Hisse Senedi, Tahvil ve Repo

Hisse senedi, sermayesi paylara bölünmüş ve karşılığında kıymetli evrak niteliğinde hisse senedi çıkarabilen anonim şirket veya sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin kanun ve yönetmeliklere uygun olarak düzenledikleri belgelerdir olmakla birlikte sermayesinin belli bir oranını temsil ve sahiplerine o oranda ortaklık hakkı sağlayan senetlerdir11_.

Hisse senedi menkul kıymet yatırım araçlarından bir tanesidir ve sermaye şirketlerinin şirket ortaklarına sermaye paylarını belgelendirmek maksadıyla verdikleri kıymetli evrak niteliğindeki senetlerdir. Sermaye şirketleri hisse senedi çıkarabilir ancak her sermaye şirketi hisse senedini çıkarma yetkisine sahiptir diyemeyiz. Bu hakka sahip olabilmek ve hisse senedi ihraç etmek isteyen sermaye şirketlerinin Sermaye Piyasası Kurulundan izin almaları gerekmektedir.

Hisse senedi sahibine ortaklık ve yönetime katılma hakkı sağlayan, değişken getirili ve getirisi kâr ya da zarar payı olan, belirli bir vadeye sahip olmayan bir menkul kıymet türüdür. Değişken getiriye sahip olması nedeniyle risk oranı yüksek olan bir finansal yatırım aracıdır.

Hisse senetlerinin, düzenlenme ve devir şekli bakımından nama ve hamiline yazılı hisse senetleri bulunur. Ayrıca sağladıkları haklar bakımından adi ve imtiyazlı

hisse senetleri, kurucu ve intifa senetleri ile yayınlanma şekline göre bedelli ve bedelsiz hisse senetleri, nakit karşılığı ve ayni sermaye karşılığı çıkarılan hisse senetleri ve ihraç değeri bakımından primli ve primsiz hisse senetleri gibi türleri bulunmaktadır12_.

Türk Ticaret Kanunu’nu 420 madde hükmüne göre “Anonim Ortaklıkların ödünç para bulmak için itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetlerine tahvil denir” diye belirtilmektedir13_.

Kanunda geçen tanım da belirtmektedir ki tahvil bir borçlanma senedidir. Şirketler fon ihtiyaçlarını karşılamak için tahvil çıkarırlar. Paradan başka borç ve alacaklar için tahvil düzenlenemez. Tahviller, bu özelliğinden dolayı mal ve hizmet karşılığı verilen adi ve kıymetli evrak niteliğindeki para borcu senetlerinden ayrı değerlendirilmektedir. Tahvil çıkarma yetkisi sadece anonim şirketlere tanınan bir haktır ancak çıkarılan bazı yasalar ile anonim şirket statüsünde olmasa bile bazı kamu tüzel kişilerine de tahvil çıkarma yetkisi verilmiştir14_{. Tahvil çıkarmak isteyen Anonim} Şirketler Sermaye Piyasası Kurulu’ndan izin almak zorundadırlar. Sermaye Piyasası Kurulu’ndan izin alınabilmesi için Anonim Şirketlerin tahvil ihracı ile ilgili genel kurul kararını Sermaye Piyasası Kurulu’na sunmaları gerekmektedir. Sermaye Piyasası Kurulu kurulmadan önce izin yetkisini T.C. Merkez Bankası’nda bulunmakta iken 5.10.1982 tarihli tebliğ ile Banka bu yetkisi Sermaye Piyasası Kurulu’na devretmiştir. Kamu sektörü tahvilleri dışındaki tüm tahviller kurul iznine tabidir15_{. Buradan da} anlaşılacağı üzere, kamu sektörü tahvil ihraçları kurul iznine tabi değildir, sadece kurula tahvil ihracı ile ilgili bilgi verilmelidir.

Tahvil türlerini, tahvil çıkaran sektöre göre sınıflandırdığımızda kamu ve özel sektör tahvillerinin olduğunu görmekteyiz. Kamu şirketlerinin ihraç ettiği tahvillere “Devlet Tahvili”, özel sektöre ait işletmelerin ihraç ettiği tahvillere “Özel Sektör Tahvilleri” denmektedir. Kısa vadeli devlet tahvilleri “Hazine Bonosu” adı ile de anılmaktadır. Bunun yanı sıra, piyasaya çıkarılma değerine göre “primli tahviller ve başa baş tahviller” ile düzenlenme şekline göre “hamiline ve nama yazılı tahviller” gibi türleri vardır. Sahibine tanıdığı imtiyazlar açısından “ikramiyeli tahviller, garantili ve garantisiz tahviller”; likidite durumuna göre “paraya çevrilme kolaylığı olan tahviller”;

12 _{Bolak, a.g.e., s. 76-78.}

13 _{Oğuz Kürşat Ünal, Menkul Kıymetler, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1988,} s.16.

