İbâha

129

fiillerdendir. Tahâvî, yolcunun ezansız ve kametsiz olarak namaz kılmasını mekruh görmüştür.⁸⁸⁷ Cessâs da, kadının ezan okumasını bu mekruh hükmüne ilave etmiştir.⁸⁸⁸

Tahâvî, erkeğe altın ve ipeğin yasak olması ile ilgili rivayetlerin kerâheye delâlet ettiğini ifade etmektedir. Ona göre bunların mekruh olması, ibâhadan sonra peygamberin yasaklanması ile olmuştur. Hatta peygamberin bu konuda ibâhaya delâlet eden rivayetlerinin, yasakladığına dair rivayetler tarafından neshedildiğini söylemektedir.⁸⁸⁹

Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Âsâr’da kerâhelerden bahsettiği başlık altında, bağdaş kurarak oturmanın mekruh olduğuna dair peygamberden gelen rivayetler bulunduğu, fakat daha sonra peygamberin bunu mübah kıldığını bildiren rivayetler geldikten sonra bu kerâhe hükmünün ortadan kalktığı bildirir.⁸⁹⁰

1.4.5. İbâha

Tahâvî, ibâha kavramına yer yer değinmekte, ibâhayı nehyin zıddı,⁸⁹¹ mekruhun zıddı,⁸⁹² veya haramın/hazerin zıddı⁸⁹³ olarak kullanmaktadır. Mesela, gece yarısı cenaze defnetmenin yasaklığı ile ilgili hadisleri sıraladıktan sonra bunun mübah olduğunu ifade eden bir hadisi aktarmakta ve bu hadisin cenazeyi gece yarısı defnetmenin ibâhasına delil olduğunu söylemektedir.⁸⁹⁴

Tahâvî, başka bir yerde, vitrin nasıl kılınacağı ile ilgili hadisleri değerlendirirken, vitrin tek kılınacağı şeklinde anlayanların, vitri tek kılma ibâhasını, muhayyerlik ile ilişkilendirerek, mübahlığı, serbestlik ile eş anlamlı kullanıdığı anlaşılmaktadır.⁸⁹⁵ Benzer bir kullanımı abdest alırken azâların kaç kere yıkanacağı meselesinde de görmekteyiz.⁸⁹⁶

887 Tahâvî, Muhtasar, s. 25.

888 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 563-564.

889 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, IV/ 248.

890 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, IV/ 279.

891 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, I/ 152.

892 Tahâvî, Ahkâmu’l-Kur’an, I/ 186, 189.

893 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Âsâr, IV/ 99; Ahkâmu’l-Kur’an, II/ 57.

894 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Âsâr, I/ 513.

895 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, I/ 292.

896 Tahâvî, Ahkâmu’l-Kur’an, I/ 75.

130

Tahâvî, ibâha kavramını, korku namazı kılanların kıbleden yüz çevirebileceklerini, özür sebebiyle bunun mübah kılındığını belirtirken, ibâha kavramını,

“izin verme” anlamında kullandığı anlaşılmaktadır.⁸⁹⁷ Yine namazların yolculukta iken kısaltılabileceği ruhtasını ifade ederken ayetin delil alınarak, ibâha kavramını kullanması⁸⁹⁸, “izin verme, ruhsat” anlamında kullanıldığını teyid etmektedir.

Tahâvî, kuyuya düşen bir şeyin onun içindeki suyun rengini, kokusunu, tadını değiştirmedikçe, o suyun kullanılabileceğini ifade eden hadisleri aktarırken ibâha kavramını tercih etmiştir.⁸⁹⁹ Aynı şekilde hükmün mübahlığını ifade etmek için genellikle ibâha kelimesini kullanmaktadır.⁹⁰⁰ Onun ibâhayı genel olarak helal kılma manasında ele aldığı görülmektedir. Örneğin, hayızlı kadınla örtü üzerinden intifanın helalliğini ibahâ kavramı ile ifade etmiştir.⁹⁰¹

Tahâvî, abdest olmadan, hades durumunda Allah’ı zikretmek, Kuran okumak gibi fiillerin helalliğini ifade etmek için de ibâha kavramını tercih etmiştir.⁹⁰² Tahâvî, tek parça elbiseyle namaz kılınabileceğini ifade ederken İbn Ömer rivayetine dayanarak bunun mübah olduğunu belirtmektedir.⁹⁰³

