Höristikler (Zihinsel Kısa Yollar)

Höristikler insanların karar aşamasında rekabet ortamı ve belirsizlik mevcut iken kullandıkları pratik kısa yollar, zihinsel kısa yollar veya kestirme yollar olarak tanımlanabilmektedir. Bu pratiklik yatırımcıların işini kolaylaştırmaktadır ancak

192 _{Gazel, a.g.e., s. 12.}

193 _{Berna Taner ve Cenk Akkaya, “Yatırımcı Psikolojisi ve Davranışsal Finans Yaklaşımı”, Muhasebe ve}

Finansman Dergisi, Temmuz 2005, 47-54, s. 47.

karmaşık problemlerin çözümünde etkili bir yöntem olmasına rağmen yanılma payının yüksek olduğu yöntemleri içermektedir. Heuristic kelimesi Türkçe karşılık olarak sezgisel olarak ifade edilmektedir. “Davranışsal finans” kaynaklarında sezgisel kelimesi değil de çoğunlukla “höristik” veya “kısayol” kelimeleri yer almaktadır195_.

Höristiklerin kullanımı pratik ve kolaydır196_{. Çünkü az düşünmeyi}

gerektirmektedir. Höristikler sistematik düşünme ile ters düşebilmektedir. “Sistematik düşünme”, vakaları farklı açılardan değerlendirerek düzenlemeyi ve olabildiğince birbiriyle ilişkili veriyi irdeleyerek alternatif çözüm yolları ile sonuçlar üretmeyi amaçlamaktadır. Höristiklerde ise sadece kuralın seçiminin yapılması ve mevcut meseleye direkt olarak uygulanması söz konusu olmaktadır197_.

Yapılan araştırmalar kişilerin; aşırı bilgi yüklü olduğu zaman zorluklarından dolayı bu bilgiyi işlemekten kaçınması, bir mesele için dikkatli düşünmeye vakit ayırmak istememesi, şansa bağlı olaylar üzerinde düşünmek için çaba sarf etmemesi ve az bilgi ile karar verilebileceğini düşünmesi gerekçeleri ile höristik kullanımına başvurduklarını ortaya koymuştur198_.

Araştırmacılara göre en sık rastlanan höristikler, bulunabilirlik (mevcudiyet), temsiliyet ve referans (düzeltme ve dayanak veya çıpalama) höristikleridir199_.

Bulunabilirlik veya mevcudiyet höristiği, bir durumun çözümüne yönelik hafızadaki mevcut bilgilerden yararlanılarak çıkarımda bulunmaktır. Bu çıkarımda bulunma genellikle akılcı düşünmekten uzak tahmine dayalı olarak gerçekleştirilmekte ve konu ile ilgili olasılıklar hafızadaki mevcut bilgi ile şekillendirilmektedir. Olasılık hafızadaki mevcudiyete göre yargılanarak ortaya çıkarıldığı için tahminlerin tutma oranının az olduğu, yanıltıcı bir kestirme yol olarak tanımlanabilmektedir.

Bazı kaynaklarda “kolayca ulaşma höristiği” olarak da tanımlanan mevcudiyet höristiği bir olayın gerçekleşme olasılığına ilişkin yararlı ipuçları verebilmektedir ancak çoğunlukla ciddi tahmin hatalarına sebep olduğu için yanıltıcı bir yöntemdir. Çünkü çok sık gerçekleşen olayların genellikle kavranması ve hatırlanması görülme sıklığı

195 _{Gazel, a.g.e., s. 37-38.}

196_{John R. Nofsinger, Investment Madness: How Psychology Affects Your Investing… And What}

to Do About it., USA: Financial Times-Prentice Hall, 2001, s. 113.

197 _{Döm, a.g.e., s. 44.}

198 _{Gülşah Gizem Angı, Bireysel Hisse Senedi Yatırımcılarının Bilişsel Ön yargıları Üzerine Bir Araştırma,} Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, 2015, s. 47 (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi)

az olan olaylara kıyasla daha kolaydır ve çoğu zaman en uygun ipucu olarak görünmektedir. Bu durum da yanılma payını arttırmaktadır200_.

İnsanlar yakın geçmişe ait bilgileri daha çok hafızada tutabilir. Yatırımcılar da yakın geçmiş bilgilerini uzun vadeli geleceği öngörmek amacıyla kullanmaktadır ve bu bilgilerin uzun vadeli gelecek ile ilgili ipuçları verebileceği yanılgısına düşmektedirler. Ayrıca insanlar güncel bilgiye dayalı fikirlere daha fazla güvenmektedir ve problemlere, senaryolara ve dikkat çeken, göze çarpan bilgilere, somut örneklere daha fazla ağırlık vermektedir. İstatistiki oranlar ve temel oranlar ile konu ile ilgili özetler ise insanlar üzerinde daha az etki bırakmaktadır201_.