14 _{Cevat Sarıkamış, Sermaye Pazarları, Alfa Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 1998, s.61.}

getiri şekline göre “sabit faizli ve değişken faizli tahviller ile indeksli tahviller” gibi sınıflandırmaları da bulunmaktadır.

Tahvil, sahibine, çeşitli hak ve sorumluluklar yüklemektedir. Tahvil sahibi, hisse senedinde olduğu gibi şirketin kâr veya zararına ortak değildir, tahvilin getirisi faizdir. Bu nedenle tahvil bazı türleri hariç sabit getirili bir yatırım aracıdır. Yani tahvilin getirisi önceden bilinir. Bu özelliği tahvilin risk oranını düşürür. Tahvillerde vade bulunmaktadır. Belirli bir vade sonunda önceden belirlenen getirinin alınacağı tahvil ihraç edildiği anda belirtilir. Tahvil sahibinin şirkete ortaklık hakkı olmadığı için faiz ve anapara alacağı dışında şirket üzerinde başka bir hakkı yoktur. Tahvil sahibi şirkette söz sahibi olamaz, ortaklık hakkı yoktur, yönetime katılamaz. Ancak tahvil sahiplerinin alacaklarının ödenmesi şirkette kâr dağıtımından önce yapılır. Tahvil alacaklarının ödemesinden sonra kalan tutar dağıtılır. Bu özellik de hisse senedi ile tahvilin mukayesesinde tahvilin hisse senedine göre riskinin oldukça düşük olduğunu kanıtlayan başka bir göstergedir.

Repo İngilizcedeki “Repurchase Agreement” kelimelerinden kısaltma yoluyla Türkçede kendine yer bulmuştur. Türkçe karşılığı “geri satın alma anlaşması” olarak ifade edilmektedir. Repo, bir kuruluş tarafından diğer bir kuruluşa, belirlenmiş bir tarihte ve belirlenen bir fiyatla geri alma taahhüdü ile bir değerin satışını ifade etmektedir16_{. Repo ve ters repo, nakit veya kıymetin belli şartlarla takas edilmesini} içeren ve işlemin taraflarına kendi nakit veya kıymetini yönetebilme fırsatı veren bir finans işlemidir17_{. Paraya ihtiyaç duyan ve menkul kıymet sahibi olan kişi ve kurumlar} para ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla belirlenmiş bir fiyattan, belirli bir vade sonunda geri almak üzere menkul kıymetlerini satarlar ve elinde nakit olan yatırımcılar geçici olarak menkul kıymetleri satın alırlar. Kişi ve kurumların bu menkul kıymetleri satmaları repo, yatırımcıların satın alma işlemine ise ters repo adı verilmektedir. Repo işleminde kullanılabilecek menkul kıymetler; hazine bonoları, devlet tahvilleri, varlığa dayalı menkul kıymetler, banka bonolarıdır.

Repo kısa vadeli bir yatırım aracı olmakla birlikte vadesi 1 gün ile 1 ay arasında değişmektedir. Repo faiz oranları piyasada dolaşan para miktarına göre

16 _{İlhan Uludağ ve Erişah Arıcan, Finansal Hizmetler Ekonomisi: Piyasalar-Kurumlar-Araçlar, Beta} Basım Yayım A.Ş., İstanbul, 2001, s. 138.

17 _{Yener Coşkun, “Repo ve Ters Repo Düzenlemeleri: Banker Krizi Sonrası Ortaya Çıkışı ve Finansal} Başarısızlık Dersleri Işığında Politika Önerileri”, Business and Economics Research Journal, 2012, Volume: 3, Number: 1, 59-90, pp. 60

belirlenmektedir. Piyasada para çok ise faiz düşmekte, para az ise faiz oranı yükselmektedir. Getirisi faiz olduğu için repo riski düşük bir yatırım aracıdır diyebiliriz.

Repo pazarında işlem yapmak için, aracı kuruluşlar ve bankaların Sermaye Piyasası Kurulu’ndan yetki belgesi almaları gerekmektedir. Aracı kurumların repo talebinde bulunabilmesi için vade ve tutarı borsa eksperine bildirmeleri gerekmektedir. Talep karşılanırsa işlem gerçekleşmiş olur. Böylece menkul kıymet geçici olarak el değiştirmiş olmaktadır.

Repo işlemi yüksek likidite özelliği, esneklik ve pazarlık kolaylığı açısından değerlendirildiğinde diğer para piyasası araçlarına göre tercih edilebilir ve avantajlı bir konumda bulunmaktadır18_.