2. İL GELİŞME PLAN BÖLGESİNİN MEVCUT DURUM VE ANALİZİ Bu bölümde, il’in mevcut durum analizi, sırasıyla, sosyo-ekonomik, kurumsal, çevre ve mekan, teknik alt yapı başlıkları altında yapılmaktadır. İl’in özelliklerini daha iyi ortaya koyabilmek için, veriler temin edildiği ölçüde, Türkiye ve bölge ile ilgili karşılaştırmalara yer verilmiştir. İl’in ekonomik yapısı iktisadi faaliyet kollarına göre Tablo 1’de, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasına (İBBS-Düzey 3) göre seçilmiş göstergeler itibariyle durumu ise Tablo 2’de gösterilmektedir.
Tablo 1. İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Türkiye ve Bolu’da Gayri Safi Yurtiçi Hasılanın Dağılımı, 1987 Yılı Fiyatlarıyla, 2000
İktisadi faaliyet kollarına göre yapılan sınıflandırmaya göre, Bolu’da Tarım sektörü 2000 yılı il GSYİH’sı içinde yüzde 30,6 ile en büyük payı almaktadır. Hayvancılık il ekonomisinde ve tarım sektörü içinde öncü sektör durumundadır. Bolu, genelde tarım ve ticaret ağırlıklı bir ekonomik yapıya sahiptir. 1980 yılında tarım sektörünün İl GSYİH’sı içindeki payının yüzde 39, 1985 yılında yüzde 32 ve 1995 yılında yüzde 30 dolayında olduğu göz önüne alınırsa, tarım ağırlıklı yapının zaman içinde fazla değişmediği, sanayideki gelişmenin ise yavaş olduğu görülmektedir.
Sanayinin il GSYİH’sı içindeki payı 1980 yılında yüzde 15’den, 1995 yılında yüzde 20,7’e yükselmişse de sektördeki gelişme oldukça yavaş olmuştur (Bolu Ticaret ve Sanayi Odası,1999).
İl GSYİH’sı içinde yüzde 21,4’lük bir paya sahip olan imalat sanayinde yaratılan katma değerin Türkiye imalat sanayi katma değeri içindeki payı binde 6 dolayındadır.
Ulusal Kalkınma Planı kapsamındaki İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasında, Bolu, Doğu Marmara Bölgesi (Düzey-1) içinde, Kocaeli (Düzey-2) alt bölgesinde, Sakarya, Kocaeli, Düzce ve Yalova illerine komşu bir ildir. Düzey-3 kapsamındaki bu illerin 2001 yılında sabit fiyatlarla Türkiye GSYİH’sı içindeki payı yüzde 7,1’dir. Aynı yılda, 4.109 Dolar tutarında kişi başına GSYİH’a sahip olan bölge, kişi başına gelir göstergesinde, Türkiye (2.146 Dolar) ve diğer bölge ortalamalarının üzerinde bir gelişmişlik düzeyine sahiptir. 2001 yılı iller sıralamasında, Bolu, kişi başına 4. 216 Dolar GSYİH ile Kocaeli’nden ( 6.165 Dolar) sonra ikinci sırayı almıştır.
Bölge Birimleri Sınıflandırmasındaki yeri itibariyle en düşük nüfus artış hızına (1990-2000 döneminde binde 2,90) sahip olan Bolu’da, kentsel nüfus artış hızı (1990-2000 döneminde 28,26) bölge ortalamasının (binde 19,06) oldukça üzerindedir (Tablo 2). İl’in kırsal nüfus artış hızı negatif olup, nüfus göç etmektedir. Kentsel nüfus artış hızı itibariyle Düzey-2 alt bölgesi içersinde yer alan iller içinde en yüksek nüfus artışına sahip olan Bolu, kırsal nüfus artış hızı itibariyle en düşük nüfus artışına sahiptir.
Sosyal göstergelere bakıldığında; okul öncesi (yüzde10,6) ve mesleki ve teknik eğitim (yüzde 38,9) okullaşma oranlarında oldukça olumlu bir tabloya sahip olan Bolu, diğer eğitim kademelerinde bölge ortalamasının altındadır. Düzey-2 alt bölgesi içersinde yer alan iller arasında en yüksek okul öncesi okullaşma oranına sahip olan il yüzde 13,2 ile Yalova’dır. Bolu, ilköğretimde yüzde 88,7 okullaşma oranı ile bu eğitim göstergesinde en alt sıradadır. Benzer durum sağlık ve diğer alt yapı göstergelerinde de gözlenebilmektedir. 2000 yılında hekim başına düşen nüfus 950 kişidir. Bu sayı Düzey-2 alt bölge ortalamasının (1.069 kişi) altındadır. Sağlık memuru başına nüfus, hemşire başına nüfus ve ebe başına nüfus gibi yardımcı sağlık personeli göstergeleri itibariyle, Bolu, Düzey-2 alt bölgesi içersindeki iller sıralamasında en alt sıradadır.
