İş – Aile Çatışmasının Teorileri

Aile yaşamı ile ilgili konuların iş yaşamını, iş yaşamı ile ilgili konuların daaile yaşamını etkilemediği varsayımının aksine, her iki yaşam alanının etkileşimiçerisinde bulunduğu varsayımına dayanan çeşitli araştırmalar incelendiğindebu konuda beş farklı kuramın var olduğu görülmektedir (Bedeian, Burke veMoffett. 1988: Bartolome ve Evans. 1980: Burke. 1986; Jones ve Butler. 1980:Cooke ve Rousseau. 1984; Duxbury ve Higgins, 1991; Duxbury, Higgins veLee, 1994: Evans ve Bartolome, 1984: Greenhaus ve Beutell, 1985: Zedeck veMosier, 1990: Greenhaus ve Parasuraman. 1986; Greenhaus. Bedeian veMossholder. 1987: Hesketh ve Shouksmith, 1986; Kopelman ve diğ., 1983;Letter ve Durup, 1996; Lobel. 1991; Paradine, Higgins. Szeglin. Beres, Kravitzve Fotis. 1981: Thomas ve Ganster. 1995; Zedeck and Mosier, 1990) İş ve aileyaşamlarının etkileşimi konusu üzerine geliştirilmiş bu kuramlar şunlardır:

• Akılcı bakış / Rasyonel Teori • Telafi Teorisi

• Katkı Teorisi • Taşma Teorisi

Tablo 4. İş ve Aile Yaşamını İlişkilendiren Başlıca Kuramlar

Kuram Temel Varsayım Başlıca Eserler

Akılcı Bakış/ Rasyonel Teori

İş ve aile yaşamlarının her birisi için ayrılması gereken zamanın artmasıyla birlikte iki yaşam alanı arasında çatışma yaşanması kaçınılmazdır. (Duxbury, Higgins ve Lee, 1994; Greenhaus, Bedeian ve Mossholder, 1987) Telafi Teorisi

Kişiler hayatlarını daha anlamlı ve tatmin edici bir şekilde yaşamak için her iki yaşamıda bir diğerinde eksik olan şeyleri telafi etmek için kullanmak eğilimindedirler. (Burke, 1986; Jones ve Butler, 1980; Lobel, 1991; Greenhaus ve Beutell, 1985; Zedeck ve Mosier, 1990) Katkı Teorisi

Kişinin hem aile hayatından duyduğu doyum düzeyi hem de iş yaşamından duyduğu doyum düzeyi genel olarak kişinin yaşam doyumu düzeyiyle ilişkilidir. Bunun sonucu olarak, kişisel ve örgütsel unsurlar birbirleri üzerinde etkili olarak kişinin genel yaşam doyumu düzeyini, farklı bir deyişle iyi olma durumunu etkilemektedir.

(Cooke ve Rousseau, 1984; Duxbury ve Higgins, 1991)

Taşma Teorisi

İş ve aile yaşam alanlarından birisinde meydana gelen gelişmeler diğer yaşam alanını da etkiler. Yaşam alanlarının birinde meydana gelen olumlu ya da olumsuz gelişme diğer yaşam alanında da benzer etkiyi yaratır.

(Bartolome ve Evans, 1980; Burke, 1986; Evans ve Bartolome, 1984; Letter and Durup, 1996; Zedeck ve Mosier, 1990)

Çatışma Teorisi

Hiç kimsenin iş ya da aile yaşamında üstlendiği rol tek başına çatışmaya yol açmaz, çatışmaya yol açan bu rollerin gereği olarak bireyin üstlendiği sorumluluklar ve yükümlülüklerinin birey üzerinde birbirleriyle uyumsuz talepler yaratmasıdır. (Bedeian, Burke ve Moffett, 1988; Cookeee ve Rousseau, 1984; Greenhaus ve Beutell,1985; Greenhaus ve Parasuraman, 1986; Hesketh ve Shouksmith, 1986; Kopelman ve diğ., 1983; Paradine, Higgins, Szeglin, Beres, Kravitz ve Fotis, 1981; Thomas ve Ganster, 1995)

3.2.8.1. Akılcı Bakış / Rasyonel Teori

Rasyonel teoriye göre, iş ve aile yaşam alanlarından herhangi birisine ayrılması gereken zamanın artması çatışma yaratır. Kişinin iş için ayırdığı zamanın fazla olması, aile ile ilgili sorumluluklarını yerine getirmesini engellemekte ve aile – iş çatışması yaşamasına sebep olmaktadır. Aynı şekilde evinde geçirdiği zamanın fazla olması, iş ile ilgili yükümlülüklerini yerine getirmesini engellemekte ve iş – aile çatışması yaşamasına sebep olmaktadır.

