Hastalık Nedeniyle Engelli Kalanlara Yapılan Yardımlar

Osmanlı Devleti’nde hastalıklarla mücadele edilmesi hususunda çalıĢmalar yapılarak hastalıklar önlenmeye çalıĢılmıĢtır. Avrupa’da özellikle sağlık alanında meydana gelen geliĢmeler takip edilmiĢ ve düzenlenen kongrelere temsilciler gönderilmiĢtir. Dönemin gazete ve dergi gibi yayın organlarında halka daha sağlıklı yaĢamaları için tavsiyeler içeren yazılara yer verilmiĢtir. Özellikle hastalıktan kaynaklanarak görme engelliliğine neden olacak sebepler açıklanmıĢ ve gözlerin nasıl

muhafaza edilmesi gerektiği hususunda bilgilere yer verilmiĢtir621

.

Hastalık neticesinde engelli kalıp emekli olmak isteyenler, eğer mülkiye (sivil memurlar) sınıfına mensup iseler kendileri için 1881 yılında çıkarılmıĢ ve 1884’te yeniden düzenlenmiĢ olan Memûrîn-i Mülkiyye Terakki ve Tekaüt Kararnamesi (Devlet Memurları Ġlerleme ve Emeklilik Kararnamesi) uyarınca hareket edilmiĢtir. Buna göre, askeriye dıĢında kalan devlet memurlarının atama-yükselme koĢulları belirlenmiĢ, devlet memuru olabilmek için adayın uygun olduğunu gösteren belge talep edilmiĢ eğer

618 _{Cerihanın kangren olarak… BOA, TFR. I. MKM. 35/3496; BEO. 3152/236339; 3195/239616; DH.}

MKT. 1217/49.

619 _{Bir ayağı arız olan kanser neticesinde kat edilmesine mebni… BOA, BEO. 1132/84874; 1142/85597.} 620 _{BOA, HR. TO. 76/32.}

621 _{“Gözlerimizi Nasıl Muhafaza Edelim. Kör Olmayalım”, Musavver Şebâb, No. 11, 17 Mart 1326/30}

belgesi yok ise memurlar heyeti tarafından yapılacak sınavda baĢarılı olması Ģartı getirilmiĢtir622

.

Emekli olmak isteyenlerin ne yapması gerektiği ilgili kararnamenin 22. maddesinde açıklanmıĢtır. Memuriyeti Ġstanbul’da olanlar mensup oldukları nezarete, taĢradakilerin ise vilayetlerindeki valiye bir dilekçe sunmaları gerekmektedir. Dilekçelerinde ilk önce devlet hizmetine kaç yaĢında, hangi yıl baĢladıklarını ve ne kadar maaĢ aldıklarını beyan etmeleri istenmiĢtir. Ardından hangi hizmetlerde ne kadar süre çalıĢtıklarını ve çalıĢtıkları makamların her birinde ne kadar maaĢ aldıklarını, herhangi bir disiplin suçu iĢleyip iĢlemedikleri ve dilekçeyi sunduklarında hala çalıĢıyor olup olmadıkları gibi soruları açıklamaları istenmiĢtir. Malulen emekli olmak isteyenler, ne zaman engelli kaldıklarını, bunu gösteren belgelerini hazırlayarak vilayetleri vasıtasıyla Tekaüd Sandığı Nezareti’ne göndermeleri ve buralarda yapılan inceleme neticesinde emekli olmaya hak kazanabileceklerdir. Takip eden maddede maluliyet durumunun görevini yerine getiremeyecek derecede ağır olması gerektiği ifade edilmiĢtir. Bunun dıĢında kalanlar yani engel durumları vazifelerini yapmaya engel

olmayanların tekaüde sevk iĢlemleri yapılmamıĢtır623

.