İl’de yeterli içme suyu olan kırsal yerleşim yerlerinin oranı yüzde 97; bu yerleşim yerlerinde asfalt yola sahip olanların oranı yüzde 39,7’dir. Kişi başına 1.913 Kw saat olan elektrik tüketimi, 2.961 Kw saat olan bölge ortalamasının altındadır. Kırsal yerleşmelerde asfalt yol oranı itibariyle en üst sırada yer alan Yalova, kişi başına elektrik tüketiminde Kocaeli’nden sonra ikinci sırayı almaktadır.
Tablo 2. İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasına (İBBS-Düzey 3) Göre Seçilmiş Göstergeler
GÖSTERGELER BOLU DÜZCE KOCAELİ SAKARYA YALOVA TÜRKİYE İBBS- Düzey 2
Demografik göstergeler
Nüfus (Toplam, 2000) 270.654 314.266 1.206.085 756.168 168.593 67.803.927 2.715.766 Kentsel nüfus 142.685 130.632 722.905 459.824 98.661 44.006.274 1.554.707 Kırsal nüfus 127.969 183.634 483.180 296.344 69.932 23.797.653 1.161.059 Nüfus artış hızı (1990-2000,Yıllık,‰) 2,90 13,82 27,04 10,13 22,13 18,28 17,69 Kentsel nüfus artış hızı (1990-2000,‰) 28,26 21,05 22,07 12,76 12,54 26,81 19,06 Kırsal nüfus artış hızı (1990-2000,‰) -19,40 8,99 34,97 6,19 37,44 4,21 15,89 Ekonomik ve mali göstergeler
Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (Cari fiyat,Milyon TL,2001) 1.381.491.675 438.383.770 9.160.148.390 1.913.366.408 716.943.610 178.412.438.499 13.610.333.853 Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (1987 fiyat,Milyon TL,2001) 698.021 313.306 5.035.541 1.173.629 563.438 109.885.336 7.783.935 Kişibaşına Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (Cari fiyat,TL,2001) 5.106.479.612 1.383.874.517 7.467.668.527 2.553.835.034 4.194.541.459 2.600.082.172 4.978.005.091 Kişibaşına Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (Dolar,2001) 4.216 1.142 6.165 2.108 3.463 2.146 4.109 Kamu yatırım harcamaları (Cari fiyat,Milyon TL,2001) 6.799.000 7.219.000 86.326.000 26.773.000 3.312.000 6.569.160.000 130.429.000 Kişi başına kamu yatırım harcaması (Milyon TL, 2000) 19 20 28 33 17 76 23
Kamu yatırım harcamaları (2001 fiyat,Milyon TL,1990-2001) 162.901.528 17.673.877 1.107.593.434 181.969.009 17.470.916 90.147.810.933 1.487.608.764 Teşvik belgeli yatırımlar (Cari fiyat,Milyar TL,2001) 11.287 9.510 318.170 69.885 253.806 10.600.519 662.658 Teşvik belgeli yatırımlar (2001 fiyat,Milyar TL,1995-2001) 1.391.196 85.588 6.399.374 3.355.214 751.688 197.419.510 11.983.060 Toplam banka mevduatı (Cari fiyat, Milyar TL,2000) 150.827 102.681 1.292.672 310.882 118.514 63.648.625 1.975.576 Kişi başına banka mevduatı (Cari fiyat,Milyon TL, 2000) 557,3 326,7 1 071,8 411,1 703,0 938,7 727,4 Toplam banka kredileri (Cari fiyat,Milyar TL,2000) 44.348 43.826 943.968 87.867 30.104 29.875.467 1.150.113 Kişi başına banka kredisi (Cari fiyat,Milyon TL, 2000) 163,9 139,5 782,7 116,2 178,6 706,3 423,5 Sosyal göstergeler
Okul öncesi okullaşma oranı (2001/2002,%) 10,6 9,3 5,8 5,2 13,2 6,2 6,8
İlköğretim okullaşma oranı (2001/2002,%) 88,7 105,7 109,4 108,4 112,2 98,0 106,9 Orta öğretim okullaşma oranı (2001/2002,%) 32,4 26,3 39,1 30,7 54,9 36,9 35,6 Mesleki ve teknik lise okullaşma oranı (2001/2002,%) 38,9 35,8 33,8 29,2 31,6 20,5 33,1 Hekim başına nüfus (2000, kişi) 950 1.571 907 1.408 897 787 1.069
Diş hekimi başına nüfus (2000, kişi) 5.307 10.837 4.730 5.075 3.441 4.514 5.095 Sağlık memuru başına nüfus (2000, kişi) 896 1.645 1.833 1.385 1.117 1.531 1.470
