Hz Ali'nin İktidara Gelişi

Hz. Osman'ın şehit edilişinin hemen ardından, Muhacirler'den ve Ensar'dan oluşan bir grup insan toplanarak Hz. Ali'nin yanına geldi. Bu topluluğun arasında Talha ve Zübeyr'in de bulunduğu belirtilmektedir. Bu kişiler Hz. Ali'ye, insanların bir imama ihtiyacı olduğunu ve en kısa zamanda halifenin seçilmesi gerektiğini belirttiler. Hz. Ali ise kendisinin halife seçimi ile ilgili olarak bir iddiasının bulunmadığını, ayrıca bu konuda her hangi bir müdahalede bulunmayacağını, kimi seçerlerse onu kabul edeceğini söyledi.206 Onlar Hz. Ali'yi halife seçmekte kararlı görünmekteydiler. Bu dönem içinde o, Medine'de en saygı duyulan kişiydi.207 Hz. Ali'ye gelenler düşüncelerini: "Biz bu işe senden daha liyakatli ve daha hak sahibi birini görmüyoruz. Ayrıca Hz. Peygamber'e olan yakınlığın ve onunla olan akrabalığın herkesten üstündür."208 diyerek ifade ettiler. Hz. Ali daha önceki dönemlerin aksine bu defa halifelik konusunda istekli

202 _{Çağatay, Arap Tarihi, s. 100.}

203 _{Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, s. 17; Câbirî, Siyasal Akıl, s. 272–273; Zorlu, İktidar}

Mücadelesi, s. 250.

204 _{Apak, Hz. Osman Dönemi, s. 90.} 205 _{Durî, İslam Tarihi, s. 103–104.}

206 _{Taberî, Tarih, II, 696–697; İbnü'l Esîr, el-Kâmil, III, 190.}

207 _{W. Montgomary Watt, İslâm'da Siyasal Düşüncenin Oluşumu, çev. Ulvi Murat Kılavuz, Birey yay.,}

İstanbul 2001, s. 64.

görünmüyordu. Kanaatimizce kendisini kaygılandıran konu halifeliğinin, isyancılardan oluşan bir grup insanın isteği sonucunda meşruiyet kazanamayacağı gerçeğiydi. Böyle bir konumda halife olduğunu ilan etmek birçok sahabeyi ve onların arkasında bulunan birçok insanı karşısına almak olurdu ki bu şartlar içinde ülkede yeniden bir birlik sağlanması pek mümkün görünmemekteydi. Halifenin Bedir ashabı ile şûra üyeleri tarafından seçilmesi gerektiğini söyledi.209 İsyancılar ise duruma kendi açılarından bakıyorlar ve bir an önce ve kendi kontrolleri içerisinde bir halife seçmek istiyorlardı. Hz. Ali Hz. Ömer'in şûrasında en kuvvetli ikinci adaydı.210 Halife ile isyancılar arasında uzlaştırıcı bir görev üstlenmiş, bazen de halifeye karşı onların sesi olmuştu.211 Bu nedenle Hz. Ali konusunda ısrarlı ve bey'atin gerçekleşmesinde de aceleciydiler.212 Özellikle Mısır'dan gelen topluluğun halife olmasını arzuladıkları kişi Hz. Ali idi.213 Basralılar ve Kûfelilerin en büyük destekçileri Talha b. Ubeydullah ve Zübeyr b. Avvam214 olmasına karşın onların arkasında güçlü kabile bağları yoktu. Ayrıca halife hakkındaki sürekli eleştirileri ile halkı kışkırtmış olmaları215 ve Mısırlılar tarafından da olsa sonuçta halifenin öldürülmüş olması onlara gelen halifelik teklifini kabul etmelerini engelleyen nedenlerden olmalıdır. Sonuç olarak bu gayrimeşru ortamda hilâfete bir an önce getirilebilecek meşru kişi Hz. Ali kalıyordu. Hz. Ali daha fazla itiraz etmedi, fakat kendisine yapılacak bey'atlerin özellikle halka açık bir ortamda gerçekleşmesini istedi.216 Mescitte gerçekleşen bu bey'at merasimi ile h. 35 yılı, 18 Zilhicce Cumartesi günü Hz. Ali dördüncü halife olarak görevine başlamış oldu217

Hz. Ali'ye ilk bey'at eden kişilerin isyancılar arasında önde gelenlerden Mâlik el- Eşter218 ile Sahabîlerden Talha b. Ubeydullah olduğu söylenmektedir.219 Rivayetlere

209 _{İbn Kuteybe, el-İmâme, I, 47.}

210 _{Ya'kûbî, Tarih, II, 162; Taberî, Tarih, II, 586; İbnü'l Esîr, el-Kâmil, III, 71.}

211 _{Laura Veccia Vaglieri, "Raşid Halifeler Ve Emevî Halifeleri" çev. İlhan Kutluer, İslâm Tarihi Kültür}

Ve Medeniyeti, Kitabevi yay., İstanbul 1997, I, 83.

