İslam Dini ve Yahudiler

İslam dini ortaya çıktığında Yahudilerin mabedinin yıkılışının üzerinden beş asırdan fazla bir süre geçmişti. Müslümanların Yahudiler ile ilk önemli karşılaşmaları Medine’de gerçekleşmiştir. Yahudilerin de taraf olduğu Medine Sözleşmesi ile Müslüman ve Yahudilerin bir ümmet olduğu ilan edilse de Yahudilerin Müslümanlar ile Medine uzun süreli yaşamaları mümkün olmadı. Bu olumsuz karşılaşmaya rağmen Müslümanlar Yahudileri ehl-i kitap saymış ve zimmet akdi gereği temel hakları kullanmalarına izin vermiştir.

Müslümanların Yahudilik üzerinde bazı dolaylı etkilerini görmek mümkündür.

Bunlardan ilki Karaim Yahudiliğinin ortaya çıkışıdır. 8. asırda Irak’ta cemaatleşen Karaim Yahudiliğinin temel söylemi Rabbinik geleneğin sözlü Tora – yazılı Tora ayrımını reddetmek olmuştur. Bu cemaatin Tora’ya dönüş çabasının temelinde İslam’ın etkisinin olduğu iddia edilmiştir. Tarih boyunca çeşitli bölgelerde yaşamlarını sürdüren Karai Yahudilerinin temsilcileri az sayıda olsa da günümüzde İstanbul’da vardır.

Müslümanların Yahudi geleneğine bir diğer etkisi ise Sefardi ve Aşkenazi adlarıyla birbirinden ayrışan Avrupa’daki Yahudi toplumlarının aralarındaki kültürel farkı açıklamaktadır. Sefarad Yahudileri adıyla anılan ve Müslüman Afrika sınırlarına yakın olan bölgelerde ve özellikle İspanya (Endülüs) gibi Müslüman egemenliğinde yaşayan Yahudiler, İslam’ın sunduğu geniş hoşgörü ortamı içinde bilim, sanat ve düşünce gelişimi açısından oldukça ileri durumdadırlar. Orta ve Doğu Avrupa’da yaşayan Aşkenaz Yahudileri ise dinsel ayrımcılık ve kilise baskısı yüzünden Sefardilerin edindiği kazanımların çok uzağında kalmışlardır.

Yahudilerin Müslümanlardan etkilenmelerine dair en açık örnek Moses Maimonides’in çalışmalarıdır. Yahudilik tarihinde ikinci Musa olarak anılan Maimonides 12. asırda yaşayan bir Sefarad Yahudisi olarak kendi döneminin Müslüman filozoflarından oldukça etkilenmiştir.

Maimonides’in, günümüz Ortodoks Yahudileri tarafından da benimsenmekte olan Yahudiliğin on üç maddelik iman formülasyonunu kendi dönemindeki Müslüman düşünce sisteminin de etkisiyle tasarladığı düşünülür.

3.10. Diaspora

Müslüman coğrafyanın aksine, Yahudiler yerleştikleri her ülkede belirsiz bir ortam içinde yaşamışlardır. Yahudiler kendilerine has kimliklerini koruma gayretlerinden dolayı asimile olmamışlar ve bu ayırt edici nitelikleriyle içinde yaşadıkları toplumda hep yabancı unsurlar olarak değerlendirilmiştir. Bunun da ötesinde Hıristiyan toplumlar içinde Yahudiler

89

“Mesih katili” olarak nitelenmiştir. Bu algılama sonucunda Hıristiyan toplumlarda Yahudiler ekonomik ve politik güvensizlik içinde yaşamışlardır. 1290’da Yahudiler İngiltere’den sürgün edilmişlerdir. Devam eden üç asır boyunca Yahudiler pek çok Avrupa ülkesinden sürgün edilmiştir. Avrupa’da en kalabalık Yahudi nüfusuna sahip ülkesi olan İspanya, Müslüman yönetiminden çıkıp Katolik Hıristiyanlar tarafından idare edilmeye başlamasından kısa bir süre sonra 1492’de Yahudileri ve Müslümanları ülkeden kovmuştur.