Hemşire başına nüfus (2000, kişi) 651 1.001 1.083 1.234 921 977 1.029
Ebe başına nüfus (2000, kişi) 902 2.534 1.864 1.582 1.576 1.633 1.640
Toplam sigortalı sayısı (2000, kişi) 71.449 42.666 267.591 171.560 37.520 12.041.323 590.786 Emekli aylığı alanların sayısı (2000, kişi) 38.516 18.530 130.024 75.878 18.476 5.964.565 281.424 Yeterli içme suyu olan kırsal yerleşim yerlerinin oranı(2000,%) 97 97 99 97 79 85 97 Kırsal yerleşim yerlerinde asfalt yol oranı (2000,%) 39,7 50,7 79,3 79,3 94,3 45,2 62,4 10 000 kişiye düşen özel otomobil sayısı (2000) 1.063 154 637 618 475 652 608
Kişi başına elektrik tüketimi (Kwh, 2000) 1.913 1.038 4.645 1.169 4.212 1.433 2.961 Kaynak: DPT, İllere ve Bölgelere Göre Çeşitli Göstergeler, Ağustos, 2002
DPT, İstatistiki Bölge Birimlerine Göre Çeşitli Göstergeler, Nisan, 2003
2.1. Sosyo-Ekonomik Yapı 2.1.1. Nüfus ve Sosyal Yapı
Bolu’da nüfus dinamikleri ile doğal kaynaklar, insan kaynakları, sosyal ve kültürel yapı arasındaki dengenin il’in her düzeydeki planlama ve kentsel politika süreçlerinde gözönünde bulundurulması gereklidir. 1999 yılı Kasım ve Aralık aylarında, önce Düzce-Kaynaşlı merkezli deprem nedeniyle, kısa bir süre sonra da yürürlüğe giren “Bir İl ve İki İlçe Kurulması”
hakkındaki 584 sayılı Kanun Hükmündeki Kararname ile Düzce ilçesinin il olması ve çok sayıdaki ilçe, bucak, kasaba ve köyün bu il’e bağlanması nedeniyle, Bolu önemli demografik ve sosyo-ekonomik değişim yaşamıştır. Yüksek demografik ve sosyal hareketliliği olan il’in 1999 yılında yaşanan depremler ve aynı yılda idari yapısının değişmesiyle birlikte sosyal, ekonomik ve demografik yapısı önemli ölçüde değişmiştir.
2.1.1.1. Nüfus Artış Hızı
2000 Yılı Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre, Bolu İl’inin toplam nüfusu 270.654 kişidir. İl nüfusunun Türkiye toplam nüfusu içindeki payı binde 3,8’dir.
İl’in nüfus artış hızı sürekli olarak Türkiye nüfus artış hızının altında kalmıştır. 1927-35 yılları arasında Türkiye nüfus artış hızına çok yakın seyreden il nüfusu, 1935 yılından sonraki Genel Nüfus Sayımı yıllarında sürekli olarak Türkiye nüfus artış hızının altındadır (Tablo 3).
Türkiye’nin 1990-2000 döneminde yıllık nüfus artış hızı binde 18,3, aynı dönemde Bolu’da yıllık nüfus artış hızı binde 2,9 olmuştur. Özellikle 1965’den itibaren, 1985-1990 dönemi dışında, nüfus artış hızında dikkate değer bir yavaşlama izlenmektedir.
Tablo 3. Genel Nüfus Sayımlarına Göre Yıllar İtibariyle Türkiye ve Bolu Nüfusları ve Kır Kent Ayrımına Göre Yıllık Nüfus Artış Hızları (Binde)
Türkiye Nüfus Artış Hızları1 Bolu2 Sayım
Kaynak 2: DİE, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, Bolu, 1998.
Kaynak *: Bolu, İl Nüfus Müdürlüğü (Düzce dahil değildir)
İl merkez nüfusu 1985-2000 yılları arasında sürekli artış göstermektedir. Nüfus artış hızı bu dönemde yılda ortalama binde 35’ler düzeyindedir. İl’in nüfus artış hızı, aynı dönemde Türkiye toplam yıllık nüfus artış hızından daha yüksek, yıllık kentsel nüfus artış hızından daha düşük düzeyde gerçekleşmiştir. Türkiye yıllık kentsel nüfus artış hızı 1980-85 yılları arasında binde
62,6; 1985-90 yılları arasında binde 43,1’dir. 1985-90 döneminde Bolu merkez nüfusu yılda binde 35,7; 1985-2000 döneminde ise binde 33,1 artış göstermiştir (Tablo 4 ).
