ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar, 24 26 Ekim 2001 İstanbul, Genelkurmey Basımevi, Ankara,
Yollarında 5 nci Kafkas Tümeni, s 130.
Türk Ordusu Bakü üzerine taarruzlarına devam ederken Enver Paşa’da harekâtı Almanlar’dan gizlemek ve oyalamak için çeşitli yöntemler kullanmaktadır. Bunlardan birisi de Nuri Paşa’ya birbirini tutmayan emirler göndermesidir. Kafkas İslam Ordusu Bakü’ye birinci genel taaruzunu yaptığı 05 Ağustos 1918’den bir gün önce ( 04 Ağustos’ta ) resmi olarak, yani Genel Karargâhta bulunan ilgili Alman subaylarının da görebilecekleri şekilde Nuri Paşa’ya şu teli çeker: “ Emr-i kat’îmi tekrar ederim ki Bakû’ya hiçbir suretle
tarafınızdan harekât-ı taarruziye olmayacaktır. Bundan başka herhangi çete olursa olsun, nereden gelirse gelsin, Bakû’ya kiç kimsenin ilerlememesi hakkında tekmil nüfuzunuzu istimal etmelisiniz. Şu suretle Kürtemir – Marazi hattının ilerisinde ne bizim askerden ne de bize dost çetelerden hiç kimse bulunmayacaktır. O hattın ilerisinde bize bağlı kimse varsa geri çekilmelidir. Hidemat-ı Osmaniye’de Şark Ordular Grubu Karargâhında bulunan bir Alman Erkân-ı Harb zabiti gerek Başkumandanlık Vekâleti ve gerekse Şark Ordular Grubu namına irtibat zabiti olarak nezdinize gelecektir.” Bu telin çekildiği sırada Osmanlı Ordusu ile yerli
birlikler Kurtemir- Marazi hattını çoktan geçmiş ve Bakû önlerine gelmiş bulunuyorlardı. Ancak Enver Paşa bu teli resmen çekerken özel olarak, yani Genel Karargâhtaki Alman subaylarınca öğrenilemeyecek bir yoldan, Nuri Paşa’ya kendisine vereceği karşılığı da telletir. Bu karşılık şöyledir: “ Evvelce işar ettiğim veçhile kıtaatı hastalıklardan kurtarmak ve
cepheyi kısaltmak için Feldmann’la arz ettiğim ileri aldım. Kıtaatımı geri çekmeyi her suretle mahzurlu görüyorum. Bu ricat bundan başka Azerbaycan’dan ümit ettiğim askerî vesaire menafimize muhaliftir. Ben çekilmek istesem bile Azerbaycan kıtaatı tekrar geri kaçabilir. Ana ve evlatlarını Ermeni Bolşeviklerinin mezalimine terk etmeyeceklerinden bunların kuvve-i cebriye ile geri çekmek aramızda kan dökülmesini müstelzim olacaktır. Bu vaziyette kıtaatımla buraya kadar gelmişken emriniz veçhile Bakû’ya ilerlemekle Azerbaycanlıların kendilerini muhafaza yolundaki ısrar ve taleplerine karşı zaten müşkül bir vaziyette bulunuyorum. Geri çekilmekle vaziyet büsbütün gayrı kabil-i tahammül bir şekle girecektir. Her halde takdir buyurursunuz ki bu ve bu gibi emirle beni son derece müşkil vaziyete sokmamanızı bilhassa istirham ederim. Mamafih arzunuza vaziyetin müsaadesi nisbetinde ve iktidarım dâhilinde çalışacağım ve vaziyetin inkişafına intizaren emrim altındaki kıtaatı
yukarıdaki hattan ileri geçirtmeyeceğim441.”
5 Ağustos günü yapılacak taarruz için tertiplenme şöyleydi:
- Şimal Grubu Komutanı Yarbay Osman Bey’dir. Birlikleri; 10.Kafkas Alayı ( 3 tabur, 8 top ), 13. Kafkas Alayı ( 4 tabur, 17 top ), 19. Süvari Bölüğü ve Grup İhtiyatı olarak 25, 26 ve 29. Taburlar bulunmaktadır.
- Cenup Grubu Komutanı Azerbaycanlı Yarbay Habip Selimof’tur. Grup; Zırhlı tren, 5. Kafkas Tümeni İstihkâm Bölüğü, 26. Taburdan bir piyade bölüğü, bir süvari takımı ve iki Rus sahra topundan oluşmaktaydı.
