İleri Yetişkinler

Yaşa göre belirlenen yaşam evrelerinin sonuncusunu, yaşlılık-ileri yetişkinlik aşaması oluşturur. Bu yaşam evrelerinin sınıflandırılmasında ise ergenlik ve genç yetişkinliği ayırmak için kullanılan 18 yaş sınırı gibi yetişkinlik ve ileri yetişkinliği ayırmak için de 65 yaş sınırı kullanılır. İlk kez 1883 tarihinde Almanya’nın dünyadaki ilk modern sosyal güvenlik sistemi için belirlediği yaş kriteri olan 65 yaş (Sullivun ve Diğerleri, 1980; aktaran, Zastrow ve Kirst-Ashman, 2013) genellikle orta yaş diye adlandırılan yetişkinlik çağı ile yaşlılık olarak adlandırılan geç yetişkinliği birbirinden ayıran bir sınır

49 olarak konumlandırılır. Daha ilkel toplumlarda yaşlılık koronolojik yaştan ziyade fiziksel ve zihinsel kapasiteler ile ilişkilendirilir. Ancak günümüz modern toplumlarında kronolojik yaş ile ilişkilendirilen yaşam evreleri yaklaşımı yaşlılığın her bireyde farklı olarak gerçekleşen bireysel bir süreç olmasını ne yazıkki yansıtamamaktadır (Zastrow ve Kirst-Ashman, 2013). Dolayısıyla günümüz modern toplumlarında her alanda yapılan düzenleme ve sosyal politikaların da kronolojik yaş ve yaşam evreleri ile bağlantılı olarak yapılandırılması söz konusudur.

2019 nüfus tahminlerine göre dünya nüfusunun yaklaşık %9,3'ünü oluşturan yaşlı nüfus (TÜİK, 2020), Koronavirüs pandemisinden etkilenen en büyük risk grubudur. Hem bulaş riskinin hem de mortalitenin dünya genelinde daha fazla olduğu ileri yaş grubu için ülkemizde ve dünyada ek tedbirlerin alınması gündeme gelmiştir. Bu ek tedbirler genellikle yaş sınırlamalı izolasyon ve karantina tedbirleri ile yaşlı bakım kuruluşlarında alınan ek tedbirleri ifade etmektedir.

2019 yılı Türkiye’nin yaşlı nüfusu 7.550.727 kişi olmakla birlikte yaşlı nüfusun genel nüfusa oranı ise

%9,1’dir (TÜİK, 2020). Ortalama her 10 kişiden birinin ileri yetişkin olduğu ülkemizde pandemiye karşı özellikle yaşlı nüfusu kapsayan çeşitli sosyal politikalar geliştirilmiştir. Bunun en önemlilerinden biri ise yaş sınırlı sokağa çıkma kısıtlamalarıdır. Koronavirüs pandemisinde en riskli grup olan 65 yaş üstü ve kronik rahatsızlığı bulunan vatandaşların sokağa çıkmaları, 21.03.2020 tarihinden itibaren yasaklanmıştır. 65 yaş üstü vatandaşların sokağa çıkmamaları koşuluyla bu süreçteki temel ihtiyaçları öncelikle aile, komşu, akraba gibi sosyal destek sistemlerince eğer bu mümkün değilse polis, zabıta, jandarma ve sosyal vefa destek ekipleri ile karşılanmaya çalışılmıştır.

İleri yetişkinlerdeki yüksek orandaki bulaş ve mortaliteye neden olan Covid-19 pandemisine karşı toplum sağlığını korumak amacıyla alınan önlemler ve yapılan çalışmalar kapsamındaki sosyal politikalar, ileri yetişkinler açısından birtakım olumsuzlukları da beraberinde getirmiştir. 65 yaş üstü bireyler için Covid-19 sürecinde yapılan en önemli düzenlenmelerden birisi olan ev izolasyonu sürecinin ise ileri yetişkinler açısından bir takım olumsuz yönleri bulunmaktadır. 2018 yılı verilerine göre iş gücüne katılım oranları %12,5 (TÜİK, 2020) olan 65 yaş üstü bireylerin, sokağa çıkma kısıtlamaları ile birlikte çalışma yaşamları sekteye uğramıştır. Özellikle 2018 yılı yaşlı nüfus istihdam sektörel dağılımı incelendiğinde yaşlı nüfusun %65,5'inin tarım sektöründe aktif olarak çalıştığı görülmektedir. Tarıma dayalı üretim yapan 65 yaş üstü bireyler için sokağa çıkma kısıtlamaları yetiştirdikleri ürünleri ile ilgilenememeleri nedeni ile yıllık emeklerinin ve kazançlarının zarara uğraması anlamına gelmektedir.