Tablo 4. Bolu İl Merkezi ve İlçe Merkezlerinin Sayım Yıllarında Nüfusları ve Yıllık Nüfus Artış Hızları (Binde) İlçeler 1985 1990 1997 2000 R1985-1990 R1990-1997 R1997-2000 R1985-2000
Bolu merkez 51.461 61.509 80225 84.568 35,7 37,9 17,6 33,1 Dörtdivan 2.078 2.787 2.997 3.335 58,7 10,3 35,6 31,5 Gerede 13.712 18.780 27.935 25.188 62,9 56,7 -34,5 40,5 Göynük 4.218 3.812 4.316 4.984 -20,2 17,7 48,0 11,1 Kıbrıscık 1.737 1.632 1.524 2.549 -12,5 -9,8 171,4 25,6 Mengen 4.822 4.298 4.861 5.411 -23,0 17,6 35,7 7,7 Mudurnu 5.208 5.237 5.291 5.955 1,1 1,5 39,4 8,9 Seben 3.776 4.165 3.879 4.334 19,6 -10,2 37,0 9,2 Yeniçağa 4.646 5.331 5.929 6.364 27,5 15,2 23,6 21,0 İlçeler Top. 40.197 46.042 56.732 58.120 27,2 29,8 8,0 24,6 Kaynak: DİE, Genel Nüfus Sayımı, İdari Bölünüş, 1985.
DİE, Genel Nüfus Sayımı, İdari Bölünüş, 1990.
DİE, Nüfus Tespit Çalışması 1997.
DİE, Genel Nüfus Sayımı Sonuçları, 2000.
1985-2000 yılları arasındaki onbeş yıllık dönemde Bolu merkez köylerinin yıllık nüfus artış hızı negatiftir. İlçelere bağlı köylerin tümünün bu yıllar arasında büyük ölçüde nüfus kaybettiği görülmektedir (Tablo 5). İl’in verdiği göç, kent merkezinden ve köylerden diğer kent merkezlerine doğrudur. İl’in aldığı göç ise Bolu köylerine gelmektedir.
Bolu merkeze bağlı köylerin toplam nüfusu 1985-90 döneminde ortalama binde 10,2 gibi bir artış gösterirken, bu artış 1985-2000 arasında binde 0,7 olarak gerçekleşmiştir.
Dörtdivan İlçe merkezinde 1985-90 ve 1997-2000 yılları arasında yıllık nüfus artış hızı oldukça yüksektir. 1985-2000 arasında bu ilçenin nüfus artış hızı yıllık ortalama binde 31,5 olmuştur.
İlçeye bağlı köyler nüfus kaybetmektedir.
Gerede İlçe merkezinin yıllık nüfus artış hızı, Bolu merkez dahil, kent merkezlerinin nüfus artış hızından yüksektir. 1990 arasında ortalama binde 62,9 olan yıllık nüfus artış hızı, 1985-2000 arasında binde 40,5 olarak gerçekleşmiştir. Bu ilçede bağlı köylerin de nüfus kaybettiği gözlenmektedir.
Yeniçağa İlçe merkezinin 1985-2000 arasında nüfusu sürekli artmaktadır. Bu ilçenin köyleri sürekli nüfus kaybetmiştir. 1990 yılından sonra Yeniçağa köylerinin yıllık nüfus kaybediş hızı binde 40’lara ulaşmaktadır.
Kıbrısçık İlçe merkezi de köyleriyle birlikte 1985-2000 arasındaki on beş yıllık dönemde sürekli nüfus kaybetmiştir. Bu ilçe’nin köyleri, aynı zamanda Bolu ilçeleri arasında en yüksek nüfus kaybediş hızına (1985-1990 arasında eksi binde 48,3;1990-1997 arasında eksi binde 64,4) sahiptir. İlçeye bağlı köylerin 1985-2000 arasındaki nüfus artış hızı ortalama yıllık eksi binde 51,6 olmuştur.
