Farz / Vâcip

121

kırk gün olarak belirlenmesi gibi hükümler tevkîfî olarak belirlenmiştir. Sahâbeden kimsenin bu konulara itiraz etmemiş olması da bu konuda icmâ olduğunu göstermektedir.⁸⁰⁸ Bu tür hükümlerin en önemli özelliği, kıyas ya da ictihad yoluyla da olsa bizim bu miktarlar hakkında herhangi bir belirlemede bulunamıyor oluşumuz ve bunların tevkîf ve ittifak yoluyla belirlenmesidir.⁸⁰⁹

1.4. Tahâvî’ye Göre Hükmün Kısımları

Tahâvî, hüküm çeşitlerine de değinmektedir. Tahâvî, teklifi ve vad’î hüküm ayırımı yapmaz. Tefsirinde, ayetten çıkarılan manalara değinirken, “ayetten farz, nedb, hayra teşvik ya da ibâha manalarından birinin çıkarılacağını”⁸¹⁰ söylemektedir. Kurban kesme örneğinde, ayetin manasının farz, nedbi haddu ala’l-hayr, ya da ibâha manalarından biri olduğunu söylerken⁸¹¹ de aynı hüküm çeşitlerine temas eder.

Tahâvî’ye göre sebep varsa hüküm vardır.⁸¹² Cessâs, suda eğer necâset varsa nasıl abdest almama hükmü geçerli oluyorsa, elbise ve bedende bulunan pisliğin de namaza engel teşkil etmesini bu duruma örnek vermektedir.⁸¹³

1.4.1. Farz / Vâcip

Tahâvî, farz ifadesini⁸¹⁴ pek çok yerde kullanmaktadır. Emir türlerine yer verdiği kısımda icâb ve farzı birbirinin yerine kullanmaktadır.⁸¹⁵ Tahâvî, bir şeyin farz mı yoksa vâcip mi olduğu noktasında açıklamalara gitmektedir. Namazlardaki son oturuşa dair hadisleri sıraladıktan sonra, bunların farza delâlet ettiğini söylemektedir.⁸¹⁶

Tahâvî, farz ile ilgili bilgiler verirken, bir şey farz ise, onda nafilelik hükmünün olmadığını ifade etmektedir. Buna örnek olarak cenaze namazını veren Tahâvî, cenaze

808 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 483.

809 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 484, 489.

810 Tahâvî, Ahkâmu’l-Kur’an, I/ 185.

811 Tahâvî, Ahkâmu’l-Kur’an, I/ 185.

812 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 250.

813 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 250.

814 Tahâvî, Ahkâmu’l-Kur’an, I/ 185.

815 Tahâvî, Ahkâmu’l-Kur’an, I/ 184-185.

816 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Âsâr, I/ 276.

122

namazının farz olduğunu, ölü üzerine ikinci bir namaz kılınarak nafile bir ibadet yapmanın mümkün olmadığını söylemektedir.⁸¹⁷ Tahâvî, yolcu için farz olan namazın iki rekat olduğunu ayet ve ilgili mütevatir haberlerden delille aktarmaktadır.⁸¹⁸ Abdest alırken başın ne kadarının meshedileceği ile ilgili rivayetleri sıraladıktan sonra, alın miktarı meshetmenin farz olan miktar olduğunu ifade etmektedir.⁸¹⁹

Tahâvî taharette kullanılacak sulardan bahsederken, yeraltı sularının yağmur suyu gibi temizleyici vasfının olup olmadığını tartışmış, sonunda ise bununla farzların edasının yerine getirebilecek temizleyici vasfı bulunmadığına “ﮫﺑ ضءاﺮﻔﻟا ءادأ ﻊﻨﻣ و” hükmetmiştir.⁸²⁰