Tarıma dayalı üretimin yaygın olduğu bazı illerde valilik kararı ile birlikte tarım ile uğraşan çiftçiler için yasak esnetilmiştir veya köylerdeki jandarma veya halk tarafından tarım arazileri ile ilgilenilmiştir ancak ulusal düzeyde herhangi bir düzenleme yapılmamıştır. Yine yaşlı nüfusun istihdam ettiği sektörlerde tarımdan sonraki en büyük oranları oluşturan %27,3'ünün hizmet, %4,7'sinin sanayi, %2,5'inin ise inşaat sektörlerinde (TÜİK, 2020) çalışan 65 yaş üstü bireyler için devlet tarafından herhangi bir ek düzenleme yapılmamıştır.

50 2018 yılı genel nüfusta %21,8 olan yoksulluk oranı yaşlı nüfusta %16,4’tür (TÜİK, 2020). Dolayısıyla ekonomik olarak genel nüfusa oranla daha fazla yoksulluk ve düşük ekonomik koşullara sahip olan yaşlı nüfusun pandemi sürecinde ekonomik koşullarının devlet tarafından korunması ve desteklenmesi gerekmektedir Özellikle pandemi sonrası ekonomik küçülme, kriz ve kıtlığa yapılan vurguların yanı sıra yaşlı nüfusun ekonomik istikrarsızlığa karşı olan kırılganlığı nedeni ile desteklenmesi gerekmektedir ancak yapılan düzenlemeler arasında yaşlı nüfusun ekonomik koşullarını korumaya yönelik herhangi bir sosyal politikaya şimdiye kadar yer verilmemiştir.

65 yaş üstü sokağa çıkma kısıtlamalarının, 20 yaş altı bireylere verilen sokağa çıkma yasağı ve 31 ilde belirli günlerde uygulanan sokağa çıkma yasakları ile birleşmesi ile birlikte yaşlı bireylere bakım veren kişilerin (bakım personelleri, ev çalışanları, aile büyüklerinin bakımlarına destek olan aile üyeleri vb.) de bu bireylere ulaşımları engellenmiş ve yaşlı bireylerin bu tür bakımlarının veya desteklerinin aksamasına sebebiyet vermiştir. Bu durum, yaşlı bireylerin özellikle bakım hizmetleri yönünden çeşitli sorunlarla karşılaşmalarına neden olmuştur. Yine pandemi sürecinde yapılan düzenlemeler değerlendirildiğinde yalnız yaşayan ve evde çeşitli bakım hizmetleri sağlayan kişilerin destekleri ile yaşamını idame ettiren yaşlı bireylerin göz ardı edildiği görülmektedir.

Sokağa çıkma kısıtlamalarının neden olduğu bir diğer olumsuz durum ise, hali hazırda aktif çalışma ortamlarından uzaklaşmalarının yanı sıra kendi ihtiyaçlarını karşılamaları konusunda da başka bireylere bağımlı hale gelmelerinin yaşlı bireylerde yarattığı işlevsizlik duygusudur. Örneğin Etkinlik teorisi gibi ileri yetişkinlere yönelik ortaya konulan teoriler bireylerin fiziksel ve zihinsel olarak aktifliklerini yaşlanma sürecinde devam ettirmeleri halinde başarılı olarak yaşlanacaklarını ileri sürmektedir (Zastrow

& Kirst-Ashman , 2013, s.322). Yani ileri yaştaki bireylerin toplumsal yaşamda aktif görevlerini ve işlevselliklerini devam ettirmeleri hem toplum hem de yaşlı bireylerin yaşam doyumuna erişmeleri açısından önemlidir. Toplumdaki sosyal statülerinin değerini bu sayede koruyan yaşlı bireylerin, topluma faydalı oldukları için kendilerine yönelik özsaygı ve öz bilinçlerinde de artış meydana gelecektir. Bu sayede mutlu ve yaşamla bütünleşik bir ileri yetişkinlik sürecini devam ettirebilecek olan ileri yaşlı bireylerin yaşamlarında aktif ve bağımsız olmaları sağlanabilecektir. Ancak özellikle pandemi döneminde ileri yetişkinlerin toplumsal yaşamdaki özerklikleri büyük oranda sekteye uğramış ve bu konuda devlet düzeyinde herhangi bir düzenleme ortaya konulmamıştır.