Göynük, Mengen, Seben hem ilçe merkezleri hem de köyleriyle birlikte nüfus kaybeden diğer ilçelerdir. Mudurnu’da nüfus kaybediş hızları diğer ilçelerdeki gibi büyük boyutlarda değilse de, ilçenin nüfus kaybı vardır ve bunda ilçe ekonomisinde ağırlığı olan Mudurnu Tavukçuluk şirketinin 2000 yılında finansman güçlüğü yaşadığı için faaliyetine son vermesinin büyük rolü vardır.
Tablo 5. Bolu İl Merkezi ve İlçe Merkezlerine Bağlı Köylerin Sayım Yıllarında Toplam Nüfusları ve Yıllık Nüfus Artış Hızları (Binde)
İlçeler 1985 1990 1997 2000 R1985-1990 R1990-1997 R1997-2000 R1985-2000
Bolu merkez 49.911 52.513 49.402 50.444 10,2 -8,7 7,0 0,7 Dörtdivan 12.358 10.712 6.782 6.193 -28,6 -65,3 -30,2 -46,1 Gerede 26.329 22.494 16.158 16.203 -31,5 -47,3 0,9 -32,4 Göynük 17.019 15.993 13.307 13.605 -12,4 -26,3 7,4 -14,9 Kıbrıscık 6.471 5.084 3.240 2.985 -48,3 -64,4 -27,3 -51,6 Mengen 13.991 14.684 11.051 11.093 9,7 -40,6 1,3 -15,5 Mudurnu 21.723 21.627 19.372 19.193 -8,9 -15,7 -3,0 -8,3 Seben 7.391 6.718 4.388 4.537 -19,1 -60,9 11,1 -32,5 Yeniçağa 5.633 5.543 4.170 3.716 -3,2 -40,7 -38,4 -27,7 Köyler Top. 160.826 155.368 127.870 127.969 -6,9 -27,8 0,3 -15,2 Kaynak: DİE, Genel Nüfus Sayımı, İdari Bölünüş, 1985
DİE, Genel Nüfus Sayımı, İdari Bölünüş, 1990 DİE, Nüfus Tespit Çalışması 1997
DİE, Genel Nüfus Sayımı Sonuçları, 2000.
2.1.1.2. Nüfusun Yerleşme Yerlerinde Dağılımı
İl’de nüfus kent merkezlerinde yığılma eğilimi göstermektedir. Nüfusun yerleşim yerlerine göre dağılımına bakıldığında, il nüfusunun yarısının köylerde yaşadığı görülmektedir. Kent merkezindeki nüfus ilçe merkezlerine göre yüksektir. Nüfusun yüzde 26,8’i Bolu İl merkezinde, yüzde 22,2’si ilçe merkezlerinde, yüzde 51’i de köylerde yaşamaktadır (Tablo 6). İl nüfusunun kent merkezinde yığılma eğiliminde olması nüfusun kır ve kent arasındaki dağılımının giderek bozulması riskini artırmaktadır.
Tablo 6. Bolu Nüfusunun Cinsiyet ve Yerleşim Yeri Tiplerinde Dağılımı,%
Kent merkezi İlçe merkezi Köyler Toplam
Erkek 26,7 23,0 50,3 951
Kadın 26,9 21,4 51,8 931
Toplam 26,8 22,2 51,0 1.882
Kaynak: Bolu İli Örnekleme Araştırması Hane Halkı Anketi, 2001
Türkiye genelinde olduğu gibi, Bolu’da da köylerdeki nüfus, kırsal kesimin içinde bulunduğu koşullardan kaynaklanan nedenlerle kentlere itilmektedir. Kırsal alanlarda ekonomik ve kültürel imkanların kısıtlı oluşu köylerdeki nüfusu kentlere iten temel bir nedendir. Kırsal kesimde yaşanan nüfus kaybında, yeterli gelir elde edemeyen, gelecek için güvence bulamayan nüfusun kent merkezlerini çekici bulmasının rolü büyüktür. Bolu’da nüfusun il ve ilçe merkezlerinde yoğunlaşmasında bütün bu faktörlerin değişik ölçülerde rolü vardır. Köyleri ile birlikte sürekli nüfus kaybeden Kıbrısçık, nüfus kaybının son yıllarda hızlandığı Seben, bağlı köyleri nüfus kaybeden Dörtdivan ve Yeniçağa ilçelerinde tarımsal gelir az, ürün verimi düşüktür. İl merkezi ve ilçe merkezlerinde iş umudunun fazla olması, bu merkezlerde sunulan hizmetlerden yararlanma olanaklarının yüksek olması da kırsal kesim nüfusunu buralara çeken faktörlerdir.
