Kanada’da Evde Bakım Hizmetleri

Kanada, dünyanın hızla yaşlanan nüfusa sahip ülkelerinden biridir. 2009 yılı verilerine göre 33 milyon 739 bin 900 olan Kanada nüfusunun % 13.9’unu 65 yaş ve üzeri insanlar oluşturmaktadır. 2031 yılına gelindiğinde 65 yaş üzeri kişilerin toplam nüfus içindeki oranının % 23.4’e yükseleceği tahmin edilmektedir. Bir başka ifadeyle 2031 yılında Kanada’da yaşayan yaklaşık her dört insandan biri 65 yaş ve üzerinde olacaktır. Kanada’da ortalama yaşam süresi ise erkekler için 77, kadınlar için 82’dir (Statistics Canada, 2009).

Kanada, kamu tarafından finanse edilen ve ülke içerisinde nerede yaşadıklarına ve ödeme güçlerine bakmaksızın vatandaşlarına gerekli sağlık hizmetlerini sunan sağlık sistemiyle dünyaca ünlüdür (Sharkey ve diğ., 2003: 382). 1984 tarihli Kanada Sağlık Yasası, sağlık hizmetleri için ulusal bazda geniş bir yasal çerçeve çizmektedir (Duncan ve Reutter, 2006: 243). Fakat yasa, evde bakım hizmetlerinin rolünün sınırlı olduğu bir zamanda çıkartıldığından, evde bakım hizmetleri ile ilgili herhangi bir hüküm içermemektedir. Kanada’da evde bakım hizmetlerinin Sağlık Yasası çatısı altında ya da yasaya bağlı paralel bir düzenleme ile yasalaşması tartışılırken, bakım artık topluma, işyerlerine, okullara ve evlere kadar taşınmıştır (Sharkey ve diğ., 2003: 382).

Evde bakım ile ilgili yasal bir düzenleme olmamasına rağmen, devlet tarafından finanse edilen evde bakım programları Kanada’nın her bölgesinde ve eyaletinde uygulanmaktadır. Bu programlardan bazıları nispeten yeni olmakla birlikte, ilk olarak 1970’lerde Manitoba’da uygulanmaya başlamıştır (Sharkey ve diğ., 2003: 383). 1970’lerde başlayan bu uygulamayı 1980’ler boyunca diğer eyaletler de takip etmişlerdir. Günümüzde tüm eyaletler sakinlerine kamusal evde bakım hizmetleri vermektedirler (Sorochan, 1997: v).

Kanada’da vatandaşlara evde bakım hizmetleri, eyaletlerin sorumluluğu çatısı altında verilirken, sadece gazilere ve yerli topluluklara verilen evde bakım hizmetleri ulusal bazda yasal olarak düzenlenmiştir (MacAdam, 2004: 394; Canadian Home Care Association, 2008: 3).

Kanada’da 1998 yılının Mart ayında Ulusal Evde Bakım Konferansı yapılmıştır. Konferansta, Kanada’nın acil olarak ulusal bir evde bakım programına ihtiyacı olduğu hakkında görüş birliğine varılmıştır. 1999 yılının Şubat ayında Kanada Sağlık Bakanlığı tarafından ulusal evde bakım ve toplum temelli bakım yuvarlak masa toplantısı düzenlemiştir. Toplantıda fikir alışverişi yapılarak, gelecek için öncelikler ve potansiyel stratejiler belirlenmeye çalışılmıştır. Ulusal evde bakım konferansının başarısı üzerine, 2002 yılının Nisan ayında Toronto’da Uluslararası Evde Bakım Konferansı düzenlenmiştir. Konferans ile global düzeyde ülke uygulamaları ve evde bakım uzmanlarının görüşleri doğrultusunda Kanada’nın ihtiyaçlarına cevap verebilecek bir model tasarımı amaçlanmıştır (Sharkey ve diğ., 2003: 384). Kanada ulusal evde bakım programının vizyonunun; hizmetlere erişebilirlik, uygun teknoloji, kamu katılımı, sağlık tanıtımı ve sektörler arası işbirliği ilkeleri üzerinde şekillenmesi gerektiğine karar verilmiştir (Duncan ve Reutter, 2006: 244).