Tahâvî farz ve vâcip terimleri arasında Hanefî usûlünde, sonradan oluşacak olan ayırıma değinmez. İki kavramı eş anlamlı olarak birbirinin yerine kullanır. Mesela, vacib olan sehiv secdesinin nasıl yapılacağını izah ederken bu terimi kullanır. Sehiv secdesinin selamdan önce duaların okunarak secdenin yapılacağını söylemekte,⁸²¹ Kâsânî gibi selamdan sonra tekbir getirilerek, duaların okunarak, sehiv secdesinin yapılacağını söyleyen alimlerden⁸²² ayrılmaktadır. Başka bir örnekte, “Hac veya umre yapan kimsenin bunlar arasında sa’y etmesinde bir sakınca yoktur.”⁸²³ ayetinde geçen “ ﻼﻓ حﺎﻨﺟ” ifadesinin vücûb ifade ettiğini, bu yüzden hac ve umre yapan bir kimsenin Safa ve Merve tepeleri arasında say’ yapmasının vacip olduğunu dile getirmektedir. Başka bir ayette geçen “...Tekrar evlenmelerinde bir sakınca yoktur”⁸²⁴ ayetinde geçen “حﺎﻨﺟ ﻼﻓ” ifadesinin ise boşanmış eşlerin birbirlerine dönmeleri konusunda muhayyerlik ifade ettiğini bildirmektedir. Dolayısıyla aynı ibâre bazen vücûb, bazen muhayyerlik anlamına gelmektedir.⁸²⁵

817 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, I/ 293.

818 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, I/ 423.

819 Tahâvî, Ahkâmu’l-Kur’an, I/ 78.

820 Tahâvî, Ahkâmu’l-Kur’an, I/ 89.

821 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, I/ 439.

822 Kâsânî, I/ 541.

823 Bakara, 2/ 158.

824 Bakara, 2/ 230.

825 Tahâvî, Şerhu Meâni’l-Asâr, I/ 415; Ahkâmu’l-Kur’an, II/ 101.

123

Cessâs, şerhin bir yerinde vücûbun tanımına yer vermektedir. Ona göre vücûb, fiili terketmek konusunda şeriatın mesâğ vermediği ve bağlayıcı olan şeydir.⁸²⁶ Cessâs, Tahâvî’nin misvak kullanmanın hükmünü ifade ederken delil aldığı “Her Müslümanın misvak kullanması vâciptir”⁸²⁷ hadisinde geçen vücûbun edeb/ âdâb manasında olduğunu ve bir kesinlik ifade etmediğini kaydetmektedir.⁸²⁸ Cessâs beraber vârid olan iki farzdan birini ihlâl etmenin diğerini etkilemeyeceği görüşündedir. Nasıl ki namazı terketmek oruç fiiline etki etmiyorsa, abdestte tertibi terketmek yıkama fiiline etki etmez, dolayısıyla tertibe riayet etmek gerekmez.⁸²⁹

Cessâs’a göre aynı cinsten iki vacip birarada bulunamaz. Teyemmüm ve abdest fiilinin vücûb olma noktasında cem’edilemeyeceğini örnek göstermektedir.⁸³⁰ Cessâs, usûlde bir farzın başka bir farzın yapılmasını engellemeyeceğini, bu açıdan bakıldığında nehyin ve nafilenin birbirinden ayrıldığını söylemektedir.⁸³¹ Namaz kılmanın yasak olduğu vakitleri haber veren rivayetlerde, tavaf namazı ve nafile namazı gibi aynı cinsten başka namazların da nehyedilmiş olması, nehyin burada vakte değil, namaz fiiline taalluk edildiğini göstermektedir.⁸³²

Cessâs, rivayet edilen iki haberden birinde vücûp hükmü diğerinde onu nefyeden bir hüküm varsa, vücûb haberine uymanın daha evlâ olduğu görüşündedir.⁸³³ Cessâs, Tahâvî’nin namaz kılınması yasak olan vakitlerden bahsederken, sabah namazından sonra güneş doğuncaya kadar ve ikindi namazından sonra güneş batıncaya kadar nafile namaz kılınmasının yasak olması hükmünü şerheder. Tahâvî’nin bu iki vakitte tilavet secdesi, cenaze namazı kılınabileceğini söylediğini, sadece tavaf namazı ve nezir kılamayacağı görüşünü aktarırken Hanefilerce tilavet secdesinin vacip olduğunu söyleyerek delillendirmektedir.⁸³⁴ Ona göre tavaf namazı, lüzumu fiiline müteallık olup tilavet secdesinden ayrılmaktadır.⁸³⁵

826 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 388.

827 Müslim, II/ 581.

828 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 301.

829 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 330.

830 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 444.

831 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 536.

832 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 536, 538.

833 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 720.

834 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 543.

835 Cessâs, Şerhu’l-Muhtasar, I/ 543.

124