İdari kolluk işleri, bir yönüyle temel hak ve özgürlüklere bir saldırı olduğundan ya da bu temel hak ve özgürlükler için belli bir engelleme sayıldığından, bu hak ve özgürlüklerin korunması gerekmektedir. Parlamento ve yargı denetimi gibi devlet içinde bir nevi koruma bulunduğunu daha önce söyledik. Ancak dünya çapındaki siyasi gelişme, bu denetimin yanı sıra genel hak ve özgürlükler alanında idare işlerini denetlemenin bir başka türünü ortaya çıkarmıştır.561 Bu denetimin hedefi idari kolluk güçleridir. O da uluslararası denetimdir.
558
TEVFİK Muhammed horşîd, age, s. 272.
559
ZABUNOĞLU Yahya Kazım, İdare Hukuku, age, c. 2, Yetkin Yayınları, Ankara, 2012, s.52
560
CEBÛRÎ Necîb Halef-CEVÂD Muhammed Ali, el-Kadâü’l-İdârî, age, s. 45.
561
Burada idari kolluk alanında, idari güç üzerinde uluslararası olan bir dış denetim bulunmaktadır. Bu denetimi birkaç birim yapmaktadır. Onlar da uluslararası örgütler, yetkili ajanslar ve sivil olan uluslararası örgütlerdir.562
1. Uluslararası Örgüt Birimlerinin Denetimi
İşleri arasında uluslararası anlaşmaların ele aldığı insan haklarının uygulanmasını takip etme görevi de bulunan uluslararası yetkili örgütler-ki bunların içinde BM örgütü ve İnsan Hakları Sözleşmesi kurumları da vardır-insan haklarına saygıyı güvenceye almak ve temel hak ve özgürlükleri korumak amacıyla hükümet işlerini denetlemede apaçık bir rol almaktadırlar.563 Avrupa Birliği Anlaşması’nda bu açıkça görülmektedir.564
BM örgütü ve onun farklı kurumları-ki UGK ve BMGK de bunlardandır-temel hak ve özgürlükleri korumada rolünü kullanmaktadır. GK’nin temel görevi uluslararası barış ve güveni korumaktır. Bunun örnekleri çoktur. UGK, 13.01.1992’de bir toplantı düzenlemiştir. Bu toplantıdan uluslararası barış ve güvenin bir parçası olan insan hakları konusunu çözen bir açıklama çıkmıştır. GK’den insan haklarını korumak ve etnik temizlikle ilgili konularda önemli kararlar çıkmıştır. 1992 yılında 787, 769 ve 757 sayılı kararlar çıkmıştır. Bu kararlar Sırp ve Hırvat güçlerinin Bosna-Hersek’te Müslümanlara karşı yaptığı etnik temizlikle ilgili kararlardır.565
1991’de GK tarafından Kuzey Irak’la ilgili 688 sayılı karar çıkmıştır. Söz konusu kararda, insan hakları ve özgürlüklerinin çiğnenmesi ile uluslararası barış ve güvenin tehdit edilmesi arasındaki bağlantı ve insan haklarının nasıl denetleneceğine değinilmiştir.566
BM örgütü, insanın temel hak ve özgürlükleri meselesi ve herhangi bir şekilde hapse maruz kalan kişilerin korunma şekline önem vermiştir. Zira İHEB’nin
562
TEVFİK Muhammed horşîd, age, s. 193.
563
TEVFİK Muhammed horşîd, age, s. 193.
564
ZABUNOĞLU Yahya Kazım, age, c. 2, s. 52.
565
TEVFİK Muhammed horşîd, age, s. 196-197.
566
maddeleri bu hakkı ele almıştır. Onun 3. maddesi şunu ifade etmiştir: “Yaşamak ve kişisel güvenlik herkesin hakkıdır”. Onun 9. maddesi ise şunu ifade etmiştir: “Hiç kimse haksız bir şekilde yakalanamaz, tutuklanamaz ve sürgün edilemez”.567
Çoğu zaman insan haklarını korumanın sınırları aşılmaktadır. Bazı büyük devletlerin etkisi altında GK tarafından bazı kararlar çıkarılmıştır. Bu kararlar, insan haklarını koruma gerekçesiyle diğer devletlerin işlerine müdahale etme sebebi olmuştur. Diğer taraftan bu devletlerin çoğu zaman insan haklarına riayet etmedikleri görülmektedir. Zira onlar, terörle mücadele gerekçesiyle askeri güçlerini kullanmaya başlamışlardır. Suriye, Irak ve Afganistan’da yaşananlar buna örnek gösterilebilir. Zira büyük devletler, sivilleri rastgele tutuklama ve bombalamak gibi eylemlerle çoğu zaman insan haklarını çiğnemektedirler.