- Süvari Binbaşı Zihni Bey Müfrezesi; 42. Süvari Bölüğü, Dikidivizya Süvari Bölükleri ( bir alay kadardı ), Lezgi Süvari Alayından bir süvari bölüğü, 9. Kafkas Alayı Makineli Tüfek Bölüğü’nden teşkil edilmişti.
- Sumgayt Müfrezesi; 38. Alay 1. Taburdan bir piyade bölüğü, bir milis süvari takımı ve bir ağır makineli tüfek takımından oluşmaktaydı.
- Ayrıca, bir bölüğü eksik olan 38. Alay 3. Tabur, Şamahı üzerinden Bakü’ye doğru yürüyüş halindeydi. 27. Taburun iki bölüğü Gence’den Bakü’ye doğru trenle yoldaydı. Topçu cephanesi azdı. Top başına ancak 45 mermi düşüyordu. Bu durum taarruzun başarısını olumsuz etkiliyordu442.
Şark Cephesi Komutanlığı, sıklet merkezini Eybat’tan Balacari’ye giden tren yolunun bulunduğu vadiyi şehirden ayıran, bir sıradağı içine dişen ve Kurt Kapısı olarak bilinen geçitten inmekte olan ana yol üzerindeki Eybat istasyonunun bulunduğu noktadan bir yarma hareketi yapacak şekilde düşünmüşlerdi443.Taarruz 5 Ağustos 1918 günü saat 04.25’te başladı. Etkili topçu ve piyade ateşileri karşısında düşman, kademe kademe şehre doğru çekiliyordu. Grubun sağ kanadı Baylof sırtlarını ele geçirdiğinde, düşman salhane ve mezarlığa doğru firara benzer şekilde geri çekiliyordu. Topçu bataryaları ara sıra şehirde bulunan kışlalara mermi atıyor; bu da Ermeniler üzerinde korku ve panik yaratıyordu. Dinlenen düşman haberleşmesinden düşman direnişinin kırıldığı ve şehrin düşmesinin an meselesi olduğu anlaşılıyordu. Düşmanın birinci savunma hattı ele geçirilmiş, ikinci savunma hattına yaklaşılmıştı. Fakat yeterli topçu cephanesi olmadığından, topçunun piyadeye sağladığı ateş desteği azalmış, 05 Ağustos günü öğleden sonra da topçu cephanesi tamamen tükenmiştir444.
442 Rüştü Türker, Birinci Dünya Harbi’nde Bakü Yollarında 5 nci Kafkas Tümeni, s. 132- 133; Kafkas
Cephesi, 3 ncü Ordu Harekâtı Cilt II, s. 578- 579.
443 Allen- Muratoff, a.g.e., s. 455.
444 Rüştü Türker, Birinci Dünya Harbi’nde Bakü Yollarında 5 nci Kafkas Tümeni, s. 133; Nasır Yüceer,
Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı, s. 104- 105.
( Mühimmat ikmalinin bütünlemesi 1918 yılına gelindiğinde Osmanlı Genelkurmayı için kritik bir duruma gelmişti. Lojistik destek daha çok Alman yardımı silah ve mühimmata dönük olduğu için, birliklerden yapılan aşırı isteklerin yurda getirilmesi ve birliklere sevki ulaşım imkânlarının yetersizliği nedeniyle güçlükle yapılıyordu. 1918 yılında Osmanlı Genelkurmayı için önemli olan cepheler Doğu, Suriye ve Irak ile Makedonya
Türk topçusunun ateşinin kesildiğini fark eden düşman 10. ve 13. Kafkas Alayı’na kuvvetli topçu ateşi desteğinde karşı taarruza başladı. Piyadenin tek destek unsuru olan birçok makineli tüfek tahrip oldu. 10. Kafkas Alayı Komutanı, ihtiyatı olan 38. Alay 1. Taburu kullandı. Gittikçe şiddetlenen taarruz karşısında birlikler sabahki mevzilerine çekilmek zorunda kaldı. 10. Kafkas Alayından sonra 13. Kafkas Alayı da çekilmeye başladı. Şimal Grup Komutanı, zamanında karar vererek ihtiyatlarını kullanmakta gecikti. Zayiat çok fazlaydı. Düşman takip yapamadığından Şimal Grubu, subayların üstün gayretleri sonucunda Eybat- Balacari demiryolu batısındaki sırtlarda mevcut tahkimatta tutunabildi. Düşman da demiryolunun doğu sırtlarında mevzilendi445. 05 Ağustos’ta cereyan eden muharebede düşman ölü ve yaralı olarak 2000 zayiat vermiş, Türk Ordusundan ise, dokuzu şehit, 19 yaralı subay; 139’u şehit, 444 er yaralanmıştır. Ayrıca 43 hayvan telef olmuş, 32’si yaralanmış ve 19’u da kaybolmuştur446.
