Hz Ömer’in İctihat Yöntemi ve Kapsamı

Hz. Peygamber’in vefâtından sonra sahâbe arasında ençok ictihat etmekle meşhur olan Hz. Ömer’in ictihatlarında takip ettiği bir yöntemi bulunmaktay- dı. Kûfe kadısı olarak görevlendirdiği Kâdı Şureyh b. el-Hâris (v.78 / 679) ile Basra vâlisi Ebû Musa el-Eş’arî’ye gönderdiği mektuplarından298 _{onun bu yön-}

temi hakkında bilgi sahibi olmaktayız.299 _{Kâdı Şureyh’a yazdığı mektubunda}

ona şu talimatı vermiştir: ‚Sana çözmen gereken bir olay geldiğinde önce Allah’ın Kitab’ına bak ve onunla hüküm ver. Eğer orada bir hüküm yoksa Allah Resûlü’nün verdiği hükümlere bak ve ona göre karar ver. Orada da bir hüküm yoksa sâlih ve adâlet sahibi olan ilim ehli imamların hükümlerine bakarak karar ver. Bu da bulunmadığında tercih sana aittir; ictihad etmek istersen o konuda re’yine göre ictihatta bulun, dilersen de benim görüşüme başvur. Fakat ben, benim görüşüme başvurmanı senin için daha hayırlı görürüm‛.300

Hz. Ömer aranan hükmün Kur’an ve sünnet kaynaklarında bulunama- ması halinde nasıl davranılacağı hususunu Ebû Musa el-Eş’arî’ye yazdığı mek- tunda açıkca şöyle ifade etmiştir: ‚Kur’an ve sünnette hükmü bulunmayan ve hak- kında kesin olarak vicdanî bir kanaate varamadığın davalarda iyice düşün. Emsal olay- lar araştır ve benzerlikler bulmaya çalış. Sonra (hükme tesiri olan) benzerlikleri bulun- ca bunlar hakkında kıyası uygula. Bulduğun kıyâsî sonuçlar içinde Allah katında en sevimli olan (İslâm prensipleriyle en çok bağdaşan) ve senin vicdani kanaatine göre hakkaniyete en yakın olan hükmü ver‛.301

Hz. Ömer’in bu mektuplarında yazdıkları ile yaptığı birçok içtihadını in- celediğimizde onun ictihad yöntemini şu esaslar üzerine bina ettiğini söyleye- biliriz:

2.2.1. Kur’an ve sünnet naslarına başvurmak.

Olayların hükümlerini öncelikle Kur’an naslarına başvurarak çözmeye ça- lışırdı. Orada açık bir hüküm bulamadığında sünnete başvururdu. Bir konuda

297 _{Cessas, a.g.e., IV, 65; Basrî, a.g.e., II, 221; Gazzâlî, el-Mustasfâ, II, 248.} 298 _{Hatîb, el-Fakîh ve’l-mütefakkıh, I, 199-200; İbnü’l-Kayyım, a.g.e., I, 124, 126.}

299 _{Biltâcî, Muhammed, Menhecü Ömer b. el-Hattâb fi’t-teşrî, Dâru’l-fikri’l-Arabî, Kahire ts., s.}

43.

300 _{Vekî’, Muhammed b. Halef, Ahbâru’l-kuzât, Âlemü’l-kütüb, Beyrut ts., II, 189-190;Hatîb, el-}

Fakîh ve’l-mütefakkıh, I, 199-200; İbnü’l-Kayyım, İ’lâmü’l-müvakkıîn, I, 124.

verdiği bir hükmün daha sonra haber-i vâhid şeklinde rivâyet edilmiş bile olsa sünnete aykırı olduğunu öğrendiğinde kendi görüşünü terkederek sünnetle amel ederdi. Ancak Hz.Ömer, nakledilen hadisin sağlamlığına özel itina gös- termiş ve bunu temin için bazan râviden, rivâyet ettiği hadisi Hz. Peygam- ber’den işittiğine dair şâhit getirmesini302 _{talep etmiştir. Ayrıca daha güçlü}

bulduğu bir delile aykırı gördüğü ve bu yüzden sıhhatine güvenmediği hadis- leri de303 _{kabul etmemiştir.}304