Tahâvî hayız konusundaki rivayetleri değerlendirirken, farklı yorumların doğru olduğunu ifade etmek için ibâha kavramını kullanmaktadır. Bu kullanımı, ibâhanın caiz olan/ doğru/ uygun olan anlamında kullandığını göstermektedir.⁹⁰⁴ Peygamberimizin hadisi gereği, kedi artığı olan su ile abdest almak mübâh kılnmıştır.⁹⁰⁵ Yine suda yaşayan hayvanların ölüsünün helal olduğu ile ilgili hadis, bu hayvanları yemenin mübah olduğu hükmünü doğurmaktadır.⁹⁰⁶

Cessâs, Tahâvî’nin içine pislik düşen suyun hükmünden bahsederken verdiği haramlık hükmünü Kuran ayetlerine dayandırmaktadır. Cessâs, suyun necasetten uzak olması durumunda onu kullanmanın mübah haline geleceğini belirtmektedir. Çünkü ona

897 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, I/ 314.

898 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, I/ 425.

899 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, I/ 12.

900 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, I/ 53.

901 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, III/ 40.

902 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, I/ 87.

903 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, I/ 379.

904 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, III/ 38.

905 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 228.

906 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 274.

131

göre necâsetin varlığı ibâha hükmünü ortadan kaldırmaktadır. Fakat mübâh olan bu suyu kullanmak vacip olmayıp, haramdan kaçınmak vaciptir.⁹⁰⁷ Farklı kaplarda olan ve hangisinin temiz hangisinin pis olduğu bilinmeyen sular konusunda da Cessâs, bu suları birleştirerek hangi yönü pis ya da temiz oluşu ağır basıyorsa ona göre hüküm verileceği, böyle bir taharri ⁹⁰⁸sonucunda bu su pis olacağı için haramlık yönünün ibâha yönüne ağır basacağını söylemektedir. Cessâs bu durumu, iki adamın cariyesi olup, bu adamlardan her biriyle cinsel ilişkiye girmesinin haram olduğu duruma benzetmektedir. Burada da haramlık yönü, ibâha yönüne ağır basmaktadır.⁹⁰⁹

Cessâs, bir konuda hüküm verdiklerinde aslolan ibâha hükmü olduğunu, nehy haberi ya da yasaklama emrinin sonradan gelerek haramlık hükmünü doğurduğunu aktarmaktadır.⁹¹⁰ Köpeğin yaladığı kabı üç kez yıkamanın vacip, devamının nedb olduğuna hadisle ulaşılır. Hadiste üç, ve yedi sayısı arasında muhayyer bırakılması, üç sayısından fazlasının nedb olduğunu göstermektedir.⁹¹¹ Bu sayıların bazısının neden nedb, bazısının da vacip olduğunu, bir delâlet ile bu hükme varıldığını söyleyerek cevap vermektedir.⁹¹²

Cessâs, Tahâvî’nin ehl-i kitabın yiyeceklerinin müslümanlara helal olduğunu belirten ayet⁹¹³in umumundan bütün ehl-i kitabın ve müşriklerin artıklarının mübah olduğu sonucunu çıkarttığını söylemektedir.⁹¹⁴ Cessâs, “Su bulamadığınızda teyemmüm edin” ayetinden su bulunmadığında teyemmüm etmenin mübâh olduğu sonucuna ulaşıldığını söylemektedir.⁹¹⁵ Aynı ayetten Cessâs, hasta için de teyemmüm yapmanın mübâh olduğu sonucuna ulaşıldığını söylemektedir.⁹¹⁶ Cessâs’a göre, hasta için teyemmümün mübah olduğu hükmü, ayetin umûmundan tahsîs edilerek çıkarılmıştır.⁹¹⁷

907 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 240.

908 Taharrî, pek çok konuda İslam hukukunda uygulanagelen bir hüküm olup, farklı örnekler için bkz., Kıblenin tayini, elbisede namaza engel bir necâsetin olup olmadığını araştırmak, vs. Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 290, 291, 292.

909 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 248.

910 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 278.

911 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 282.

912 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 280.

913 Mâide, 5/ 5.

914 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 411.

915 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 424.

916 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 427.