Devlet memurları yaĢ haddinden ve malulen olmak üzere iki Ģekilde emekli olabileceklerdir. Herhangi bir engeli bulunmayan ve normal Ģekilde emekliye ayrılmak isteyen bir memurun emekli olabilmesi için devlete en az 30 yıl hizmet etmesi gerekmektedir. Ancak malulen emekli olmak isteyenler için böyle bir durum söz konusu değildir. Derne müftüsü iken gözlerine hastalık bulaĢması nedeniyle değiĢtirilen Hacı Halil Fatin Efendi, yaĢadığı zorluklardan söz ettikten sonra çalıĢma süresinin emekliliği hak edecek seviyeye gelmediğini söylemiĢtir. Kendisine emsalleri gibi hazineden

muhtacin tertibinden münasip miktar maaĢ talebinde bulunmuĢtur624

. 8 Mart 1904 tarihinde verilen cevapta, memur olarak vazifelerini yerine getirdikleri esnada malul olanların hizmet yılına bakılmayarak emeklilik sürelerini doldurdukları kabul olunarak emekli edildikleri ifade edilmiĢtir. Dolayısıyla Hacı Halil Fatin Efendi’nin tekaüd

sandığından nizamen maaĢ alması uygun görülmüĢtür625

.

622 _{Günay Yıldız, “Türk Kamu Yönetiminde Liyakat Ġlkesi”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,}

Özel Sayı, Aralık 2016, s. 154.

623 _{Memûrîn-i Mülkiyye Terakki ve Tekaüd Kararnamesi, Dersaadet 1300, s. 8.}

624 _{Halil Efendi’nin fart-ı zarûretine ve müddet-i istihdâmı tekaüd maaşı tahsîsine gayr-i müsâid}

bulunduğuna binâen… BOA, BEO. 2073/155415.

625

Devlet görevine baĢladıktan sonra vazifesini yerine getiremeyecek derecede alil olması halinde isteyen memurlar emekliye ayrılabileceklerdir. Elbette bunun için de yerine getirilmesi gereken prosedürler mevcuttur. Emekli olmak isteyen malul memurlardan baĢkentte olanlar Tıbbiye Nezareti’nden, taĢradakiler ise bulundukları yerin meclis idaresinin sorumluluğu altında olan tabiplerden bir rapor almaları gerekmektedir. Alınan bu raporlar Tıbbiye Mektebi’nin onayından sonra kabul edilmiĢlerdir. Malulen emekliye ayrılanlar son görev yerlerinden almıĢ oldukları maaĢın

yarısını almak suretiyle emekli edilmiĢlerdir626

. Burada da kiĢinin engel durumlarına göre emekli maaĢlarının farklılık gösterdiğini görmekteyiz. Hariciye Nezareti’nde görevli Vahan Efendi, gözlerine arız olan hastalıktan dolayı daha sonraları yardıma muhtaç olacak derecede malul olduğunu söyleyerek nizamen son memuriyeti maaĢının yarısını alarak tekaüd edilmesi lazım gelirken üçte birinin verilerek tekaüd edildiğinden bahsederek maaĢının yeterli seviyeye arttırılmasını talep eden dilekçesini merkeze sunmuĢtur. Yapılan incelemeler neticesinde, Vahan Efendi’nin emekliye ayrılacağı zaman gözlerinin durumunu kontrol eden doktorun verdiği rapor neticesinde 2. dereceden emekliye sevk edildiği anlaĢılmıĢtır. Zaman içerisinde Vahan Efendi’nin gözündeki hastalık ilerlemiĢ ve artık görmemeye baĢlamıĢtır. Bunun üzerine dilekçe sahibinin talebi haklı bulunmuĢ ve emekli maaĢı son maaĢının yarısına

yükseltilmiĢtir627

.

ġifa bulduktan sonra görevlerine yeniden baĢlayanların ise emeklilik maaĢları kesilirdi. Emekli iken hizmete baĢlayıp çalıĢanlara bir kez daha emeklilik hakkı tanınmıĢtır. Bunun için emekli oldukları tarih ile yeniden iĢe baĢlama tarihleri arasında geçen zamanın emeklilik süresine eklenmeyerek sonraki hizmetinin her senesi için evvelki emeklilik maaĢına o anki maaĢının otuzda biri eklenir. Emekli olduktan sonra geçim sıkıntısı yaĢayanlar tekrar hizmete baĢlama talebinde bulunmuĢlardır. Gözlerinden rahatsız olması nedeniyle 150 kuruĢ maaĢla tekaüde sevk edilen Bab-ı Zaptiye Tahkikat Odası’nda görevli komiserlerden Ali Efendi, Ģifa bulduktan sonra hizmetine dönmüĢse de hastalığı nüksederek vazifesini yerine getirmesine engel bir hale gelmiĢtir. Ancak Ali Efendi, ailesinin kalabalık olmasını gerekçe göstererek tam maaĢla