2. Sivil Olan Örgütlerin Denetimi
Çok sayıda sivil olan uluslararası örgüt bulunmaktadır. Bunlar, uluslararası denetim araçları sayılmaktadır. Bu örgütler kendi yetkileri alanında ve temel hak ve özgürlükler çerçevesinde birtakım amaçları gerçekleştirmeye çalışmaktadırlar. 1993 yılındaki İnsan Hakları Viyana Kongresi, sivil olan uluslararası örgütlerin insan haklarını koruma alanında önemli katkılarda bulunduğunu itiraf etmiştir.568
UKK ve UAÖ bu önemli örgütlerdendir. Zira UKK insanlık ilkesine göre ve tarafsız bir şekilde çalışmaktadır. En fazla yaralı, afetzede, esir ve tutuklulara yardım etme alanında çalışmaktadır. Bundan dolayı insan haklarını koruma alanındaki rolü oldukça büyüktür. Aynı şekilde UAÖ de düşünce özgürlüğünü savunma, düşünceden dolayı tutuklu olanları serbest bırakma ve yargı çerçevesi dışında yapılan idamları denetleme işlerini yapmaktadır. Bu örgütün de insan haklarını koruma alanında rolü bulunmaktadır.569
Bu örgütler sivil olan uluslararası örgütlerdir. Uluslararası alanda kendi varlıklarını ispatlamışlardır. Genelde onların raporları, özellikle farklı çatışmaların olduğu bölgelerde insanın temel hak ve özgürlüklerinin çiğnenmesiyle ilgili
567
ZİYÂD Tehânî Ali Yahya, age, s. 411-412.
568
TEVFİK Muhammed horşîd, age, s. 224.
569
çıkmaktadır. Bundan dolayı bu örgütlerin dünyada meydana gelen global sistemde hükümetlerin işlerini denetlemede rolleri bulunmaktadır. Ancak küçük devletlerin kararlarını etkilemek amacıyla bazen bu örgütler, büyük devletlerin elinde bir araçtan ibaret olmaktadırlar. Küçük devletlerin belli bir konudaki politikasını etkilemek amacıyla o devletler üzerinde baskı kurmak için bu örgütler bazen bir araç olarak kullanılmaktadır. Bu örgütler genelde büyük devletlerin isteklerini gerçekleştirmek için adalet ve doğruluktan uzaklaşmaktadırlar. Büyük devletlerin bu örgütlerin işine müdahalesini engellemek için gerekli olan sınırları koymak amacıyla dünya devletlerinin birlik olması gerekmektedir.
II.
İdari Kolluk İşleri Üzerindeki Yargısal Denetim
Yargı gücü genel olarak idare işlerini denetlemektedir. Zira bu denetim en önemli denetim türlerindendir. Bu, genel hak ve özgürlükler için gerçek bir güvence sayılmaktadır. Ayrıca idarenin kendi görev sınırlarını aşması ve kanun hükümlerine aykırı davranmasına karşı bireyler için bir güvencedir.570 Yargı, çatışan taraflardan bağımsız, tarafsız ve şeffaf olduğu için bu denetim önemlidir. Bu da idare karşısında bireylerin haklarını güvenceye almaya yardımcı olmakta ve onları idarenin haksızlığından korumaktadır. Yargısal denetimin iki amacı bulunmaktadır. Birincisi temel hak ve özgürlüklere zarar veren ve kanuna aykırı olan idari kararları iptal etmekle hak ve özgürlükleri korumaktır. İkincisi ise, idarenin performansını düzeltmek ve onun kanun hükümlerine saygılı olmasını sağlamaktır.571
Genel olarak yargı idare işlerini denetlemektedir. Tekli yargı sistemini benimseyen devletlerde idare adli yargı denetimine tabidir. Öte yandan, ikili yargı sistemini benimseyen devletlerde ise durumun farklı olduğu görülmektedir.572 Bu devletlerde idare, idari yargı denetimine tabidir. TA, 125. maddesinde tüm idare kararlarını yargı denetimine tabi kılmıştır. Yargı; idarenin kararlarını, işlerini ve
570
MUFTÂH Kerima Receb, sultetu’l-idare ve himeyet el-adab el-ame ve iSereha ala el-Hüreyet el- ame, Daru’l-cammia, mısır, 2017, s. 92.
571
CEBÛRÎ Necîb Halef-CEVÂD Muhammed Ali, el-Kadâü’l-İdârî, age, s. 54.
572
onların kanuna uygunluk ya da aykırılık miktarını denetlemektedir.573 Vasıf ve yetki sahibi olanlar tarafından açılan bir adli dava olmadan yargı denetimi olmaz. Yargı kendi başına idari kolluk kurumları ve bireyler arasında çıkan uyuşmazlığa müdahale etmez. Bir adli davanın bulunması gerekmektedir.574
Bildiğimiz gibi idari kolluk kararları bazen olağan durumlarda çıkmaktadır. Bazen de olağanüstü durumlarda çıkmaktadır. Böylece ilk önce olağan durumlardaki idari kolluk işleri üzerindeki denetimi inceleyeceğiz. Daha sonra terör durumunu da kapsayan olağanüstü durumlardaki idari kolluk işleri üzerindeki denetimi ele alacağız.