Özellikle günümüz teknoloji çağında teknoloji kullanımı ile de bireyler özerk ve bağımsız yaşamlarına devam edebilmektedirler. TÜİK 2019 hane halkı bilişim teknolojileri kullanım araştırmasına göre Türkiye’de 65-74 yaş grubundaki internet kullanan birey oranı %19,8'dir (TÜİK, 2020). Örneğin Çin’de sosyal hizmet uzmanları tarafından yaşlı bireylerin internet kullanım oranlarını arttırmak konusunda çalışmalar yapılmış ve yaşlı bireylerin özellikle online alışveriş, aile ve sosyal çevre ile iletişim kurma ve online danışmanlık almaları sağlanmıştır (Wang ve Diğerleri, 2020). TÜİK 2019 yaşam memnuniyeti araştırmasına göre mutluluk kaynakları %71,4 aileleri, %13,7 çocukları, %4,9 torunları ve %4,7 eşleri olan yaşlı bireylerin (TÜİK, 2020), hem özerkliklerini koruma hem de sosyal çevreleri tarafında

51 desteklenmeleri konusunda oldukça etkili bir uygulama olabilecek olan bu tür yeni hizmet çalışmalarının ülkemiz koşulların da değerlendirilmesi önerilmektedir.

Koronavirüsün ülkemizde görülmesinin öncesi ve sonrasında özellikle ileri yetişkinler için yapılan sosyal mesafe ve izolasyon söylemlerinde yaşlı ayrımcılığını pekiştiren beyanlarda bulunulması, ileri yetişkinlik çağındaki bireylerin kronolojik yaşları nedeniyle ayrımcılığa maruz kalmasına neden olmuştur. Yetkili merciler tarafından yapılan bu tür kuşaklararası ayrımcılığı pekiştiren söylemler toplumun geneline de yansıyarak toplumda ileri yetişkinler yönünde olumsuz kalıp yargıların pekişerek, yaşlıların sosyal dışlanmasına neden olan bakış açılarının benimsenmesine neden olmuştur. Örneğin sosyal medya platformlarından başlatılan #BoomerRemover gibi hashtagler ile ileri yetişkinlik ve yaşlanmanın küçümsenerek alaya alındığı memler trend olmaya başlamıştır (Sparks, 2020; aktaran, Brooke ve Jackson, 2020). Bu tür hashtaglerin altında yer alan tartışmalarda ise genel olarak toplumu üretkenlikle değerlendiren neo-liberal ve kapital anlayışların yer aldığı görülmektedir.

Yaşlıların toplum için üretken olmamaları nedeni ile topluma faydalarının bulunmadığı anlayışına dayanan bu neo-liberal söylemler sosyal devlet ve sosyal adalet gibi eşitlikçi kavramlara karşı çıkarak, Covid-19 pandemisi gibi kriz durumlarında, toplumlarda sınırlı olan kaynaklarının üretken nüfus üzerinde kullanılmasını önermektedir. Bu tür ayrımcı ve damgalayıcı ifadelerin ana temasında toplumsal üretimi kronolojik yaşa ve iş gücüne bağlayan modernist kapital sistemlerin anlayışı hâkim olmaktadır.

Brooke ve Jackson (2020)’e göre bu anlayışlar ile yaşlıların işlevsiz, önemsiz ve değersiz olduğu, topluma katkı sağlamadıkları gerekçesi ile toplumdaki kaynaklardan yararlanmalarının doğru olmadığı anlayışı hakimdir. Bu tür olumsuz ve ayrımcı yaşlılık söylemleri ileri yetişkinlerin kendilerini topluma yük olduklarını hissetmelerine ve değersizlik duygularını içselleştirmelerine neden olur. Bu faktörler, mevcut sosyal kısıtlamalar, sosyal izolasyon, yalnızlık ve yalıtılmışlık ile birlikte düşünüldüğünde, yaşlı bireyleri psiko-sosyal yönden olumsuz etkileyerek çeşitli risklere karşı savunmasız hale getirmektedir.

Bu nedenle bu tür yaşlı ayrımcılığına dair söylemler konusunda sosyal politikaların oluşturulması ve bu tür anlayışlarla mücadele de toplumsal farkındalığın arttırılarak kuşaklararası ilişkinin güçlendirilmesi özellikle önemlidir. Ülkemizdeki yaşlı ayrımcılığı değerlendirildiğinde ise özellikle ABD ve AB ülkelerine kıyasla daha az düzeyde olduğu ancak algı ve anlayışların teknoloji ve küresellikle birlikte yayılması ve trend haline gelmesi riski göz önüne alındığında Türkiye’deki yaşlı refahı alanındaki sosyal politikalara şimdiye kadar yer verilmemiş olan bu tür yaşlı ayrımcılığını önleyici çalışmalara da yer verilmesi gerekmektedir.

