etmektedir. Diğer pek çok ilkeden farklı olarak, kanunilik ilkesi Ģekle iliĢkin bir ilke olarak dikkat çekmektedir. Kanun Ģeklinde çıkarılan ve kanunun taĢıması gereken özellikleri taĢıyan bir düzenleme, bu ilkeye uygun olacaktır denilebilir. Kanunilik ilkesi vergilere iliĢkin düzenlemelerin gerek Ģekli gerek maddi anlamda kanunla yapılmasını zorunlu kılmaktadır (Karakoç, 1996: 323).

1982 Anayasası‟nın 2, 6, 7, 8, 10, 11, 13, 73, 123 ve 125. maddeleri kanunilik ilkesi ile yakından ilgilidir. Vergilerin kanuniliği ilkesi ile direk iliĢkili olan, 1982 Anayasası‟nın 73. maddesinin 3. fıkrasında “Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler kanunla konulur, değiĢtirilir ve kaldırılır.” Ģeklinde ifade edilmiĢtir. Vergilerin kanuniliği ilkesi gereği, vergi alınacak Ģey (verginin konusu, verginin istisnaları), vergiyi doğuran olay, verginin borçlusu (verginin mükellefi, verginin sorumlusu, vergiden muafiyet), vergi alacağının saptanmasının ölçütleri (vergi matrahı, vergi oranı, vergiden indirimler), verginin ödenmesi (ödeme süresi ve ödeme Ģekli) gibi verginin temel unsurları kanunla düzenlenmektedir (Eroğlu, 2013: 159). Tüm bu unsurlar içerisinde sadece indirim, istisna, muafiyet ve oranlara iliĢkin hükümlerde kanunlarda belirtilen aĢağı ve yukarı sınırlar içerisinde kalmak kaydıyla değiĢiklik yapma yetkisi Bakanlar Kurulu‟na verilmiĢtir. Bu durum kanunilik ilkesine bir istisna oluĢturmaktadır. Bakanlar Kurulu‟na verilen bu yetki Anayasa‟nın 73/4. maddesinde belirtilmiĢtir. Bakanlar Kurulu‟na tanınan bu sınırlı vergilendirme yetkisi, ek mali yükümlülükler açısından Anayasa‟nın 167. maddesinin 2. fıkrasında tam yetkiye dönüĢmektedir. Buna göre, “DıĢ ticaretin ülke ekonomisinin yararına olmak üzere düzenlenmesi amacıyla ithalat, ihracat ve diğer dıĢ ticaret iĢlemleri üzerine vergi ve benzeri yükümlülükler dıĢında ek mali yükümlülükler koymaya ve bunları kaldırmaya kanunla Bakanlar Kurulu‟na yetki verilebilir”. Bakanlar Kurulu, bu geniĢ vergilendirme yetkisini Bakanlar Kurulu Kararları çıkararak kullanmaktadır (Karakoç, 2012: 105).

Tarihsel geliĢimi, iĢlevleri, anayasal dayanakları bakımından oldukça önemli bir vergi hukuku ilkesi olan kanunilik ilkesinin kapsamı özellikle Anayasa Mahkemesi‟nin

71 önemli katkılarıyla her geçen gün daha da belirginleĢmektedir. Buda en önemli görevin Anayasa Mahkemesi‟ne düĢtüğünü göstermektedir. Zira Anayasada, verginin kanunla konulacağı belirtilmiĢ, 73/4 hariç, kanunla konulmanın kapsamı belirtilmemiĢtir.

Batı‟da vergilendirme yetkisinin yasama organlarına geçiĢi ile ilgili geliĢmeler sonucunda, bugün çoğu ülke anayasasında, vergilendirme ile ilgili düzenlemelerin kanunlarla yapılmasına iliĢkin ilke bulunmaktadır. Buradan anlaĢılacağı üzere hukuk devleti ilkelerine aykırı hiçbir vergisel düzenlemenin yapılamayacağıdır. Çoğu ülkede kanunilik ilkesi anayasalarda açıkça belirtilmiĢtir. Ancak bazı ülkelerde baĢka anayasal ilkelerden çıkarım yapılmaktadır.

Amerika BirleĢik Devletleri‟nde BirleĢik Devletler Anayasası‟nın “Yasama” baĢlıklı 1. maddesinin Kongrenin yetkilerini düzenleyen 8/1 Kısmına göre (Cullop, 1984:41); “Ülkenin her yerinde tek tip olmak üzere, vergi koymak ve toplamak, gümrük resmi, harç ve istihsal vergisi koymak, dıĢ borçları ödemek ve BirleĢik Devletlerin ortak savunmasını ve genel refahı sağlamak yetkileri Kongre‟ye aittir.” Buna göre pek çok yetkiye sahip olan BirleĢik Devletler Kongresinin vergilendirme yetkisine de sahip olduğu söylenebilir. Amerikan Anayasası‟nda verginin kanuniliği ilkesine vergilendirme yetkisi esas alınarak ve vergi yasasının tabi olduğu prosedür vurgulanmak suretiyle bir görünüm kazandırılmıĢtır (GüneĢ, 2014:69). Yani verginin yasa ile alınması gerektiği noktası üzerinde durulmadan vergi koyma ve toplama yetkisinin Kongre‟ye ait olduğu, vergi yasalarının Temsilciler Meclisi‟nden çıkarılacağı öngörülmektedir.