emekliye sevk edilme talebini sadarete iletmiĢtir628

. Ali Efendi’nin talebine nasıl bir

626 _{Memûrîn-i Mülkiyye Terakki ve Tekaüt Kararnamesi, s. 10.} 627 _{BOA, BEO. 1280/95972.}

628

cevap verildiğini bilmiyoruz ancak kendisinin yeniden çalıĢmaya baĢlaması isteğinin ekonomik nedenlerle yakından ilgisi vardır.

Kendilerine maaĢ bağlanıp emekli edilenler maaĢlarının yetersiz olduğundan Ģikâyet eden dilekçelerinde ya miktarın arttırılmasını ya da maaĢlarının dıĢında bir miktar daha para talep etmiĢlerdir. Karahisar-i ġarki telgraf memuru iken gözlerine a’mâ târî olan Mehmed Hilmi Efendi, 120 kuruĢa indirilen maaĢının arttırılmasını

istemiĢtir629_{. Mukavele Muharriri iken gözlerine hastalık bulaĢan ve görme yetisini}

yitiren Abdülhalim Efendi’ye, Rihan Ağa’nın vefatı üzerine münhal olan 50 kuruĢluk maaĢı bağlanmıĢtır. Ancak Abdülhalim Efendi gerçekten şâyân-ı merhamet ve atûfet

olduğundan söz ederek 50 kuruĢ daha verilmesi ricasında bulunmuĢtur630

. 9 Temmuz 1900 tarihinde GümüĢhane Sancağı emvalinden kayd-ı hayat Ģartıyla aylık 50 kuruĢ maaĢ alan Abdülhalim Efendi’nin yardıma muhtaç olmasının anlaĢılması üzerine muhtacin maaĢı münhalatından 50 kuruĢun daha bulunarak kendisine toplam 100 kuruĢ

verilmesi kararlaĢtırılmıĢtır631

.

Sanayi mektebinde 8 sene mürettip olarak çalıĢmıĢ olan Mehmed Hilmi Efendi ise hastalığı nedeniyle oradan ayrılmak zorunda kalmıĢtır. 2 sene boyunca hastanede tedavi edilmiĢtir. Geçimini sağlamak amacıyla idare-i mahsusa vapurlarında ateĢçilik yapmasına rağmen hastalığı daha da ilerlemiĢ ve iĢini layıkıyla yerine getiremeyecek dereceye varmıĢtır. Ayaklarının çıkık olduğu ve bir iĢte çalıĢamayacağı anlaĢılmıĢ

olmasından kendisine 30 kuruĢ maaĢ bağlanmıĢtır632

.

Malulen emekliye sevk edilme esnasında bazı sorunlar yaĢanmıĢtır. Polis olarak hayli süre görev almıĢ olan ve daha sonra malul kalan Mehmed Tevfik, emekliye ayrılması hususunda vermiĢ olduğu dilekçesinin dikkate alınmadığını söyleyerek ailesi ile birlikte geçim sıkıntısı yaĢadıklarını anlatmıĢtır. Bunun üzerine Sadrazamlıktan Mülkiye Tekaüd Sandığı’na yazılan yazıda, Mehmed Tevfik’in aylık 300 kuruĢ maaĢla görev yaparken engelinden dolayı iĢten çıktığı ve kanunen emekliye sevk edilmesi gerektiği vurgulanarak durum hakkında bilgi talep edilerek gereğininin yapılması

istenmiĢtir633 . 629 BOA, BEO. 1403/105195. 630 _{BOA, BEO. 1493/111953.} 631 _{BOA, BEO. 1517/113762.} 632 _{BOA, BEO. 216/16130.} 633 BOA, BEO. 260/19450; 311/23261.