05 Ağustos 1918’de yapılan birinci Bakü taaruzunda başarısızlığın nedenleri olarak, taarruz için yeteri kadar hazırlanamadığından, kuvvet yetersizliği vardı. Topçu cephanesi yeteri kadar ikmal edilemediğinden taarruz, topçu ateşi ile etkili şekilde desteklenememiştir. Şimal Grup Komutanı iyi bir durum değerlendirmesi yapamamış ve üç taburluk ihtiyatını zamanında muharebeye sokamamıştır. Bu muharebede de milislerden gerektiği şekilde istifade edilememiştir. Bu birlikler kuvvetli ateş altında kaldıklarında firar ettiklerinden, Türk askerinin de moralini bozmuştur447.
Nuri Paşa Azerbaycan milislerine yeniden bir şekil, düzen ve disiplin vermek amacıyla yeni Azerbaycan Kolordusu’nun teşkili için 13 Ağustos 1918 tarihinde yeni bir tamim yayınladı. Bu tamimin içeriği şöyleydi:
Cepheleriydi. Bunlardan sadece Doğu Cephesinde gelişme vardı. Diğer Cephelerden iyi haberler gelmiyordu. Durum gereği üç cephenin mühimmat bütünleme ikmali önem arzediyordu. Osmanlı Genelkurmayı bu nedenle 3ncü, 9ncu ve Kafkas İslam Ordusu’nun ihtiyacının Batum’dan deniz yolu ile desteklenmesini istiyordu. Bir tertip olarak da 37.500 sandık ( 1500 ton ), Osmanlı mavzer fişeği ile 47.000 atım ( 284 ton ) 7,5’luk çabuk ateşli dağ, 27.100 atım ( 234 ton ) 7,5’luk kudretli dağ, 200 sandık ( 8 ton ) Alman piyade fişeği ve 30.000 adet ( 32 ton ) tutarında Alman saplı el bombasının bu birliklere ivedilikle gönderilmesinin planlanmasını istemiştir. Köstence’den de bu bölgeye ve 3. Ordu’ya harp gereçleriyle dağ topu cephanesinin gönderilmesi yoluna gidilmişti. 5. Ordu’dan ise dört dağ ve iki dağ obüs bataryasının tertibi yapılmıştı. Bkz. Türk Silahlı Kuvvetleri
Tarihi- Osmanlı Devri- Birinci Dünya Harbi, İdari Faaliyetler ve Lojistik “X ncu Cilt”, Gnkur. Basımevi,
Ankara, 1985, s. 561, 564. )
445Kafkas Cephesi, 3 ncü Ordu Harekâtı Cilt II, s. 579.
446 Nasır Yüceer, Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı, s. 105; Rüştü Türker, Birinci Dünya Harbi’nde Bakü
Yollarında 5nci Kafkas Tümeni, s. 136.
447 Kafkas Cephesi, 3 ncü Ordu Harekâtı Cilt II, s. 580.
( Milis toplamak için gayretlerde boşa çıkıyordu. Silahlı Müslüman halkı toplamak için Maştağa taraflarına gönderilmiş olan Lezgi Süvari Alay Komutanı ve görevli diğer Türk subaylarının verdikleri raporlardan, bu teşebbüsten bir sonuç anılamayacağı anlaşılmış ve konu Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı’na arz edilmiştir. Bkz. Rüştü Türker, Birinci Dünya Harbi’nde Bakü Yollarında 5nci Kafkas Tümeni, s. 141. )
“1. Azerbaycan Cumhuriyeti’nde ordu teşkil etme işlerini “ Kafkas İslam Ordusu”
tanzim ve idare edecektir.