Fransa‟da Amerika BirleĢik Devletleri‟nden farklı olarak vergi koymak, vergiyi ortadan kaldırmak ya da var olan bir verginin uygulama alanı ile ilgili kuralları değiĢtirmek için açık bir parlamento kararı gerekmektedir. Bu yorum Fransa Anayasası‟nın 34. maddesinden çıkarılmaktadır. Söz konusu maddeye göre44_{; yasaların} parlamento tarafından yapılacağı hükme bağlandıktan sonra yasanın düzenleyeceği konular arasında her çeĢit vergilerin ve mali yükümlerin dayanağı, oranı, tarh biçimleri, para emisyon rejimi sayılmıĢtır45

.

44 _{http://www.adalet.gov.tr/duyurular/2011/eylul/anayasalar/ulkeana/pdf/07-FRANSA%20169-208.pdf,} E..T. 10.06.2014.

45 _{Fransa Anayasası Mad 34: Yasalar, aĢağıda belirtilen konulara iliĢkin kuralları belirler;}

− Medeni haklar, kamusal özgürlüklerin kullanılması için vatandaĢlara tanınan temel güvenceler; basın özgürlüğü, çeĢitliliği ve bağımsızlığı; Milli savunma nedeniyle vatandaĢların kiĢilik ve mallarına getirilen yükümlülükler;

72 Diğer liberal demokratik ülkelerden farklı olarak Alman Anayasası verginin kanuniliği ilkesine açık bir Ģekilde yer vermemiĢtir. Ancak bu ilke anayasanın bazı maddelerinden çıkartılabilmektedir. Ġlk dayanak temel haklardan özgürlük hakkını düzenleyen madde 2/1‟dir. Bu maddeye göre46_{; herkes diğerlerinin hakkına} dokunmadıkça ve anayasal düzenlemelere ve ahlak kurallarına ters düĢmedikçe kiĢiliğini geliĢtirme hakkına sahiptir (GüneĢ, 2014: 72). Bu noktada kiĢiliğin serbestçe geliĢmesini sağlayan etkenlerden olan hareket özgürlüğünün kısıtlanması yalnızca yasalarla vücut bulan anayasal düzenlemelere dayanabilecektir (GüneĢ, 2014: 72). Alman Anayasası‟nda verginin kanuniliği ilkesine dolaylı olarak ulaĢılabilecek olan

− Tabiiyet, kiĢilerin hal ve ehliyetleri, evlilik rejimleri, veraset ve karĢılıksız kazandırmalar;

− Cürüm ve suçların tayini ve bunlara uygulanacak cezalar, ceza usulü, af, yeni yargı düzeninin ihdası ve yargı üyelerinin statüsü;

− Her türlü vergilerin matrah, oran ve tahsil biçimleri; para basımı rejimi. Yasalar, aynı Ģekilde Ģu konuları da belirler;

− Parlamento, yerel meclislerin ve yurtdıĢında yerleĢik Fransız vatandaĢlarının temsil edildiği meclislerin seçim rejimi ve yanı sıra mahalli idarelerin özel meclislerinin üyelerinin seçimle atandıkları görevler ve unvanlar;

− Kamu kurumlarının kategorilerinin ihdası;

− Devletin sivil ve askeri memurlarına tanınan temel güvenceler;

− TeĢebbüslerin millileĢtirilmesi, kamu sektörü teĢebbüslerine ait mülkiyetin özel sektöre devri. Yasalar, Ģu konularda temel ilkeleri belirler;

− Milli savunmanın genel teĢkilatlanması;

− Mahalli idarelerin serbest yönetimi, yetki ve kaynakları; − Öğrenim;

− Çevrenin korunması;

− Mülkiyet rejimi; ayni haklar, medeni ve ticari borçlar; − ÇalıĢma, sendika ve sosyal güvenlik hakkı.

Mali yasalar, bir organik yasada belirlenen Ģartlar ve istisnalar çerçevesinde, Devletin kaynak ve yükümlülüklerini belirler.

Sosyal güvenlik finansmanı yasaları, gelir tahminlerini hesaba katarak, mali dengelerin genel Ģartlarını belirler, bir organik yasada öngörülecek özel Ģartlar ve istisnalar çerçevesinde harcama amaçlarını saptar.

Program yasaları, Devletin ekonomik ve sosyal faaliyetlerinin amaçlarını belirler.

Kamu maliyesine iliĢkin çok yıllı kılavuzlar program yasalarıyla hazırlanır. Bu kılavuzlar kamu yönetiminde hesap dengesinin sağlanması hedefine katkı yaparlar.

ĠĢ bu madde hükümleri, bir organik yasa ile açıklanır ve tamamlanır. 46

Alman Anayasası Mad 2: (1) Herkes baĢkalarının haklarını ihlal etmemek, Anayasal düzene veya

ahlak kurallarına aykırı düĢmemek koĢuluğuyla, kiĢiliğini serbestçe geliĢtirme hakkına sahiptir.

(2) Herkes, yaĢam ve beden bütünlüğünün korunma hakkına sahiptir. KiĢi özgürlüğüne dokunulamaz. Bu haklar, ancak bir yasaya dayanarak sınırlandırılabilir.

73 ikinci düzenleme de yasanın 20/3. maddesidir47

. Bu maddede yasama anayasal düzene, yürütme ve yargı organları ise yasa ve hukuka bağlanmıĢtır.

Ġtalyan Anayasası‟nın 23. maddesine göre48_{, kiĢisel ya da malvarlığına iliĢkin} yükümler yalnızca yasa ile konulabilecektir. Söz konusu madde verginin kanuniliği ilkesinin temel dayanağıdır.