Hastalığa bağlı olarak el, kol, ayak gibi uzuvlarını yitirenlere de yardımlarda bulunulmuĢtur. Bu yardımlar genellikle suni uzuv tedarik etmek, bunların imali için gerekli parayı ödemek ve engellilere aylık bağlatmak suretiyle onlara maddi yardımda bulunmaktır. Hastalık nedeniyle ayağı kesilen Mekteb-i Tıbbiye altıncı sınıf öğrencisi Cemal Efendi’nin kardeĢi RüĢdiye Mektebi öğrencisi Ġbrahim Efendi, bedeli Bahriye Nezareti bütçesinden ödenmek üzere bir adet suni ayak talep etmiĢtir. Yapılan görüĢmelerin ardından (4 Ekim 1894) suni ayağın imali için gerekli olan 25 liranın

(2500 kuruĢ) atiyye-i seniyye tertibinden ödenmesi uygun görülmüĢtür634

.

Edirne Vilayeti’ne bağlı Kırkkilise Sancağı’na tabi Baba-i Atik kazası Bidayet Mahkemesi zabıt kâtiplerinden olan Hasan bin Nasuh, Tıbbiye Nezareti’ne 25 ġubat 1895 tarihinde yazdığı dilekçesinde 15 yıldır görevini layıkıyla yerine getirdiğini ancak bundan 2 ay önce sol ayağında bir hastalık baĢ gösterdiğini söylemiĢtir. Ayağına bulaĢan hastalığın hızlı bir Ģekilde geniĢlediğini ve ayağından sonra vücuduna da yayılacağı tehlikesi olduğu için meclis idaresinin izniyle Ġstanbul’a geldiğini anlatmıĢtır. Tıbbiye Mektebi Doktoru Cemil Bey tarafından mükemmel surette bir ameliyat yapılarak hastalığın geniĢlediği yere kadar ayağının kesildiğini ve ardından sağlığına kavuĢtuğunu ifade etmiĢtir. Hayatı kurtulmuĢ olmasına rağmen kendisi gibi fakirlerin geçimini sağlamaları için çalıĢmalarının Ģart olduğunu ileri sürmüĢtür. Kesilen bacağının alt kısmına suni bir ayak yapılması ricasında bulunmuĢtur. Buna benzer bir dilekçeyi Bosnalı Ali de sunmuĢtur. Onun da talebi aynı Ģekilde suni bir ayak imal edilip kendisine teslim edilmesiydi. Yapılan görüĢmelerin ardından Hasan Efendi ile Bosnalı Ali’ye birer adet suni ayak yapılması uygun görülmüĢtür. Suni ayak imalinde maharetinden dolayı yakın bir zamanda kendisine rütbe verilen YüzbaĢı Abdülkerim Efendi, suni ayakların her birini 750 kuruĢa yapabileceğini ifade etmiĢtir. Ayakların

ücreti atiyye-i seniyye tertibinden ödenmiĢtir635

. Suni uzuvların ücretinde değiĢiklikler mevcuttur. Yapılacak ayağın boyu, kalitesi ve kullanılan malzemelerin fiyatı bu değiĢikliğe sebep olmuĢtur. Ġzmir’de oturan Kavas Mehmed Ağa’nın eĢi Fatma Hanım için yapılacak suni ayak, diz kapağının altından olduğu için YüzbaĢı Osman tarafından

634 _{BOA, DH. MKT. 280/3.}

635 _{BOA, BEO. 605/45308; DH. MKT. 354/10; 363/24. Hastalık nedeniyle ayağı kesilmiĢ olan Muhacir}

Mehmed’e imal edilecek suni ayağın masrafı da atiyye-i seniyyeden karĢılanmıĢtır. Bkz. BOA, BEO. 1245/93310; DH. MKT. 2132/69; 2149/57; 2156/105.

864 kuruĢa yapılabileceği ifade edilmiĢtir636

. Ameliyatla sağ bacağı kesilmiĢ olan

Mehmed Ali Ağa’ya yapılacak suni ayağın bedeli ise 500 kuruĢtur637

.