Pandemi sürecindeki riskli gruplardan olan ileri yetişkinler arasında en fazla risk teşkil eden grup ise kuruluş bakımı altındaki yaşlılardır. Kapalı ve toplu yaşam merkezlerinin Covid-19’un bulaş riskini arttırdığı hali hazırda bilinirken pandemi sürecinin en büyük risk gruplarından birini oluşturan yaşlıların kaldığı toplu bakım kuruluşları ise bu riski daha da arttırmaktadır. Bu konuda hem kuruluş bakımında olan bireylerin hem de kuruluşlarda görev yapan personelin sağlığını korumak amacıyla Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından kademeli olarak çeşitli önlemler alınmıştır. Türkiye’de

52 bulunan 153 resmi, 242 özel huzurevi, 32 yaşlı yaşam evi ve 27 gündüz yaşlı yaşam merkezi olmak üzere toplamda 454 yaşlı bakım kuruluşunda yaşamını sürdüren 27.329 yaşlı birey (Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, 2020) temelinde yapılan düzenlemeler değerlendirildiğinde yapılan çalışmalar şu şekilde sıralanmaktadır:

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığınca alınan kararlara göre ilk olarak bakanlığa bağlı kuruluşlardan hizmet alan yaşlı, engelli ve kronik rahatsızlığı olan bireylerin zorunlu olmadıkça dışarı çıkmaları ile kuruluşlara yapılan tüm ziyaretler yapılacak ikinci bir açıklamaya kadar yasaklanmış; 19 Mart 2020’de AÇSHB tarafından yapılan açıklama ile huzurevlerinde alınan önlemlerin bir kademe yükseltildiği belirtilmiştir. Bu önlemler arasında Türkiye genelinde özel ve resmi tüm huzurevlerinde yaşlılara 6 saatte bir ateş ölçümü gibi Koronavirüs belirtilerinden olan semptomların saptanması için sağlık taraması yapılması, kuruluş dışından gelen personellerin sağlık taraması yapılarak kuruluşa alınması, herhangi bir semptom gösteren huzurevi personelinin sağlık izni almasında kolaylık sağlanması, huzurevi personeline koruyucu önleyici tedbirler hakkında hizmet içi eğitimlerin düzenlenmesi, huzurevindeki kuruluş dışı bağlantıları olan etkinliklerin iptal edilmesi ve kuruluşların sterilizasyon ve dezenfekte süreçlerine önem verilmesi gibi çalışmalar yer almaktadır. Yine bu süreçte 16.03.2020 tarihinden itibaren huzurevi ve yaşlı bakım ve rehabilitasyon merkezlerinde gündüz hizmetlerine ara verilmiş ve izinli olarak kurumlardan ayrılan bireylerin kuruluşa kabul edilmeyerek pandemi süreci bitimine kadar ailelerinin yanında kalmaları, 26.03.2020 tarihi itibari ile 7-10-15 günlük personel vardiya sistemin geçilmesi; buluntu, terk gibi acil vakaların kuruluşa kabul edilmeyerek başka binalarda bakım hizmetine alınması, riskli kuruluşlarda sosyal izolasyon odası ve sosyal izolasyon katı oluşturulması gibi önlemler alınması sağlanmıştır (Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Kuruluşlarımıza Yönelik Koronavirüs Bilgilendirme Rehberi II, 2020).

Yapılan uygulamalar değerlendirildiğinde Türkiye’deki yaşlı bakım evleri ve huzurevleri genelinde pandemi sürecinin yürütülmesinde dünya ülkelerine göre iyi bir seyir izlendiği görülmektedir. Özellikle İngiltere, İspanya gibi Avrupa ülkelerine kıyasla yaşlı bakım kuruluşlarında herhangi bir zafiyet belirtisi gösterilmemiştir. Ancak genel kuruluş bakımı dışında yaşamını sürdüren ileri yaştaki bireyler için ise yapılan uygulamalar genellikle halk sağlığını korumaya yönelik temelde olmuştur. Toplumun dezavantajlı gruplarından birisi olan yaşlıların bu süreçteki ihtiyaçları nezdinde sosyal vefa destek ekipleri dışında herhangi bir özel düzenleme ya da uygulamaya yön verilmemiştir.