Bu kovulma dönemlerinde Hıristiyanlığı kabul eden Yahudiler de etkilenmiştir. Bu grup Yahudi kökenli yeni Hıristiyanlar, gizlice Yahudi ibadetlerini sürdürdükleri şüphesi ile hem komşuları hem de yöneticiler tarafından hep ihtiyatla muamele görmüştür. İspanya’dan sürülen Yahudiler Osmanlı İmparatorluğu, kuzey Afrika, İtalya ve Hollanda’ya göç etmişlerdir.

Avrupa’nın diğer bölgelerinden sürgün edilen Yahudiler önce Polonya’nın Rusya’nın işgali altındaki bölgesine yerleşmişlerdir. Ancak 1800’lü yılların sonunda Rusya Yahudilere büyük bir baskı uygulayarak onları ülkeden çıkarmak istemiştir. Yahudi Siyonist hareketin oluşmasında bu baskıyı yaşayan Yahudilerin etkisi vardır.

Avrupa’daki Yahudilere yönelik bu baskı ortamı, Yahudilerin kuzey Amerika’ya göçünün de önünü açmıştır. Dünyadaki Yahudilerin neredeyse yarısı (% 43.6) kuzey Amerika’da, geri kalanlarının önemli bir bölümü (% 40.5) İsrail’de, diğerleri ise Avrupa (%

10), Latin Amerika ve Asya’da yaşamaktadır.

Yukarıdaki harita, PEW araştırma merkezi tarafından 2010’da yapılan bir araştırmaya göre Yahudilerin dünyadaki nüfus dağılımını göstermektedir.

(http://www.pewforum.org/2012/12/18/global-religious-landscape-jew/)

Yahudilerin çok farklı geleneklere sahip ülkelerdeki göçmen ve sürgün hayatı özellikle Avrupa çerçevesinde iki farklı Yahudi geleneğinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu iki temel

90 geleneğin çıkış noktası Yahudilerin yaşadıkları bölgelere ilişkindir. Aşkenaz Yahudilik daha çok Hıristiyanların egemen olduğu Almanya ve doğu Avrupa ülkelerinin kültürel ortamı içinde ortaya çıkmıştır. Bu Yahudi geleneğin ayrıt edici dili Yidiş’tir. Sefarad Yahudilik Müslümanların etkin olduğu İspanya, kuzey Afrika ve Osmanlı toprakları ile İtalya ve Hollanda’da varlık bulmuştur. Sefarad Yahudilerinin dili Ladino’dur. Günümüzde ülkemizde yaşayan Yahudi nüfusun büyük çoğunluğu, Osmanlı döneminde Anadolu’ya göç eden Sefarad Yahudilerin soyundan gelmektedir.

Modern çağda ortaya çıkan bütün Yahudi hareketlerin dini kaynaklı olduğu söylenemez.

1800’lerin sonlarında Yahudilerin bir devlet kurmaya yönelik faaliyetleri görülmektedir. Bu idealin itici gücü Yahudi dindarlığından çok seküler Siyonizm düşüncesidir. Siyonizm inancı Yahudilerin vaadedilmiş topraklara (Siyon) dönerek bir Yahudi devleti kurma idealidir.

Dünyanın pek çok bölgesinden bu ideale inanan Yahudiler yükselişte olan Yahudi karşıtlığı ile mücadelede en kesin çözümün Yahudi devleti kurmak olduğu kanaatine sahip olmuştur.

Siyonizm’in Avrupa toplumu içindeki örtülü antisemitizm algısı Nazi Almanyası döneminde yaşanan uygulamalarla güçlenmiştir. Nazi antisemitik politikaları Yahudi anavatan arayışını artırmıştır. Bu sürecin sonunda, Siyonist hareketin başlamasından elli sene sonra modern İsrail devleti 1948 yılında kurulmuştur. Bu girişim bazı hayal kırıklıklarını da beraberinde getirmiştir. Geleneksel olarak Yahudiler devletin kurulmasını Mesih’in gelişiyle birlikte değerlendirmektedirler. Dolayısıyla pek çok dindar Yahudiye göre seküler İsrail devleti Mesih’in gelişi doğrultusundaki ilahi plana yapılmış insani bir müdahaledir. Öte yandan Yahudi isteyenlerin Yahudilik kurallarına göre özgürce yaşamasına imkân sağlaması ve dünyada azınlık olarak yaşayan Yahudilerin haklarını savunması açısından eleştirilere rağmen İsrail devleti Yahudiler arasında genel bir kabul görmüştür.