Rasyonel teori, çatışma sürecini cinsiyet boyutunda ele almaktadır. Kadınların temel görevi ev içinde, erkeklerin ise ev dışında yani iş yaşamındadır. Kadınlar iş yaşamında yer alsalar da ev ile ilgili sorumlulukların çok büyük bir bölümü yine onlardan beklenmektedir. Bazı araştırmalara göre kadınların ev işleri ve çocuk bakımı gibi aile rollerine ayırdıkları zaman daha fazla olduğu için iş – aile çatışmasını erkeklere göre daha yüksek seviyelerde yaşamaktadırlar. Erkeklerin iş ile ilgili sorumluluklara ayırdıkları zaman daha fazla olduğu için aile – iş çatışmasını kadınlara göre daha fazla yaşamaktadırlar (Çarıkçı, 2001: 39)

3.2.8.2. Taşıma Teorisi

Taşma ya da sıçrama teorisi olarak da bilinen taşıma teorisi, bir yaşam alanındaki tutum, davranış ve tecrübelerin diğer yaşam alanına aynı şekilde geçtiğini ifade etmektedir. Taşıma, çalışma yaşamından çalışma dışı yaşama ya da çalışma dışı yaşamdan çalışma yaşamına olabilmektedir. Bu kuram iş ve aile yaşam alanlarından birisinde meydana gelen gelişmelerin diğer yaşam alanını etkileyeceği varsayımından hareketle aile – iş rol çatışmasına açıklama getirmektedir

Bireylerin iş ve aile gibi bazı temel rolleri aynı anda sürdürmeye çalışması stres ve iş tatminsizliği gibi sonuçlar doğursa da; taşıma teorisine göre; çatışmayla başa çıkma yeteneği olan kişiler için birden fazla rolü aynı anda yürütmenin faydaları zararlarından daha fazla olmaktadır. İşe ayırdıkları zaman ve ilgi kadar aile hayatına da zaman ve ilgi ayıran kişiler tek bir role odaklanan insanlara göre daha başarılı ve daha tatminkâr bir hayat yaşayabilmektedirler; çünkü bir rolde edinilen deneyimler taşıma teorisinde ifade edildiği gibi başka rollere de yansımaktadır. Örneğin evde yaşanan

olumlu gelişmeler iş stresini ve psikolojik sıkıntıyı azaltıcı etkide bulunabilmektedir. (Toraman, 2009:22)

3.2.8.3. Telafi Teorisi

Bu kuram taşma kuramını tamamlayıcı bir kuramdır. İş ve aile alanları arasında ters yönlü bir ilişkinin olduğunu savunur Yurtseven, 2008). Kişi iş ya da aile alanlarından herhangi bir eksiklik yaşıyorsa, bu eksikliği telafi etmek için diğer alana daha fazla önem vermeye başlar. Bu kurama göre, insanlar iş ya da aile alanlarındaki kayıplarını diğer alandaki çabaları ile telafi etme eğilimi içindedirler. Örneğin mutlu bir aile yaşantısı olmayan bireyler, işle ilgili kendilerini daha mutlu edici faaliyetlerin içine girmek isterler. Diğer yandan iyi bir kariyere ya da kendilerini tatmin edici bir işe sahip olamayan bireyler aile yaşamlarında doyum sağlamaya çalışırlar.

İşin duygusal sonuçları kişiden kişiye değişmektedir. İşle ilgili olumlu duyguları olan kişiler aile – iş hayatlarını çatışmada ya da bağımsız olarak algılamaktadırlar. İşle ilgili karışık duyguları olan kişiler ise iş ve aile hayatı arasındaki ilişkiyi işin özel hayata negatif olarak taştığı şeklinde değerlendirmektedirler. (Önderoğlu, 2010:20)

3.2.8.4. Katkı Teorisi

Bölünme kuramı işle ilgili olan ve olmayan stres unsurlarının karşılıklı olarak bindilerini etkilemediği varsayımına dayanırken, katkı kuramı bu varsayımın tam tersi bir varsayıma dayanmaktadır. Bu varsayıma göre, kişinin hem aile hayatından sağladığı doyum düzeyi hem de iş yaşamından sağladığı doyum düzeyi genel olarak yaşam doyumuyla ilişkilidir. Bunun sonucu olarak, bireysel ve örgütsel unsurlar birbirleri üzerinde etkili olarak kişinin genel yaşam doyum düzeyini ve iyi olma durumunu etkilemektedir.