Suni uzuvların ne kadar paraya mal edileceği konusunda dikkatli davranılmıĢtır. Sadaret MüsteĢarlığı odacılarından Kadri Ağa, icra edilen ameliyat neticesinde sol ayağının dizinden kesildiğini ifade etmiĢtir. Atiyye-i seniyye tertibinden ödenmek üzere

kendisine suni bir ayağın yapılmasını istemiĢtir638

. Kadri Ağa’ya yapılması planlanan suni ayağın ölçüsü alınmıĢ ve 2470 kuruĢa yapılabileceği ifade edilmiĢtir. Ancak Sadrazamlık buna itiraz etmiĢtir. Çünkü yakın bir tarihte sağ bacağı dizinden kesilmiĢ

olan Giresunlu Rençber Talip bin Salih639

için gereken suni ayağın daha uygun bir fiyatla yapıldığı ve söz konusu paranın fazla olduğu söylenerek durumun düzeltilmesi

istenmiĢtir640

. Daha sonra yapılan düzenleme ile fiyat biraz daha aĢağıya çekilmiĢtir. Tersane-i Amire yüzbaĢılarından Osman Ġsmail Efendi, mezkûr suni ayağı 15 Osmanlı lirası karĢılığında yapabileceğini taahhüt etmiĢtir. Paranın da atiyye-i seniyye

tertibinden Osman Ġsmail Efendi’ye ödenmesi istenmiĢtir641

. Suni uzuv üretiminde usta olan kimseler ilk önce ölçü alarak ne kadar masraf gideceğini ilgili yerlere bildirmiĢlerdir. Yaptıkları masraflar ise daha sonra kendilerine ödenmiĢtir. YüzbaĢı Abdülkerim Efendi’ye suni bir ayak imalinden dolayı yaptığı masraflara karĢılık olmak

üzere 1000 kuruĢ ödeme yapılması kararlaĢtırılmıĢtır642

.

Maddi durumu suni uzuv almaya müsait olmayan ihtiyaç sahipleri, ücretsiz olarak bunlara sahip olmaya çalıĢmıĢlardır. Dilekçelerini bazen bu organların üretildiği Tophane’ye sunmuĢlardır. Ancak söz konusu nezarette bu iĢler için bir bütçe ayrılmadığı söylenerek atiyye-i seniyye tertibinden karĢılanabileceği ifade edilmiĢtir. Ağacık Köyü sakinlerinden olan Hasan’ın doktorlar tarafından görülen lüzum üzerine ayağı kesilmiĢtir. Tek bacaklı kaldığını ve ailesinin kalabalık olmasından dolayı geçimini temin edemediğini söyleyerek kendisine ücretsiz olarak bir adet suni bacak talep etmiĢtir. Hasan’ın kardeĢi olan KazlıtaĢ Mahallesi Ġmamı Hüseyin, Tophane’ye

yazdığı dilekçesinde kardeĢi için suni bir bacak istemiĢtir643

. Tophane-i Amire’den verilen cevapta, Hasan için suni bir ayağın 920 kuruĢa imal edilebileceği ifade

636 _{BOA, Y. MTV. 291/83.} 637 _{BOA, Y. MTV. 296/117.} 638 _{BOA, BEO. 3102/232606.} 639

Bakanlıklar arasındaki yazıĢmalar için bkz. BOA, BEO. 3061/229542; 3171/237758.

640 _{BOA, BEO. 3127/234521.}

641 _{BOA, BEO. 3158/236783; DH. MKT. 1206/65.} 642 _{BOA, BEO. 535/40125.}

643

edilmiĢtir. Ancak nezaretlerinin bütçesinde suni ayak imali için bir gider kaleminin olmadığı için söz konusu ayağın meccanen imalinin mümkün olmadığı bildirilmiĢtir. Suni ayak için gerekli olan paranın emsali gibi atiyye-i seniyye tertibinden ödenebileceği tavsiye edilmiĢtir. 3 Ekim 1906’da Hasan’a yapılacak ayak için gerekli

olan paranın buradan karĢılanması kararlaĢtırılmıĢtır644

.