91 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Hz. İbrahim kendilerini onun çocukları Hz. İshak ve Hz. İsmail’e atfederek ortaya çıkan Ortadoğu dinsel geleneklerinin atası olarak kabul edilir. Bu dinsel geleneklerin Hz. İbrahim vurgusu, İbrahim peygamberin tevhit inancı çevresinde şekillenmiştir. Ortadoğu dinsel gelenekleri içersinde tarihsel olarak önce gelen din, İsrailoğulları’na vahyedilen Yahudiliktir.

Hz. İbrahim’den sonra Yahudiliğin en güçlü figürü, İsrailoğulları’na hem peygamberlik hem de liderlik eden Hz. Musa’dır. Musa peygamber İsrailoğulları’nı Mısır esaretinden kurtarıp rabbin vaadetttiği topraklara ulaşmasını sağlayan bir öncüdür. İsrailoğulları Hz. Musa’ya Sina Dağı’nda vahyedilen On Emir ve Torah/Tevrat hükümlerine tâbi kılınmışlardır. Hz. Davut ve Hz. Süleyman dönemlerinde siyasi egemenliğin zirvesinde olan Yahudiler daha sonra istilalara uğrayarak tapınaklarını ve topraklarını kaybetmişlerdir. Böylece İsrailoğulları iki bin yıllık bir sürgün dönemine başlamışlardır.

92 Bölüm Soruları

1. Aşağıdakilerden hangisi On Emirden biri değildir?

a)"Rabbin ismini boş yere ağıza almayacaksın."

b)"Babana ve anana hürmet et. "

c) "Öldürmeyeceksin."

d)"Koşer olmayan gıdaları yemeyeceksin."

e) "Komşunun evine tamah etmeyeceksin."

2. İsrail devleti hangi tarihte kurulmuştur.

a) 1918 b) 1897 c) 1948 d) 1946 e) 1933

3. Kudüs’te Süleyman tarafından kurulan mabede Yahudiler ne isim verir?

a) Beyt ha-Knesset b) Bet-Din

c) Havra

d) Aron ha-Kodeş e) Bet ha-Mikdaş 4. Gemara nedir?

a) Tanah’ın Neviim bölümünde bir kitap adıdır.

b) Mişna metni üzerine Rabbinik din adamlarının yaptığı yorumlara verilen addır.

c) Mişna’yı oluşturan bölümlerden biridir.

d) Dua kitabıdır.

e) Yahudi mistik geleneğine verilen addır.

5. Ortaçağda Hıristiyanlar Yahudileri nasıl nitelendirmekteydi?

a) Mesih katili

b) Hak dinin mensubu

c) İsa’nın mesajını tahrif edenler d) İbrahim’in çocukları

e) Çocuk katilleri

6. Babil sürgününden dönüşte Yahudilere hangi peygamber liderlik yapmıştır?

a) Yeremya b) Samuel c) Ezra

93 d) İşaya

e) Yeşu

7. II. Mabet kim tarafından yıkılmıştır?

a) Müslümanlar b) Babilliler c) Persler d) Hıristiyanlar e) Romalılar

8. Rabbinik Yahudilik aşağıdaki Yahudi mezheplerinden hangisinin devamı kabul edilir?

a) Samirilik b) Essenilik c) Ferisilik d) Sadukilik e) Karailik

9. Türkiye’de yaşayan Yahudilerin çoğunluğu hangi geleneğe mensuptur?

a) Karai b) Sefardi c) Sabataycı d) Reformist e) Aşkenazi

10. İsrailoğullarının 12 kabilesi tanımlaması aşağıdaki isimlerden hangisinin çocuklarından kaynaklanmaktadır?

a) İbrahim b) İshak c) İsmail d) Yakup e) Musa

Cevaplar:

1 d; 2 c; 3 e; 4 b ; 5 a; 6 c;

7 e; 8 c; 9 b; 10 d.

94