Evde bakıma yönelik ulusal bir yasal düzenlemenin olmaması, bölgeler arasındaki gelir ve nüfus dağılımı farklılıkları, bazı bölgelerin toplum klinikleri ve geriatrik gündüz bakım merkezlerini evde bakıma göre daha çok tercih etmeleri ve sağlık sisteminin yeniden yapılandırılmasında hız ve kapsam açısından bölgelerin farklı aşamalarda bulunmaları, evde bakım hizmetlerinde uygulama farklılıklarına neden olmaktadır (Coyte, 2000: 4).

Kanada sağlık sistemi için nispeten yeni bir alan olarak kabul edilen evde bakım hizmetleri, yukarıda sayılan nedenlere bağlı olarak eyaletlerde ve bölgelerde farklı

şekillerde uygulanmaktadır. Hizmetler, eyaletler ve eyaletler içindeki kentsel ve kırsal bölgeler arasında hizmeti alanların ödedikleri ücretler, başvuru kaynağı, kabul kriterleri, hizmetin uzunluğu ve kapsamı gibi konularda farklılıklar göstermektedir (Sorochan, 1997: v).

Evde bakım hizmetleri, akut, kronik, palyatif ya da rehabilite edici sağlık bakımı ihtiyacı olan insanlara toplumda bağımsız bir şekilde yaşamaları için yardım etmektedir. Kanada’da evde bakım hizmeti alanların büyük çoğunluğu 65 yaş ve üzeri kimselerden oluşmakla birlikte, evde bakım hizmetleri ihtiyacı olan her yaştaki insana sağlanmaktadır (Canadian Home Care Association, 2008: 2).

Sorochan (1997: vi), Kanada’da evde bakım hizmeti alan kimseleri dört grupta tasnif etmiştir:

• Hastaneden yeni taburcu olmuş ve iyileşmek için nispeten kısa süreli yardıma ihtiyaç duyan kimseler.

• Toplum içerisinde ya da hastanede olmasına karşın huzur evinde bakıma ihtiyaç duyan kimseler.

• Sosyal ya da işlevsel bozukluğu bulunup da desteğe ihtiyaç duyan kimseler.

• Bakıma ihtiyaç duyan kimseler.

Kanada’da evde bakım hizmetleri, ziyaretçi hemşire hizmetlerini, evde bakım destek çalışanları tarafından sunulan ev işlerine yardım, alışveriş yardımı, kişisel bakım hizmetleri, yüksek eğitimli klinik profesyoneller tarafından verilen yaşam desteği, diyaliz, evde intravenöz, tüple besleme gibi yüksek teknolojili tıbbi bakım hizmetlerini kapsamaktadır. Ev işlerine yardım, kişisel destek, temizlik, yemek, yatağa yatırma, kaldırma, oturmasına yardım etme, alet ve ekipman temini gibi tıbbi olmayan hizmetler için hizmet alanlar genellikle ücret ödemektedirler. Alınan ücretler, kişilerin gelirlerine göre değişmektedir. Hemşirelik, fizyoterapi, mesleki terapi, konuşma terapisi, danışmanlık ve vaka yönetimi gibi tıbbi içerikli, profesyonel evde bakım hizmetleri ise herhangi bir ücrete tabi değildir (Sorochan, 1997: vii).

Özel sektör, birçok eyalette evde bakım hizmetlerinin sunumda büyük rol oynamaktadır. Özel sektör daha çok ev desteği hizmetlerinde (kişisel bakım, ev temizliği gibi), evde intravenöz, solunum desteği, ekipmanlar ve özel görevli hemşireler konularında aktif uygulamalara sahiptir (Sorochan, 1997: ix).