2. Kurulacak kolordunun harp tüzüğü hazırlanmış olup, 6 Ağustos 1918 tarih ve Şube: 173/5 numara ile gönderilmiştir.
3. Süvari kıtaları muhtelif mıntıkalarda teşkil edilerek, bunlar sonradan ihtiyaca göre daha büyük birlikler halinde teşkilâtlandırılacaklardır.
4. Teşkil edilmekte olan küçük birlikler kolordu ve tümen karagâhlarının teşkiline kadar doğrudan Kafkas İslam Ordusu’na bağlı bulunacaklardır.
5. Kolordunun subaylarının tümü Müslüman olacaktır. Bütün subaylar ve erler Osmanlı üniforması giyecekler; süvariler, merasimlerde Çerkez üniforması giyeceklerdir. 6. Mevcut Azerbaycan Kolordusu hemen lağvolunacaktır. Kolordu’nun Gence ve diğer mıntıkalarda bulunan her nevi silah, cephane, mühimmat, araba, hayvan ve elbiseleri yeni teşkil edilecek kolorduyu donatmak üzere Kafkas İslam Ordusu emrine verilecektir. Azerbaycan Kolordusu 15 Ağustos 1918 Tarihine kadar bunların listesini Kafkas İslam Ordusu’na gönderecektir.
7. Yeni teşkil olunacak birliklerde konuşma ve yazışma Türkçe olacaktır. Yayınlanan bu tamim Azerbaycan’da faaliyet gösteren bütün Osmanlı birlikleri ile
Azerbaycan Kolordusu Komutanlığı’na ve Azerbaycan Hükümeti’ne gönderilmiştir448.”Nuri
Paşa’nın gönderdiği tamimde dikkati çeken en önemli maddesi konuşma ve yazışmanın Türkçe yapılması ile ilgili emridir. Nuri Paşa, Trablusgarp’ta da milisleri eğitirken konuşma ve emirlerin Türkçe yapılmasını sağlamıştı.
Bu faaliyetle paralel olarak, Azerbaycan Hükümeti de 11 Ağustos 1918 tarihinde genel seferberlik ilan etti. 1894- 1899 doğum tarihli bütün Azerbaycan vatandaşları askerlik hizmetine çağrıldı. 1 Eylül 1918 tarihinde Savaş Bakanlığı’nın kurulması hakkındaki karar kabul edildi. Başbakan Fethali Han Hoyski aynı zamanda Savunma Bakanı, General Mehmendarov ise yardımcısı tayin edildi449.
Yeni kurulan Azerbaycan Kolordusu birliklerinde askerlerin firarı Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı’nın dikkatini çekiyordu. Bunu üzerine Nuri Paşa 11 numaralı Ordu günlük emrini yayımladı:
“1. Vatanını, dinini, evini, varlığını, haysiyetini ve namusunu korumak üzere
çağrıldığı askerlik görevinden; asker ve din düşmanlarımızın sözüyle, parasıyla ve diğer birtakım bahanelerle kaçanlar ve kaçanlara sebep olanlara sesleniyorum! Yaptığınız iş ve
448 Nasır Yüceer, Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı, s. 78- 79. 449 Nesrin Sarıahmetoğlu, a.g.e., s. 355.
tuttuğunuz yol doğru değildir. Allah yolu değildir. Her kim, bu bildirinin ilanından sonra, pişman olup da özürsüz olarak gelmezse, askeri kanunun icabı olarak o kişiler asılacaktır. 2. Bazı yerlerde, askerlerin firar ettikleri haberleri alınıyor. İlk olarak; firar edenlere ve halka, Ceza Kanununun firarla ilgili bölümü çeşitli şekillerde ilan edilecektir. İkinci olarak, Ceza Kanununun hükmü gereğince, Divan-ı Harp kurularak, cezalandırılması
gerekenler yargılanacaktır. İdamları icap edenler, Komutanlığa bildirilecektir450.”