Katkı kuramını sınayan çalışmalarda hem iş hem de aileyle ilgili stres unsurlarının çalışan üzerinde yarattığı psikolojik ve fiziksel gerilim üzerinde durulmaktadır, örneğin. Duxbury ve Higgins'in yaptıkları çalışmanın (1991) sonuçları, kişinin yaşamından tatmin olmasının iş yaşam kalitesine ve aile yaşam kalitesine bağlı olduğunu ortaya koymaktadır. Ote yandan Cookee ve Rousseau'nun yaptıkları

çalışmanın (1984) sonuçları, çalışanın iş gerekleri ve ailedeki rolünün gerektirdiği davranışlar arasındaki etkileşimin roller arası çatışma yarattığı durumlarda çalışanın fiziksel gerilim yaşadığını ortaya koymaktadır. Rice, Frone ve McFarlin tarafından yapılan çalışmanın (1992) sonuçları ise, aile – iş yaşam çatışmasının genel yaşam kalitesiyle ters yönde ilişkili oluğunu göstermektedir. Bununla birlikte, çalışma sonuçları, kişinin hem aile hayatından sağladığı doyum düzeyinin hem de iş yaşamından sağladığı doyum düzeyinin genel olarak yaşam doyum düzeyiyle ilişkili olduğunu ortaya koymaktadır. Bu durum kişisel ve örgütsel unsurların çalışanın genel yaşam tatmin düzeyini ve iyi olma durumunu etkilediğine örnek oluşturmaktadır. (Efeoğlu, 2006:14)

3.2.8.5. Çatışma Teorisi

Kökleri Kahn ve diğerleri tarafından yapılan çalışmaya (1964) dayanan çatışma kuramı, çalışanın iş ve aile yaşam alanlarında üstlendiği roller arasında ortaya çıkan bir tür rol çatışması durumuna dayanarak aile – iş yaşam çatışmasını açıklamayı amaçlayan varsayımlar üzerine kurulmuştur. Çatışma kuramına göre, hiç kimsenin iş ya da aile yaşamında üstlendiği rol tek başına çatışmaya yol açmaz, çatışmaya yol açan bu rollerin gereği olarak üstlendiği sorumluluk ve yükümlülüklerinin kişi üzerinde birbirleriyle uyumsuz talepler yaratmasıdır.

Greenhaus ve Beutell (1985)yaptıkları çalışmada, üç tür aile – iş yaşam çatışması belirlemektedirler Bunlar, zamana dayalı çatışma, gerilime dayalı çatışma ve davranışa dayalı çatışma olarak adlandırılmaktadır. Zamana dayalı çatışma, çalışanın çalıştığı iş için ayırması gereken zaman ile iş dışı yaşamı için ayırması gereken zaman arasında denge bulunmaması sonucunda ortaya çıkmaktadır. Gerilime dayalı çatışma ise, çalışanın iş ya da aile yaşantısının gereği olarak üstlendiği rollerden birisinin yarattığı gerilimin bireyin diğer rolünü etkilediği durumlarda ortaya çıkmaktadır. öte yandan, davranışa dayalı çatışma, çalışanın iş ya da aile yaşantısının gereği olarak üstlendiği roller açısından uygun olan davranışların diğer yaşam alanında sergilediği davranışlarla uyum göstermemesi durumlarda ortaya çıkmaktadır. (Efeoğlu, 2006:17- 18)

İş-aile çatışmasının orta çıkma nedenlerinden birisi de yönetici desteğinin olmamasıdır. Yöneticiler, iş yaşamında stres yaratan ve aile yaşamına da etkisi olan

faktörleri önlemeye yönelik uygulamalarda bulunmadıkları zaman, çalışanların aile – iş çatışmalarının düzeyi artacaktır.

İş-aile çatışmasına cinsiyet açısından bakıldığında ise Frone ve Rice'nin 1987 yılında yaptıkları çalışmaya göre bu çatışmanın bayanlarda daha belirgin olarak görülmektedir. İş – aile çatışmasında ise belirgin bir cinsiyet farkı bulunmamaktadır.

Evans ve Bartolome'ye (1984) göre iş ve aile yaşantısıyla ilgili tek bir model bulmaktansa bireylerin profesyonel ve özel yaşamları arasında yaşadıkları ilişkinin değişik yönleriyle ilgili olan sosyal ve psikolojik şartları anlamaya çalışmak gerekmektedir. (Önderoğlu, 2010:26)