212 _{Hz. Ali Hz. Osman'ın öldürülmesinin ertesi günü halife seçilmiştir. İbn Sa'd, Tabakat, III, 31.} 213 _{İbnü'l Esîr, el-Kâmil, III, 159.}

214 _{Taberî, Tarih, II, 652.} 215 _{Taberî, Tarih, II, 668–669.}

216 _{Taberî, Tarih, II, 697; İbnü'l Esîr, el-Kâmil, III, 190.}

217 _{İbn Sa'd, Tabakat, III, 31; Belâzurî, Ensâbu'l-Eşrâf, III, 933.}

218 _{Mâlik el-Eşter'in Hz. Ali'nin halife seçilmesine etkisi ve bu dönemdeki siyasi etkinliği hakkında}

ayrıntılı bilgi için bk. "Mâlik b. Hâris el-Eşter'in İlk Dönem Siyasi Hadiselerdeki Rolü", Din Bilimleri

Akademik Araştırma Dergisi, Yıl 5, sayı 4, 2005.

göre Talha b. Ubeydullah'ın bir elinin çolak220 olması nedeniyle onun bey'atini görenlerden bir kısmı bu bey'ate ilk başlayanın çolak bir el olmasını uğursuzluk olarak nitelendirdiler.221 Bu yorum Hz. Ali'nin hilafetinin ve sonrasında meydana gelecek olayların insanlar arasında endişeyle takip edildiğini göstermektedir. Onun ardından Zübeyr b. Avvam bey'at etti. Hz. Ali onların şûra üyeleri olduğunu ve arkalarında bir taraftar kitlesinin bulunduğunu göz önüne alarak her ikisine de: "İsterseniz ben size bey'at edeyim" demişti. Onlar ise böyle bir isteklerinin olmadığını ifade ettiler. Fakat Mekke'ye giderek oraya yerleşmelerinin ardından yaklaşık dört ay gibi bir süre sonunda, Hz. Ali'ye karşı isyan hareketine giriştiklerinde, bu bey'atlerinin zoraki gerçekleştiğini ifade edeceklerdi.222

Bir başka rivayette ise Talha ve Zübeyr'in Hz. Ali'ye kerhen bey'at ettikleri belirtilmiştir. Bu rivayete göre isyancılar katl olayının ardından kendilerine bir halife arayışına geçmişlerdi. Mısırlılar Hz. Ali'ye gelmiş, fakat Hz. Ali onları geri çevirmişti. Kûfeliler Zübeyr'e, Basralılar da Talha'ya bey'at teklifinde bulunmuşlardı. Onların cevabı da olumsuzdu. Sa'd b. Ebî Vakkas'a teklif getirdiklerinde ise o: "İbn Ömer'in ve benim halifelik konusunda asla bir isteğimiz yoktur" demişti. Bu durumda isyancılar Medinelileri, eğer kısa zamanda bir halife seçmezlerse Ali'yi, Talha'yı ve Zübeyr'i öldürürüz diyerek tehdit etmişlerdi. Bu tehditten dolayı korkuya kapılan Medine halkı Hz. Ali'ye bey'at kararı vermişler ve kendisinin halife olmayı istememesine rağmen onu buna zorlamışlardı. Talha b. Ubeydullah ve Zübeyr b. Avvam ise ölüm tehdidiyle ve kılıç zoruyla bey'at etmişlerdi.223

Bu ikinci rivayette isyancıların Medinelileri tehditle halife seçimine zorladıkları ifade edilmektedir. Ancak bu anlatımdan gerek Medine halkını, gerek Hz. Ali'yi, gerekse Talha b. Ubeydullah ve Zübeyr b. Avvam'ı Hz. Osman'ın şahadetine kadar giden süreçle ilgili olarak her hangi bir zan altında bırakmama gayreti taşındığı ve tüm gidişattan sadece isyancıların sorumlu tutulmak istendiği izlenimini almaktayız. Bilindiği gibi Hz. Osman'ın yönetiminden sadece Mısır, Kûfe ve Basra halkından bir grup değil, aynı zamanda sahabenin önde gelenleri, özellikle idareden sürekli el etek

220 _{Talha b. Ubeydullah'ın eli felçli idi. Onun kolundaki sakatlık Uhut savaşında Hz. Peygamber'i}

düşmana karşı korurken gerçekleşmişti. İbn Kesîr, el-Bidaye, VII, 226.