Türk Ordusu’nun yenilgisi moral bozukluğuna neden oldu. Düşmanın moralini yükseltti. Düşman Bakü’de 15- 65 yaş arası herkesi silahaltına almaya başladı. 5. Kafkas Tümeninin ağır zayiatından sonra Bakü önlerinde 3500 muharip askeri kalmıştı. Bu arada Tiflis’te Gürcü Hükümeti ile müzakerelerde bulunan Şark Ordular Grup Komutanı Halil Paşa, iki haftaya kadar Bakü’ye iki piyade alayı yetiştirebileceği, sevindirici haberini verdi451. Birkaç günden beri Hacıkabul ve Alyat taraflarında lojistik destek teşkilatı ile meşgul olan ve 06 Ağustos günü 5. Kafkas Tümeni Karargâhı’nın bulunduğu yer olan Kobi’ye gelen Kafkas İslam Ordusu Kurmay Başkanı Yarbay Nazım Bey, Tümenin son durumu hakkında bir rapor hazırlayarak Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuri Paşa’ya gönderdi. Raporu şöyleydi:
“1. İki gün susuz ve yiyeceksiz bir yoldan, dört saat kadar da yaya yürüyerek 6
Ağustos günü öğleden sonra Kobi’yi ve yeni tutulan mevziyi buldum. 2. Asker yorgun, kayıplar çok ve moraller bozuktur.
3. Düşman takviye almıştır ve harekâtı düzenlidir. Miktarı 10.000’e yakındır. 4. İaşe ve su sıkıntısı çekilmiyorsa da cephanesizlik, subay ve asker sayısının az olması, kötü sonuçlar doğurabilir.
5. Toplara 800’er mermiyle, 15. Piyade Tümeninin tamamen ve mümkünse ...? Alayın da Batum- Tiflis yoluyla çağrılmasını çok gerekli görüyorum.
6. Başka maksatlarla Gence’de bulunan subayların birliklere gönderilmesi uygun olur.
7. 5. Kafkas Tümeninin şimdiye kadar tüfek mevcudunun yarısını, zayiat ve hastalık dolayısıyla kaybetmesi, göz ardı edilemeyecek kadar önemlidir.
450 Rüştü Türker, Birinci Dünya Harbi’nde Bakü Yollarında 5 nci Kafkas Tümeni, s. 164.
451 Nasır Yüceer, Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı, s. 105- 106; Kafkas Cephesi, 3 ncü Ordu Harekâtı Cilt
II, s. 580.
( Halil Paşa hatıralarında, Gürcüler için mukaddes sayılan, manzarası ve havasıyla ünlü, Rus çarlarının yaptırdığı saraylarla dolu ve Gürcüler için maddi olmaktan çok manevi tarafı olan Abastuman- Ahushuri bölgelerini Gürcistan’a vererek demiryolunun açılmasını sağlamıştır. Böylece takviye kuvvetler Bakü önlerine gelebilmiştir. Bkz. Taylan Sorgun, a.g.e., s. 222; Ş. Süreyya Aydemir, Son Osmanlı Paşası Halil Paşa’nın
8. Parça parça oraya buraya araba göndermektense, düzenli bir kol oluşturmak daha uygun olacaktır.
9. Şamahı lojistik destek hattının kabiliyetinin artırılması ve mümkün olduğu kadar, demiryolunun kullanılmaması, 5. Kafkas Tümen Komutanıyla aldığımız kararlardandır.
Kafkas İslam Ordusu Kurmay Başkanı
Yarbay Nazım452”
Nuri Paşa da 6 Ağustos 1918’de Başkumandanlık Vekâleti’ne çektiği telgraf ile 5 Ağustos günü yapılan taarruzun sebeplerini ve başarısızlık nedenlerini şu şekilde açıklamıştır:
“Feldeman Bey’in mağlumu olan hata gelince Bolşeviklerin Bakü’den ilerleyerek ilerideki İslam köylerini tahrip ve Azerbaycan kıtaatını sürerek ilerlemeye başlamaları üzerine ben de Osmanlı kıtaatıyla takviyeye mecbur oldum. Vuku bulan muharebede Ermeniler, Bakü istikametinde tard ettim. Sol cenahımıza yaptıkları taarruzla bu cenahımızı geri sürdüler. Fakat mukabil taarruzla tekrar Bakü istikametinde tard ettim. Fakat topçu ve piyade cephanemizin bitmesi üzerine takip etmeyerek bulunduğum hatta kaldım. Karşımızdaki Ermeni Bolşevikleri, Rus Bolşevikleri değildir. Bunlar tamamıyla İngilizlerle hareket ediyor ve İngilizler bunları takviye edecektir. Hatta bu muharebe esnasında bir İngiliz zabiti ile dört neferi esir aldık. Bence en muvâkı Orduyu Humayuna bütün prestij kazanmak ve İngilizler Bakü’de kuvvetli birleşmeden evvel meseleyi halletmek.