2.1.1.3. Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı
Bolu’da, 15-64 yaş arası faal nüfusun kent merkezlerinde yaşayanların oranı (yüzde 73,5), ilçe merkezleri (yüzde 62,9) ve köyler (yüzde 65,8) ile karşılaştırıldığında daha yüksektir. Buna karşılık, 65 ve üstü yaş grubundaki nüfusun ilçe merkezleri ve köylerde yaşayanların oranı daha yüksektir (Tablo 7). Türkiye’de 15 yaş altı nüfusun toplam nüfus içindeki oranı yüzde 31,5 iken,
Bolu’da bu oran yüzde 22,1’e kadar düşmektedir. Buna karşılık, 15-64 yaş arası nüfusun toplam Türkiye nüfusu içindeki payı yüzde 62,6 iken, bu oran Bolu için yüzde 67,3’e çıkmaktadır.
Türkiye’de yüzde 5,9 olan 65 yaş üstündeki nüfusun toplam nüfus içindeki oranı Bolu’da yüzde 10,6’dır.
Tablo 7. Bolu’da Yerleşim Yeri Tiplerinde Yaş Gruplarına Göre Dağılım, Ortanca Yaş ve Yaş Bağımlılık Oranı,%
Yaş grupları Kent merkezi İlçe merkezleri Köyler Toplam Türkiye *
-15 21,1 25,2 21,4 22,1 31,5
* Kaynak: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü: Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 1998
Yaş bağımlılık oranı ekonomik olarak aktif olmayan 15 yaş altı çocuk nüfusu ile 65 yaş üstü yaşlı nüfus toplamının ekonomik olarak aktif yaş kabul edilen 15-64 yaşları arasındaki nüfusa oranıdır. Bu oranın küçük olması, ekonomik değer üretmeye yatkın potansiyel nüfusun çokluğunu göstermektedir. 1985 yılı için sanayileşmiş ülkelerde ortalama yaş bağımlılık oranı yüzde 50,5; aynı yılda Kanada’da yüzde 46,9; İsviçre’de yüzde 46,0; Federal Almanya’da yüzde 43,4’tür (World Bank, 1998). Nüfusun yaş gruplamasına göre dağılımını gösteren Tablo 7’deki değerler, bu oranın Türkiye’de yüzde 59,7, Bolu’da yüzde 48,6 olduğunu ortaya koymaktadır.
İl’de yaş bağımlılık oranı Türkiye ortalamasından düşüktür. Bolu’nun yaş bağımlılık oranında bir avantajının olduğu söylenebilir.
2.1.1.4. Medeni Durum
Türkiye’de 12 yaş ve üstü kadın nüfusun yüzde 69 gibi büyük bir kısmı “evli” statüsündedir.
Kadınlar için bu oran Bolu merkez ilçede yüzde 61,4’e, ilçe merkezlerinde yüzde 63,9’a, köylerde de yüzde 66,3’e düşmektedir. Buna karşılık, Türkiye kadın nüfusu içinde “dul”
olanların oranı yüzde 1,7 iken, Bolu merkezde bu oran yüzde 9,7’e, köylerde ise daha yüksek bir orana, yüzde 11,7’ye çıkmaktadır (Tablo 8). Bunun nedeni, ekonomik ve sosyal güvencesi olan dul kadınların tekrar evlenmekten kaçınmaları olabilir. Erkekler arasında dulların payı, kadınlara göre çok düşük düzeylerde kalmaktadır.
Tablo 8. Bolu Yerleşim Yeri Tiplerinde Cinsiyete Göre Medeni Durum Dağılımı,%
Kent merkezi İlçe merkezleri Köyler
Medeni
* Kaynak: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü: Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 1998
Bolu’nun her üç yerleşim yeri tipinde boşanmışların payı çok düşük düzeylerde ve Türkiye değerinin de altındadır. Bu durum Bolu’da, Türkiye’nin genelinde olduğu gibi, evlilik kurumunun kolayca bozulmadığını göstermektedir. Modern sosyal güvenlik kurumlarının yokluğunda ya da etkin olmadığı durumlarda kadınlar sosyal güvenliklerini, özellikle aile gibi geleneksel kurumlarda aramaktadır. Evlilik kurumu, Türkiye’de kadın nüfus için sosyal güvence
sağlayan bir kurum özelliği taşımaktadır. Bu nedenle hem Türkiye genelinde, hem de Bolu’da bozulan evlilikler son derece azdır.
2.1.1.5. Eğitim Durumu
Ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmada nitelikli insan gücü en önemli yere sahiptir. İstikrarlı ve sürdürülebilir kalkınmanın en önemli öğesi eğitimli, yüksek nitelikli insan gücüdür. Eğitim işsizlikle mücadelenin de anahtarıdır. Eğitim düzeyi, ülkelerin sosyal gelişmişlik düzeyini ölçme aracı olan “insani gelişmişlik indeksi”nin ölçülmesinde kullanılan üç değişkenden biridir.