917 Şeybânî, el-Asl, I/ 106; Serahsî, Mebsût, I/ 112; Kâsânî, I/ 55; Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 443.

132

Tahâvî’nin yatsı namazını gecenin üçte birlik kısmı geçmeden önce kılınmasında acele etmeyi tercih etmesi, bu mümkün olmazsa gecenin yarısında kılınmasını söyleyerek, kişinin özürsüz olarak bu vakte kadar ertelemesiyle kötü bir iş yapmış olacağını söylemektedir.⁹¹⁸ Cessâs da yatsı namazını gecenin üçte birlik diliminin sonuna kadar ertelemenin müstehab olduğunu ifade etmekte, peygamberin ilgili hadisini delil getirmektedir.⁹¹⁹ Aynı zamanda Cessâs, peygamberin bu hadisini efdaliyet bağlamında değerlendirmekte, yatsı namazını gecenin yarısına ertelemenin mekruh görülmediğini ifade etmektedir.⁹²⁰ Ona göre hadis, gece yarısına kadar tehirin cevazına delâlet ettiği gibi, fecrin doğuşuna kadar yatsı namazının kılınabileceğine, bunun mübâh olduğuna delâlet etmektedir.⁹²¹

Erkeğe altın ve ipeğin haram olması hükmünün, peygamberin hadisiyle nehiyden önce mübah olduğu;⁹²² abdestte bir defa yıkamanın yeterli olduğunu, bundan fazla yıkamanın mübah olması;⁹²³ Safa ve Merve arasında sa’y yapmanın mübahlığı;⁹²⁴ kadının kocasına kendi malından infak etmesinin mübahlığı⁹²⁵ örneklerinde Tahâvî’nin ibâha kelimesini, izin verme/ câiz olma / helal kılma manasında kullandığını görmekteyiz. Su bulunduğunda teyemmüme cevâz verilmediğini ifade etmek için “ ﻢﻟ و ءﺎﻤﻟا مﺪﻋ ﺪﻨﻋ ﻻإ ﻢﻤﯿﺘﻟا ﺢﺒﯾ” ifadesini kullanması da bu manayı doğrulamaktadır.⁹²⁶ Tahâvî, ibâha kelimesini “ruhsat/izin verme” anlamında kullanmaktadır. “Hasta veya yolcu olanların başka aylarda oruç tutsun”⁹²⁷ ayetinde geçen hasta ve yolcuya tanınan oruç tutmama ruhsatını ifade etmek için “ﻲﺿﺮﻤﻟﺎﺑ حﺎﺑأ”ifadesini kullanmaktadır.

Cessâs, ibâha kavramını Tahâvî gibi ele almıştır. İbâhayı ele alırken, mübahın zıddı olan hazer/yasak kılma kelimesini sıkça kullanmaktadır. Ona göre bir meselede ibâha ve hazer ifade eden rivayetler mevcut olursa, hazer durumunu bildiren haberleri

918 Tahâvî, Muhtasar, s. 24.

919 Şeybânî, el-Asl, I/147; Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 520.

920 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 521.

921 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 522.

922 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, IV/ 246-248.

923 Tahâvî, Ahkâmu’l-Kur’an, I/ 75.

924 Tahâvî, Ahkâmu’l-Kur’an, II/ 98.

925 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, II/ 24.

926 Tahâvî, Ahkâmu’l-Kur’an, I/ 89, 99.

927 Bakara, 2/ 185.

133

dikkate almak evlâdır.⁹²⁸ Biri hazer diğeri ibâha ifade eden iki haber geldiğinde hazer hükmünün ibâhaya tercih edilmesi gerektiğini Cessâs hem şerhte hem de diğer kitaplarında tekrar etmektedir. ⁹²⁹ Cessâs, Tahâvî’nin sadece Fatiha suresinin okunmasıyla kişinin namazının geçerli olacağı hükmünü⁹³⁰ aktarırken, bu konuda gelen haberlerin⁹³¹, sadece Fatiha suresini okumakla namazı mübah kıldığını söylemektedir.⁹³² Cessâs’ın ibâha lafzını, helal olma/câiz olma anlamında kullandığı anlaşılmaktadır.

Karısını tek talakla boşayıp, iddeti bitince onunla nikahının mübâh olması hükmünde de bu anlam mevcuttur.⁹³³

1.5. Hükümle İlgili Diğer Kavramlar