Bakü’ye kuvvetli taarruz edip zapt etmek lazımdır. Çünkü İngilizler, şimdiye kadar İslamlarla güç muhafaza ettirdiğim petrol muessesatını daima arttırıyor. Bu vaziyeti Şark
Ordular Grubu Kumandanlığına bildirerek takviye edilmekliğinin rica ettim453.”
Nuri Paşa telgrafında Almanlarla olan anlaşma hattına gelindiğinde Bolşeviklerin
taarruzuna uğradığında ve İslam köylerini tahrip etmeleri üzerine ileri harekâta başladığını belirtmektedir. Türk Ordusu karşısındaki Ermeni Bolşeviklerin, Rus Bolşevikleri olmadığını, İngilizlerin desteğini alan Bolşevikler olduğunu açıklamaktadır. Muharebeler esnasında bir İngiliz subayı ve 4 İngiliz eri esir alarak İngilizlerin yardımını teyit etmektedir. İngilizler Bakü’de kuvvetlenmeden, petrol tesisleri tahrip edilmeden ve İslam ahalisinin moraline merfi tesir etmemek ve mezalime uğramamak ve ordumuzun prestijini kazanmak amacıyla Bakü’ye taarruzun zorunlu olduğunu yazmaktadır. Bu nedenle Kafkas İslam Ordusu’nun takviye edilmesini istemektedir.
452 Rüştü Türker, Birinci Dünya Harbi’nde Bakü Yollarında 5 nci Kafkas Tümeni, s. 141- 142. 453 ATASE Arşivi, BDH Kol. K. 51, D. 243A, F. 009- 13.
Kafkas İslam Ordusu’nun 05 Ağustos başarısızlığı üzerine Nuri Paşa, 3. Ordu Komutanlığına aşağıdaki raporu yazarak, taarruzun yapılış tarzını, geri çekilmeyi ve Ordunun ihtiyaçlarını belirtmiştir.
“ 3ncü ordu Komutanlığına
Hacıkabul-Marazi hattında bulunmaktayken savunma hattımıza yaklaşan düşman kuvvetinin içinde İngiliz askerlerinin bulunması ve ele geçirilen İngiliz esirlerinden, Enzeli’den Bakü’ye 4000 kadar takviye birliğinin gelmekte olduğunun öğrenilmesi üzerine, şehri baskınla ele geçirmek için 2 Ağustos 1918 günü emir verdim. Düşmanın Bakü civarına kadar dikkate değer bir direnişte bulunmaması, Bakü’nün inatla savunulamayacak bir halde olduğu kanaatini uyandırmıştı. 5 Ağustos 1918 günü yapılan taarruzda, birliklerimizin fedakârca ve şiddetli hücumuna rağmen, düşman o gün olağanüstü direniş göstererek taarruzumuzu durdurdu ve karşı taarruza geçti. Topçu cephanesinin bitmesi yüzünden piyade taarruzu iyi himaye edilememiş ve birlikler, Bakü’nün 4 km batısı ile Puta- Hırdalan demiryolu hattının batısına alınmıştır. Takviye birliği ve çok miktarda cephane gelinceye kadar bu hat tahkim edilerek elde bulundurulacaktır. Düşman Bakü’de millet farkı gözetmeksizin eli silah tutan herkesi zorla silahaltına almaktadır. Bakü’deki düşman kuvvetinin 10.000 asker kadar olduğu tahmin edilmekteyse de takviye birliğinin alınmakta olduğu, casuslar aracılığıyla öğrenilmiştir. Bakü’nün ele geçirilmesi için mutlak ihtiyaç duyulan kuvvet ve cephane şunlardır:
1. En az 5000 yeni kuvvet
2. Bu kuvvetle beraber 2 sahra bataryası ve düşman savaş gemilerinin Alyat- Puta demiryolu hattından ve Bakü limanından uzaklaştırılması için 4 ağır batarya,
3. Bir teyyare müfrezesi
4. Telefon ve telgraf hatlarının uzatılması ve iyileştirilmesi için bir telgraf bölüğü, 5. Buradaki mevcut toplar için 10.000 Kudretli, 8.000 Şinayder, 4.000 Rus dağ topu, 6.000 Rus sahra top mermisi ile 1.000 sandık piyade mavzer ve 500 sandık Rus piyade cephanesi,