Tablo 9 ve Tablo 10, erkek ve kadın nüfusun yaş gruplarına ve aldıkları eğitime göre dağılımını göstermektedir. İl’de 45 yaşın altındaki erkek nüfus içinde 6-9 yaş grubu (yüzde 20,3) hariç, eğitimsiz olanların oranı düşüktür. 45-54 yaş grubunda eğitimsiz erkeklerin toplam erkekler içindeki oranı yüzde 1’ler düzeyinde kalmakta; 55 yaştan itibaren yüzde 8’lere çıkmaktadır.
Kadınlarda ise, 15 yaştan itibaren eğitimsizler görülmeye başlamaktadır. Eğitimsiz kadınların oranı 29 yaşına kadar yüzde 2’ler düzeyinde kalırken, 30 yaştan itibaren yüzde 7’ler düzeyine yükselmektedir. Bolu’da kadınlar arasında hiç eğitim almayanlar erkeklere göre daha fazladır.
İl’deki 25-29 yaş grubu erkeklerin yaklaşık üçte biri (yüzde 31,3) ilkokul mezunudur. Lise mezunu erkek nüfusun oranı da üçte bir (yüzde 33,7) düzeyindedir. Bu yaş grubundaki erkeklerden bir yüksek öğrenim kurumunu bitirenlerin oranı yüzde 13,3’dür (Tablo 9). İlkokul altı düzeyde eğitimlilerin payı ileri yaş gruplarında artmakta, en yüksek düzeyine 60-64 yaş grubunda ulaşmaktadır. İleri yaş gruplarında düşük eğitim düzeylerinde yoğunlaşan nüfusun, genç yaşlara doğru gidildikçe eğitim düzeyinin arttığı görülmektedir.
Tablo 9. Bolu’da Erkek Nüfusunun Yaş Gruplarına ve Eğitime Göre Dağılımı,%
Yaş grubu
Eğitimsiz Kurs İlkokul
bitirmemiş İlkokul
Kaynak: Bolu İli Örnekleme Araştırması Hane Halkı Anketi, 2001
İl’de 20-24 yaş grubundaki kadın nüfusun yüzde 45,3’ü ilkokul, yüzde 18,9’u lise, yüzde 20’si yüksek okul düzeyinde eğitime sahiptir. Bu yaş grubu kadın nüfusun yüzde 84,2’si bu üç eğitim düzeyinde toplanmıştır. İl’in kadın nüfusunda 20-24 yaş grubun bu özelliği 25 yaş ve üstünde kaybolmakta, lise ve yüksek okulluların oranı azalırken, ilkokul mezunlarının oranı ileri yaş gruplarında giderek yükselmektedir (Tablo 10).
Tablo 10. Bolu’da Kadın Nüfusunun Yaş Gruplarına ve Eğitime Göre Dağılımı,%
Yaş grubu
Eğitimsiz Kurs İlkokul
bitirmemiş İlkokul
Kaynak : Bolu İli Örnekleme Araştırması Hane Halkı Anketi, 2001
2.1.1.6. Doğurganlık ve Ölümler
Toplumların demografik hareketliliği doğum, ölüm ve göç gibi sosyal olayların bir bileşkesidir.
Doğumlar bir toplumda zaman içinde nüfus hareketliliğini, nesillerin devamını ve nüfusun gençleşmesini sağlayan hayati olaylardır. Bebek ve çocuk ölümleri ülkelerin gelişmişlik endekslerinde yer alan temel değişkenlerdir. Nüfus artış hızının, göçlerin ve doğumların ülkelerin sürdürülebilir gelişmeleri üzerindeki etkisi gözetilir ve doğurganlığın etkilerinin 15-20 yıl gibi uzun bir dönemde ortaya çıkacağı düşünülürse bu demografik faktörlerin illerin gelişme planlarının hazırlanması sürecindeki önemleri anlaşılır.
Türkiye’de doğurganlık hızı yüksek olmakla birlikte, bu hız 1970’lerden bu yana azalmaktadır.
Bolu’da doğurganlık çağının sonuna geldiği varsayılan 40-49 yaş grubu kadınların toplam canlı doğum ortalamasına bakıldığında, doğurganlık düzeyinin düşük olduğu söylenebilir. Nitekim, 1998 yılında, il’de 40-49 yaş grubundaki kadınlarda 3,26 olan ortalama canlı doğum sayısı, 4,22 olan Türkiye ortalamasından düşüktür (Tablo 11). Bu değer Bolu İl merkezinde daha düşüktür ve kırsal yerleşim yerlerine gidildikçe artmaktadır.