Mevcudiyet höristiği, belirsizliğin var olduğu ve belirsizlik altında karar almak zorunda kalındığı finans piyasalarında da görülmektedir. Mevcudiyet höristiği etkisi altında karar alan yatırımcıların açılış fiyatı, son piyasa çalışmaları gibi aşikâr ve ilgi çekici veriye ağırlık verdikleri ve çoğu kez hatalı işlem yaptıkları gözlemlenmiştir. Yatırımcıların bu türden davranış sergilemeleri, fiyatların bilgiye dayalı olarak ağır bir şekilde hareket etmesine neden olacaktır202_.

Kahneman ve Tversky’e göre temsiliyet ebeveyn nüfusunun temel özelliklerine benzeme ve oluşturulan sürecin dikkat çeken özelliklerini yansıtma derecesidir. Temsiliyet höristiği Rabin’e göre bir şeyin olasılığını belirgin bir stereotipi ne kadar karşıladığı ya da temsil ettiğine göre yargılama stratejisidir203_{. Temsiliyet höristiği}

olayların subjektif olarak incelenmesi sonucunda iyi ve güçlü özelliklerin ya da istenen dikkat çekici özelliklerin seçilmesi sonucu karar vermeyi ifade etmektedir.

Yapılan araştırmalar neticesinde insanların, belirsiz olaylar ile ilgili tahminlerde bulunurken olasılık teorisinin prensiplerini kullanmadıkları, bunun yerine öznel olasılıklar ile karar vererek tahminlerde bulunduğu tespit edilmiştir. İnsanların tahmin yürütmelerde genellikle mevcut seçenekler içerisinden en fazla temsiliyet kapasitesine sahip seçeneği tercih ettiği ve buna göre karar aldığı gözlemlenmektedir. İnsanlar tarafından daha fazla temsiliyete sahip olan olaylar gerçekleşme ihtimali yüksek olarak görülen olaylar olarak yorumlanmaktadır204_.

200 _{Serpil Tomak, ¨Girişimci Hevristikleri: Bir Kavramsal Çözümleme”, Eskişehir Osmangazi}

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2009, Cilt: 10, Sayı: 2, 145-166, s. 161.

201 _{Angı, a.g.e., s. 47-48.} 202 _{Saka, a.g.e., s. 83.}

203 _{Ali Türkay Çoban, İMKB’de Sürü Davranışının Test Edilmesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme} Anabilim Dalı, Çukurova Üniversitesi, Adana, 2009, s. 17 (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) 204 _{Kahyaoğlu ve Ülkü, a.g.e., s. 55.}

Temsililik höristiği başka ilişkili bilgilerin ret edilmesine yol açabilmektedir. Bir karar aşamasında bir bilgi başka bilgilerin arka planında kalıp yanlış kararların orta çıkmasına yol açabilmektedir. Çünkü değerleme yapılırken belirgin bir ön yargıyı temsil edebilen olasılıklar üzerinde durulmaktadır. Örneğin, “uzaklığın artışı bir cismin görünürlüğünü azaltır” bilgisinin kabul edilmesi uzaklık tahmini konusunda yanılgılara sebep olabilecektir. Bu noktada görünürlük ile ilgili seviye, karar üzerinde etkili olan en başlıca eleman olacaktır.

Yatırımcıları sermaye piyasalarındaki fiyat değişikliklerine, eğilimlerine dikkat etmelerine; örneklerine bakmaya teşvik eden temsililik höristiği fiyat ve değerlerin devam edeceği yanılgısı ile yatırımcıların hata yapmalarına sebep olmaktadır205_.

Bir diğer höristik, referans höristiğidir. İnsanlar bilgi sahibi olmadıkları bir konu ile ilgili tahminde bulunurken kendilerince belirledikleri bir referans noktasından hareket ederek sonuca bu değer üzerinden ulaşırlar. Örneğin bir kişinin sosyal hayattaki aktiflik düzeyini belirlemek için kendi sosyalleşme derecemizi kıstas olarak alırız. Finansal işlemlerde veya finansal piyasalarda da aynı kural geçerli olmaktadır. Finansal işlemlerdeki kayıp ve kazançlar değerlendirilirken belirlediğimiz referans noktasının üzerinde kalan noktalar kazanç, altında kalanlar ise kayıp olarak değerlendirilmektedir206_.

Beklenti teorisinin temel unsurları arasında yer alan referans noktası ve çıpalama süreci bilişsel bir kuraldır. Belirsizlik durumunda referans noktası karar vermeyi kolaylaştıran bir eğilimdir. Referans noktası, bir durumu veya değişimi analiz edebilmek için dikkate alınan temel bir konumdur. Finansal piyasalarda hisse senedi fiyatları “referans noktası” ve bu fiyatların sabitlenmesi “çıpalama” olarak adlandırılmaktadır207_.