Fatih civarında oturan Çerkes Sıdıka Hatun ise suni bir ayağın yanı sıra bir miktar da maaĢ talebinde bulunmuĢtur. Dilekçesinde sağlıklı biri iken daha sonra ayağına bir hastalık bulaĢtığını ve Haseki Hastanesi’ne yatırıldıktan sonra 4 ay tedavi görmesine rağmen iyileĢemediğini ve ayağının büsbütün kesildiğini söylemiĢtir. Sıdıka Hatun, sakat kaldığı için artık çalıĢamayacağını ifade etmiĢtir. Küçük bir çocuğa sahip ve evlerinin de kira olduğunu söyleyerek gerekli mercilerden yardım beklediğini ifade etmiĢtir. Sıdıka’nın durumu görüĢülmüĢ ve kendisine yardım yapılmasına karar verilmiĢtir. Suni bir ayak için gerekli 20 liranın ödenerek bu sorun halledilmeye çalıĢılmıĢtır. Ancak suni kol ve ayak imaline memur YüzbaĢı Hüseyin Efendi’nin keyifsiz olması nedeniyle tebdil-i hevâda (hava değiĢimi) bulunduğundan ve ondan baĢka bu sanatı bilen kimsenin tersanede bulunmadığından suni ayak imalinin Ģimdilik mümkün olmadığı bildirilmiĢtir. Tophanede bu iĢ ile ilgili baĢka kimseler bulunmasına rağmen Sıdıka Hatun’a neden bu Ģekilde cevap verildiğini bilmiyoruz. Abdülkerim Efendi’nin Hasan Efendi ile Bosnalı Ali için suni ayak yaptığı tarihe denk gelmesi ve iĢlerinin yoğun olmasından dolayı Sıdıka’ya bu Ģekilde cevap verilmiĢ olabilir. Suni ayak yapılması çaresine daha sonra bakılmak üzere kendisine maaĢ bağlanması için çalıĢmalar yapılmıĢtır. Hasan Tahir Efendi’nin küçük kızına ödenen 60 kuruĢ maaĢ

ölümü üzerine Sıdıka Hatun’a bağlanılmıĢtır645_{. Sıdıka’nın maaĢ problemi bu Ģekilde}

halledilmiĢtir.

2.1.3. EĢkıya Takibi

Tarih boyunca insanların can, mal ve ırzlarına zorla el koyarak bunu teĢkilatlı bir hale getirmeye eĢkıyalık faaliyetleri ismi verilmiĢtir. EĢkıyalar halkın maddi ve manevi her türlü varlığına el uzatmak suretiyle kamu düzenini bozmuĢlardır. Osmanlılar, soygun yapan, yol kesen, etraftan haraç toplayan kimselere Ģaki ve kelimenin çoğulu

644 _{BOA, BEO. 2920/218966.} 645

olan eĢkıya demiĢlerdir. Kaynaklarda ayrıca Celâlî, eĢirrâ, harâmi, haramzâde, türedi,

haydut (hayduk) ve uğru kelimeleri aynı anlamda kullanılmıĢtır646

.

Osmanlı sınırları içinde halkın can ve mal güvenliğini bozanlara karĢı askeri müdahalede bulunulmuĢtur. Bu müdahale neticesinde gerek askeri sınıftan gerekse de askeri birliğe yardım eden yerel halktan kimseler yaralanmıĢlardır. Yarası ağır olup sakat kalanlar devlete baĢvurarak kendilerine yardım edilmesi çağrısında bulunmuĢlardır. Askeri birlikte yer alan ya da onlara rehberlik eden kimseler eĢkıya tarafından atılan kurĢunların isabetiyle engelli kalmıĢlardır. Olayın nerede ve nasıl meydana geldiğini beyan eden dilekçe sahipleri, genellikle aldıkları yaraların tesiriyle artık iĢ yapamadıklarını ifade etmiĢlerdir.

2.1.3.1. EĢkıya Takibi Esnasında Engelli Kalanlara Yapılan Yardımlar