221 _{Taberî, Tarih, II, 697; İbn Kesîr, el-Bidaye, VII, 226.}

222 _{Belâzurî, Ensabu'l-Eşraf, III, 945; İbnü'l Esîr, el-Kâmil, III, 191.} 223 _{Taberî, Tarih, II, 700–701; İbnü'l Esîr, el-Kâmil, 192–193.}

çektirilmiş olan Ensar da rahatsızdı. Onun öldürülmesini değil ancak görevden ayrılmasını Emevî sülalesi dışında, Medine halkı da dâhil birçok insan arzuluyordu.224

İfade edildiğine göre Medine'de bulunan Müslümanların özellikle önde gelenlerinden bey'at alınma işlemi isyancı grubunun gözetiminde gerçekleşti.225 Bu gaye ile bey'ati oldukça önem taşıyan diğer bir isim olan Sa'd b. Ebî Vakkas'ı226 da Hz. Ali'nin yanına getirdiler. O, herkes bey'at ettikten sonra bey'at edeceğini, ayrıca kendisinin her hangi bir tepki davranışında bulunmayacağını ifade etti. Bu iş için zorlanmaya kalkıldığında Hz. Ali buna karşı çıkarak onun salıverilmesini istedi. İbn Âmir de Sa'd b. Ebî Vakkas gibi herkes bey'at ettikten sonra bey'at edeceğini söyledi. Hz. Ali onun bu sözüne karşılık kendisinden kefil istedi. İbn Âmir kefilinin olmadığını belirtti. El-Eşter227 bunun üzerine Hz. Ali'ye onun boynunu uçurmayı teklif etti. Fakat Hz. Ali : "Onu bırakın, onun kefili ben olayım" 228 diyerek bu hassas günler içinde bir skandal daha yaşanmasına engel oldu.

Hz. Ali'ye Medine'de bulunan büyük bir çoğunluk bey'at etti veya ettirildi. Ensardan ise az bir grup bey'at etmedi. Hassân b. Sâbit, Ka'b b. Mâlik, Mesleme b. Muhallid, Ebû Sa'id el-Hudrî, Muhammed b. Mesleme,229 Nu'mân b. Beşîr, Zeyd b. Sâbit, Râfi' b. Hudeyc, Fudâle b. Ubeyd, Ka'b b. Ucra bu kişilerdendir. İfade edildiğine göre bu kişilerin hepsi Hz. Osman taraftarıydı. Zeyd b. Sabit özellikle bey'ate karşı çıkmış ve Ensara da bey'ate karşı olmaya teşvik edici sözler sarf etmişti. Kendisi Hz. Osman döneminde divan ve beytülmal başkanıydı. Ka'b b. Mâlik de Hz. Osman zamanında zekât memuru olarak atanmış, topladığı zekâtlar Hz. Osman tarafından kendisine bağışlanmıştı.230 Dolayısıyla Hz. Osman'a akrabalık bakımından yakın olanların yanı sıra, Ensar'dan Hz. Osman döneminde çeşitli görevlere tayin edilmiş olan kişiler de Hz. Ali'yi desteklemek istememiş, özellikle bundan kaçınmışlardır. Bu durum

224 _{Akbulut, İktidar Kavgası, s. 162–163,166.}

225 _{Basralılarla birlikte Hükeym b. Cebele'nin Zübeyr'i, Malik el-Eşter'in ise Talha'yı mescide getirerek}

kılıç altında bey'at ettirdikleri rivayet edilmektedir. bk. Taberî, Tarih, II, 700.

226 _{Sa'd b. Ebî Vakkas'ın kabile yönü ile değerlendirilmesi, Hz. Ali'ye muhalefette tarafsız kalanlar}

konusunun Hicaz grubu başlığı altında yapılmıştır.

227 _{Malik el-Eşter ve kabile yönü Hz. Ali 'nin vali seçimlerinin kabilecilik yönü konusunda verilmiştir.} 228 _{İbnü'l Esîr, el-Kâmil, III, 191.}

229 _{Muhammed b. Mesleme kabile olarak Hazreçli'dir. Esasen Hz. Ali'nin tarafında olması kendisinden}

beklenendir. Ancak İbn Sa'd'da geçen bir rivayete göre Hz. Peygamber ona bir kılıç hediye etmiş ve ona bu kılıç ile yalnızca Allah yolunda cihad etmesini, Müslümanların gruplara ayrıldığını gördüğünde ise bu kılıcı kırılıncaya kadar taş ile ezmesini söylemiştir. Hz. Osman öldürüldüğünde İbn Mesleme'nin kılıcını ezdiği ve olaylara uzak kalmayı tercih ettiği belirtilmektedir. İbn Sa'd, Tabakat, III, 443, 445; ayrıca bk. Belâzurî, Ensabu'l-Eşrâf, III, 935.

ekonomik ve siyasi çıkarların da gruplaşmalarda etkili olduğunu göstermektedir. Muğire b. Şu'be, Üsame b. Zeyd, Kudâme b. Maz'ûm da Hz. Ali'ye bey'at etmeyenler arasında belirtilmektedir.231 Muğire'nin, hilafetinin ardından Hz. Ali ile diyalogları göz önüne alındığında, kendisinin halifeye bey'at etmiş olabileceği düşünülebilir.

B. HZ. ALİ'NİN HALİFELİĞİNE KARŞI YAKLAŞIMLAR