6. Lojistik destek hizmetleri için 20 kadar nakliye arabası.
Kafkas İslam Ordusu Komutanı
Tümgeneral Nuri454”
Türk Ordusu’nun Bakü’ye yaptığı 5 Ağustos 1918’deki taarruzun başarısızlığı
Azerbaycan halkı ve hükümeti üzerine de kötü bir etki yapar ve Türk Ordusunun kendi başına
Bakû’yu alabilmesi üzerinde endişelere neden olur. Almanlar da bu yönde propaganda yaparlar ve diğer yandan Bakû’yu almamamız konusunda baskı yaparlar. Enver Paşa’nın10 Ağustos 1918’de Nuri Paşa’ya çektiği aşağıdaki tel bu direnmeleri ve Azerbaycan’la ilgili Osmanlı hükümetinin ve hiç olmazsa askerlik çevrelerinin düşüncelerini belirtmektedir. “1. Kafkasya’nın vaziyeti hakkında Almanya Hükümeti ile beynimizde ( aramızda )
cereyan eden müzakerat hala netice-i kat’iyeye vasıl olamadı. Almanlar Brest-Litovsk muahedesinin muhafazasını, Rus hükümetiyle teessüs eden hal-i sulhun bozulmasına meydan verilmemesini ileri sürüyorlar. Maahaza Azerbaycan’ı müstakil bir Hükümet-i İslamiye olarak tanıyacağız ve bilahare ( sonra ) bu Hükümetin bizimle olan derece-i irtibatını tayin edeceğiz. Bakû şehrini Almanlar Azerbaycanlılara bırakmak taahhüdü altına girmek istemezlerse de teşekkül edecek Azerbaycan Hükümetinin Bakû’suz yaşayamayacağını iddia ve bu noktada ısrar ediyoruz. Bununla beraber Almanlara bazı fevaid-i iktisadiye teminine beis görmüyoruz ve Ukrayna meselesi hakkında yapılan ittifak şeklinde Kafkas için de bir ittifak akdinin Ukrayna’da tatbikata başlanıldığı zaman Kafkasya’da tatbik edeceğiz. 2. Şimali Kafkasya’ya gelince ordumuz tarafından tahlisine razı olmuyorlar. Belki gayr-i resmi surette orada çalışmamıza mümanaat göstermiyorlar. Bunun için Şimali Kafkasya’da teşkilat-ı askeriye yapmak üzere Yusuf İzzet Paşa’yı tayin ettim. Müşarünileyh Şimali Kafkasya’ya geçmeden evvel size uğrayacaktır.
3. Almanların Şimali Kafkasya’daki harekât-ı askeriyemize iştirak etmelerinde bir
mahzur görmüyorum. Ancak şimdiye kadar böyle bir teklifte bulunmadılar455.”
Nuri Paşa; Gürcüler’in demiryolunu serbest bırakmaları üzerine 14 Ağustos 1918 tarihinde Tiflis Gruplar Komutanlığına ( Abdülkerim Paşa’ya ) çekmiş olduğu telgrafta; Bakü taarruzunun başarısızlığının sebebini düşmanın mukabil taarruzu ve topçu cephanesinin tükenmesi olarak belirtmiştir. Eldeki kuvvetlerle Bakü’nün zapt edilmesinin mümkün olmayacağını, bu nedenle Kafkas İslam Ordusu’na takviye birliği, topçu cephanesi ve teyyare gönderilmesini istemiştir456.
İngilizlerin hareketlerini engellemek amacıyla 9. Ordu’nun Kuzey İran’daki harekâtı çerçevesinde IV. Kolordu’nun 11. Kafkas Tümeni, ilk kademesiyle 16 Ağustos 1918’de ve son kademesiyle 20 Ağustos 1918’de Tebriz’e girerek yerleşti. Şehirde asayiş ve güvenlik sağlanarak, Türk Ordusu’nun geliş maksadını açıklayan beyannameler sokaklara asıldı. Beyannamede; “ Osmanlı Hükümeti’nin İran’ın mülki tamamiyetini muhafaza edeceği,
Osmanlı Ordusu’nun İran’da bulunan din kardeşlerini İngiliz istilasından ve Ermeni
455 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt: III, s. 225- 226.