Evde bakım hizmetlerinin % 85’i eyalet yönetimleri, % 10’u hizmeti alanlar, % 5’i ise üçüncü kişiler tarafından finanse edilmektedir. Fakat bu oranlar kullanıcı katkılarının artışı yönünde bir eğilim göstermektedir. Ayrıca hastane tabanlı evde bakım programları, genellikle hastane bütçeleri içinden devlet tarafından finanse edilmektedir (Sorochan, 1997: vii).

Her ne kadar eyaletler tarafından sunulan kamusal evde bakım hizmetleri mevcut olsa da, Kanada’da evde bakım hizmetlerinin % 75-% 85’i bakım parası ya da herhangi bir

ücret almayan aile bireyleri tarafından yerine getirilmektedir. Bu informel bakıcılar tuvalet, banyo, giydirme, yemek hazırlama, alışveriş ve ev temizliği gibi sosyal bakım hizmetlerini tek başlarına yerine getirmektedirler. Ancak Kanada’da profesyonel evde bakım hizmetleri yaygınlaşmaya başlamaktadır (MacAdam, 2004: 396).

Kamu sağlık harcamaları içerisinde evde bakım harcamaları diğer kalemlere oranla çok daha hızlı bir şekilde artmaktadır (Coyte, 2000: 2). Evde bakım hizmetleri için kamu harcamaları, federal hükümetin transfer harcamaları yoluyla sunduğu finansman desteğinin yanı sıra geniş ölçüde eyaletlere ve bölgelere aittir. 1997 yılından 2006 yılına gelindiğinde toplam yerel ve bölgesel sağlık bütçesi içerisinde evde bakım hizmetleri harcamalarının payı % 1.56’dan % 6.8’e yükselmiştir (Canadian Home Care Association, 2008: 4).

Kanada’da yaşlı, akut bakıma ihtiyacı olan, uzun dönemli engelli ve kronik hastalığı olan insanların evde bakıma talebi hızla yükselmektedir. Yeniden yapılanmanın temel özelliklerinden biri olarak hastanelerin küçültülmesi (downsizing: büyümek için küçülmek) ile evde bakım hizmetleri önemini arttırmaya başlamıştır (Duncan ve Reutter, 2006: 243).

Eylül 2004’te sağlık bakımını güçlendirme on yıllık planında akut, palyatif ve psikiyatrik evde bakım hizmetlerinin tanımlanarak, sağlık bakımını güçlendirmenin ilk aşamasının evde bakım olduğunun altının çizilmesi ile birlikte Kanada’da evde bakım sektörü hizmetleri ve harcamalarında kayda değer bir artış gözlenmiştir. Evde bakım sektörü, 1997’den 2007’ye kadar olan dönemde % 51 büyümüştür. 2007 yılında 900 binin üzerinde insan evde bakım hizmeti almıştır. Bu insanların yaklaşık 630 bini (% 70’i) 65 yaş ve üzeri kimselerden oluşmuştur. Evde bakıma ihtiyaç duyan 65 yaş ve üzeri kimselerin 2011 yılında % 11 artarak yaklaşık 715 bin, 2017 yılında ise % 33 artarak yaklaşık 840 bin kişiye ulaşacağı tahmin edilmektedir (Canadian Home Care Association, 2008: 2, 3).

Çok yakın gelecekte Kanada’da evde bakım hizmeti verebilecek insan kaynağı ihtiyacının hızlı bir şekilde artacağı tahmin edilmektedir. Kanada’da 32.300 ev destek çalışanı, 12.000 hemşire ve 2.600 fizyoterapist evde bakım alanında çalışmaktadır. Çalışanların çoğu 40 yaş ve üzerindedir. Ayrıca Kanada’da 4-5 milyon civarında bakıcı aile bireyi olduğu tahmin edilmektedir ve bunlara bakım parası verilmemektedir.