2.2.2. İstişâre sonucunda ilim ehlinin ittifak ettiği görüşü benimsemek. Hz. Ömer’in Kâdı Şurayh’a yazdığı ‚sâlih ve adâlet sahibi olan ilim ehli imamların hükümlerine bakarak karar ver‛ sözlerinden onun âlimlerin ittifakla ortaya koydukları görüşü bireysel görüşe takdim ettiği anlaşılmaktadır. O, toplumun genelini ilgilendiren önemli konularda aralarında Hz. Ali, Osman, Abdurrahman b. Avf, Muaz b. Cebel, Übey b. Ka’b, Zeyd b. Sâbit gibi sahâbenin ileri gelenlerinin yer aldığı ilim ehli istişâre heyetinin görüşlerine başvurur ve şûra ictihadı yoluyla ortaya çıkan ihtilafsız hükümleri uygular- dı.305 _{Ancak onun kabul ettiği bu icmâ, mevcut olan bütün müctehitlerin ka-}

tıldığı ve hiçbir muhâlif görüşün olmadığı şeklinde değildir. Zira o dönemin zorlukları, şartları ve ihtiyaçları düşünüldüğünde bunun gerçekleşmesi mümkün gözükmemektedir. Dolayısıyla onun aradığı, mevcut müctehitlerin çoğunluğunun benimseyip açıkca ortaya koydukları görüşlerin diğerleri tara- fından karşı çıkılmaksızın sükût ederek zımnen kabul edilmesi şeklinde olu- şan sükûtî icmâdır.306

2.2.3. Kendisinden önceki halife Ebû Bekr’in görüş ve hükümlerine bakmak.307

Hz. Ömer hükmünü Kur’an ve sünnette bulamadığı meselelerde önce Hz. Ebû Bekir’in görüşünü ve verdiği hükümleri araştırırdı. Ancak o, Ebû Bekir’in görüşlerine mutlak anlamda ve kayıtsız olarak bağlı kalmamış, Kur’an ve sün- net naslarına uygun gördüğü hükümlere tâbi olmuş ve böyle olmadığını dü- şündüğü birçok meselede de ona muhâlefet etmekten çekinmemiştir.308

302 _{Mâlik, el-Muvatta’, ‚İsti’zân‛, 1.} 303 _{Örnek olarak bkz. Müslim, ‚Talâk‛, 46.}

304 _{Koçak, Muhsin, ‚Hz. Ömer‛, DİA, XXXIV, 51-52.}

305 _{Biltâcî, Menhecü Ömer, s. 432, 433; Koçak, ‚Hz. Ömer‛, DİA, XXXIV, 52.} 306 _{Biltâcî, a.g.e., s. 434, 447-448.}

307 _{Devâlibî, el-Medhal, s. 87.}

2.2.4. Kur’an ve sünnette hükmü bulunmayan konularda re’y ictihadına başvurmak.

Hz. Ömer’in başvurduğu re’y ictihadı kapsamında öncelikle kıyas işlemi yer almaktadır.309 _{Kıyas hükmü arzu edilen maksadı ve sonucu sağlamadığı}

takdirde ise, teknik anlamda sonraki dönemlerde ortaya konan istihsan pren- sibini uygulamıştır. Bunu Ebû Musa el-Eş’arî’ye gönderdiği mektubundaki şu ifadelerle ortaya koymuştur: ‚Kur’an ve sünnette hükmü bulunmayan ve hakkında kesin olarak vicdanî bir kanaate varamadığın davalarda iyice düşün. Emsal olaylar araştır ve benzerlikler bulmaya çalış. Sonra (hükme tesiri olan) benzerlikleri bulunca bunlar hakkında kıyası uygula. Bulduğun kıyâsî sonuçlar içinde Allah katında en se- vimli olan (İslâm prensipleriyle en çok bağdaşan) ve senin vicdani kanaatine göre hak- kaniyete en yakın olan hükmü ver‛.310

Hz. Ömer sözlerinin ilk kısmında benzerlikler yakalanınca ve sonucu da adil olunca hemen kıyasın uygulanmasını istemiş, sözünün ikinci kısmında, bu mümkün olmadığında dinin temel ilkeleriyle uyuşan, adalet ve hakkaniyet öl- çülerini gerçekleştiren bir hükmün (istihsan) verilmesini emretmiştir.311

Ayrıca genel olarak faydaların elde edilmesi ve zararın giderilmesini ifade eden maslahat312 _{ile ‚kötülüğe götüren vasıtaların yasaklanması‛ anlamındaki}

sedd-i zerîa313 _{prensipleri de Hz. Ömer’in ictihatlarında dikkate aldığı ve re’y}

ictihadı kapsamında yer alan önemli esaslardandır. 3. Hz. Ömer’in Re’y İctihadı Uygulamaları

Hz. Ömer re’yi hem Kur’an ve Sünnet naslarının anlaşılıp yorumlanma- sında hem de hakkında nas bulunmayan olayların ve meselelerin hükümlerini tespitte başarıyla kullanmıştır.