Tablo 11. Bolu’da Temel Niteliklere Göre Toplam Doğurganlık Hızı ve 40-49 Yaş Grubunda Ortalama Çocuk Sayısı,1998
Eğitimsiz, ilkokul terk 3,74 4,42 3,89 5,63
İlkokul mezunu, orta terk 2,31 2,88 2,55 3,40
Ortaokul ve üstü 0,60 2,40 1,61 1,84
Toplam 2,79 3,26 2,61 4,22
* Kaynak: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü: Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 1998 Not: Toplam doğurganlık hızı 2000 yılında Bolu’da 1,93, Türkiye’de 2,53 olarak ölçülmüştür.
Kaynak: İllerin Performans Göstergeleri, DPT,2003.
Doğurganlığın standart ölçülerinden biri “toplam doğurganlık hızı”dır. Bu ölçü, doğurgan çağdaki kadınların doğurganlık hayatları boyunca sahip olacakları ortalama çocuk sayısını gösterir. Bir ülkede nüfusun kendini yenileme düzeyi, toplam doğurganlık hızının 2,1 olduğu nokta olarak alınmaktadır. 1978 yılında Türkiye’de 4,33 olan toplam doğurganlık hızı 22 yıl içinde 2,53’e düşmüştür. 1998 yılında Bolu’da 2,79 olan doğurganlık hızı, 2000 yılında 1,93 olarak gerçekleşmiştir. Bolu’da toplam doğurganlık hızı 2000 yılında Türkiye ortalamasının altına düşmüştür. Doğurganlık hızı il’in kırsal alanında yüksek, kentlerde daha düşüktür.
Araştırmanın “yaşa özel doğurganlık hızları” ile ilgili bulguları genç nüfusun doğurganlık hızında son yıllarda artış olduğunu ortaya koymaktadır.
Kaba doğum hızları, nüfusta doğum nedeniyle olan artış hakkında fikir veren bir göstergedir.
İl’de yerleşim yeri ayrımı göz ardı edilerek kaba doğum hızının yıllara göre seyri incelendiğinde, depremin yaşandığı yıl olan 1999 yılında önemli bir düşüş olduğu, 2000 yılında binde 20’ler dolayında kaldığı görülmektedir (Tablo 12). 1998-2000 yılları arasında il genelinde yıllık ortalama binde 19,4 olan kaba doğum hızı kentlerde (binde 21,9) diğer yerleşim yerlerine göre yüksektir.
Tablo 12. Bolu Yerleşim Yeri Tiplerinde Kaba Doğum Hızları Kaba doğum hızları (binde)
Yıl Kent İlçe Köy Toplam
1998 14,6 19,6 18,3 17,6
1999 14,4 16,9 13,8 14,7
2000 28,3 7,2 21,0 19,9
1998-2000 21,9 16,1 19,5 19,4
Kaynak: Bolu İli Örnekleme Araştırması Hane Halkı Anketi, 2001
Kaba ölüm hızları bir yıl içinde olan ölümlerin yıl ortası nüfusa bölünmesiyle bulunur. Bolu’da 1999 ve 2000 yıllarının ortalaması olan yıllık kaba ölüm hızı binde 6,8’dir (Tablo 13). Bu değer Türkiye ortalaması olan binde 9’un altındadır. Kaba ölüm hızlarının kır kent ayrımında dağılımı, beklendiği gibi kent merkezinde köylere göre daha düşüktür.
Öte yandan, Bolu’da yıllık doğal nüfus artış hızı binde 12,6’dır. Doğal nüfus artış hızı kent merkezinde binde 16 dolayında olup, bu değer binde 15 dolayında olan Türkiye ortalamasına yakındır. Kent merkezinde doğal nüfus artış hızının ilçe merkezleri ve köylerden daha yüksek olduğu görülmektedir. Bunda sadece kent merkezinde kaba doğum hızının yüksek oluşu değil, kırsal alanda kaba ölüm hızının yüksek olması da rol oynamaktadır.
Tablo 13. Bolu’da Yerleşim Yeri Tiplerinde Yıllara Göre Kaba Ölüm Hızları ve Doğal Nüfus Artış Hızları (Binde) Kaba ölüm hızları (binde)
Tablo 13. Bolu’da Yerleşim Yeri Tiplerinde Yıllara Göre Kaba Ölüm Hızları ve Doğal Nüfus Artış Hızları (Binde) Kaba ölüm hızları (binde)