Bakıma muhtaçların % 80’den fazlasının bakım ihtiyaçlarını karşılayan bakıcı aile bireyleri, bakım verme sorumluluğuna eşlik eden finansal, duygusal, fiziksel ve ruhsal yükleri ilk elden tecrübe etmektedirler (Canadian Home Care Association, 2008: 2, 5). Tousignant vd. (2006), Kanada’da evde bakım hizmetleri ile ilgili derli toplu istatistiksel veri elde etme konusunda çok ciddi bir sıkıntı bulunduğunu, verilerin ancak kişisel çabalarla yerel bazda elde edilebildiğini ifade etmektedirler.

Duncan ve Reutter (2006), Kanada’nın Alberta eyaletinde orta ve büyük ölçekli kamu ve özel organizasyonlardan 23 yönetici ile yapılan mülakatlara dayanan ve 1993-2001 yılları arasını inceleyen eleştirel bir çalışma yapmışlardır. Eyaletin evde bakım hizmetlerini tam olarak yerine getirdiğini belirten dokümanlarına ve broşürlerine rağmen, bu çalışma sonucunda, evde bakım hizmetlerinin daha çok tıbbi bakım şeklinde yürütüldüğü, ev desteği, aile desteği ve önleyici hizmetlerin ihmal edildiği tespit edilmiştir. Taburcu sonrası evde bakım hizmetlerinin, palyatif bakımın, çocuklara ve yaşlılara yönelik hizmetlerin, psikiyatrik hastaların evde bakımının ve uzun dönemli bakım hizmetlerinin ailelerin vermesine yönelik yükselen bir trend olduğu, hizmetlerin daha çok yalnız yaşayan, bakım verecek kimsesi olmayan kimselere yönelik olduğu ortaya çıkmıştır.

Kanada’da federal hükümet, sağlık ve sosyal hizmetlerin sunumunu bölgelere ve eyaletlere devretme eğilimi göstermektedir. Bu eğilimden ötürü hizmet sunumunda ülke içerisinde bariz farklılıklar oluşmaktadır. Evde bakım hizmetleri de bu uygulama alanlarından birisini oluşturmaktadır. Hükümetin eyaletlere ve bölgelere transfer ödemeleri hızla azalmakta, buna karşın Kanadalıların bölgelerinden ve eyaletlerinden sağlıkla ve evde bakımla ilgili talepleri hızla artmaktadır. Federal hükümet ise hangi hizmetlerin kapsanması gerektiğine dair politika üretmekte yetersiz kalmaktadır (Sharkey ve diğ., 2003: 383).

Coyte (2000, 3, 4), federal hükümetin acil olarak ulusal evde bakım standartları oluşturma konusunda gereğini yapması ve bu standartların kamusal sigorta kapsamı altında, tıbbi bakımın yanı sıra sosyal bakım standartlarını da içermesi gerektiğini belirterek, vatandaşların Kanada’nın her yerinde evde bakım hizmetlerine eşit erişim hakkı olduğunun altını çizmektedir.

Evde bakım ile ilgili yasal bir düzenleme yapılana dek, evde bakım hizmetleri Kanada Sağlık Yasası’nın dayandığı evrensellik, ulaşılabilirlik, kapsamlılık, kamu yönetimi ve taşınabilirlik temel ilkelerinin güvencesinden uzak kalmış olacaktır. Temel olarak bu, evde bakım hizmetine ihtiyaç duyan Kanadalıların, bakım hizmetlerinin kalıcı olup olmadığı, ülke içinde hatta kendi bölgeleri içinde yer değiştirdiklerinde ek bir ödeme yapmadan bu hizmetlerden yararlanıp yararlanamayacaklarının garanti edilmemiş olduğu anlamına gelmektedir. Hizmetin bedeli hizmeti alanlara yüklenebilecek ya da bireyler kamu tarafından finanse edilmeyen ve yönetilmeyen evde bakım programlarından ek hizmetler satın almaya ihtiyaç duyabileceklerdir (Sharkey ve diğ., 2003: 382).