HALKEVLERİNİN KURULMASINDA GENEL ESASLAR

Halkevlerinin kurulmasındaki genel esaslar, Cumhuriyet Halk Fırkası Halkevleri Talimatnamesi’nde açıklanmaktadır. Bununla birlikte bu esaslarla ilgili hükümler Cumhuriyet Halk Fırkası Katibi Umumiliği İdare Heyeti yazışmalarında, yıllık çalışma faaliyetlerinde, CHP Halkevleri Öğreneği’nde yer almaktadır. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde bulunan faaliyet raporları da bu konuda bilgi vermektedir. Halkevlerinin açılma kararı ve mesaisinin genel sevk ve idaresi Fırka Genel İdare Heyeti’ne aittir. Halkevlerinin tesis ve idaresi, meydana getirilmesi ve düzenlenmesi ise Vilayet İdare Heyetleri’nin işidir. Bu işler Halkevleri Talimatnamesi göz önünde bulundurulmak suretiyle yapılması gerekmiştir.223 _{“Halkevi, kalplerinde ve}

dimağlarında memleket sevgisini mukaddes ve ileri yürüten yüksek bir heyecan halinde duyanlar için bir çalışma yeridir.”224 _{Daha geniş bir ifade ile Halkevleri,}

kurulan bütün medeniyetlerin üstene geçmek iddiasında bulunan Türkiye Cumhuriyeti’nin hayatı için aziz bir toplanma yeridir. Bu bağlamda bütün genç yetenekleri geliştiren bir merkez olarak tanımlanabilir.225 _{Bu itibarla Halkevlerinin}

kapıları Fırkaya kayıtlı olan ve olmayan bütün vatandaşlara açıktır. Ancak Halkevi İdare Heyetiyle Şube İdare Komitelerine üye olabilmek için Halk Fırkası’na üye olmak gerekir. 226

Bir yerde Halkevi açılmasının esas şartları şunlardır:

a- En az 3 şube teşkiline yetecek sayıda üye bulunması227 (diğer şubeler üye bulundukça ileride açılabilir).

b- En az 200 kişiyi toplayabilecek bir salonda, bir kütüphane ve bir iki çalışma odasından oluşan ve açık hava jimnastiği yapılmaya müsait olan bir bina bulmak ve bunu en kullanışlı ve tasarruflu şekilde döşemek.228

223 _{Halkevlerinin Kurulmasına Dair Genel Esaslar, BCA, 490.01/847.353.03, s. 1.} 224 _{CHF Halkevleri Talimatnamesi…,(1933), s. 7.}

225 _{“Halkevleri ve Halkodaları Onuncu Yıldönümü-Nafi Atuf Kansu’nun Radyodaki Konuşması”, Ülkü} Milli Kültür Dergisi, Cilt:1, Sayı: 11, 1 Mart 1942, s. 19.

226 _{CHP Halkevleri Öğreneği, Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara, 1938, s. 5.}

227 _{Bir Halkevi açılınca muhakkak 9 şubenin birden açılması şart değildir. Maddi imkanlar gibi azimli}

bilgili elemanlar da olmadıkça şubeleri açmakta hiçbir fayda görülmemektedir. Üç şubede faaliyete geçecek imkan ve elemanı olan her yerde bir Halkevi açılabileceği ifade edilmiştir. BCA,

490.01/847.353.03, s. 2; 103 Halkevi Geçen Yıllarda Nasıl çalıştı, s. 12.

228 _{İnşa edilecek herhangi bir Halkevi binasının yeri üzerinde en hassas bir şekilde durulmuştur.}

Yapılacak binaların yerleri Müşavir Mimar tarafından uygun görülüp ayrıldıktan sonra projeler seçilen arsaya uygun olarak hazırlanmıştır. Yer seçilirken yapılacak binanın şehrin yerleşik bölgelerine, dolayısıyla gelişmiş bölgelerine yakın olmasına dikkat edilmiştir. CHP Halkevleri ve Halkodaları

58

c- En az bir odacı ve bir memur aylığı ile diğer zaruri masrafları karşılayacak bir bütçeyi temin etmek.

Bunları temin etmek, Halkevinin açılacağı yerin CHF, Vilayet, Kaza, Bucak veya Köy Ocak İdare Heyetleri’nin vazifesiydi.229 _{Bu şartları taşıyıp açılmasına karar verilen}

Halkevleri törenleri ise, Halkevinin açılış yıldönümü olan 19 Şubatı takip eden ilk Pazar günü yapılmak zorundaydı. Bu törenin programı Umumi İdare Heyetince hazırlanırdı.230

Bir Halkevinin mevcut ve faal olabilmesi için göstermesi gereken asgari şartlar şu şekilde belirlenmiştir:

a- Her Evin günün belirli saatlerinde açık bulundurulacak bir okuma yeri olmalı ve okumaya değer kitap ve dergileri hazır bulundurmalıdır.

b- 15 günde bir halkı ilgilendiren konularda konferans verilmelidir. Bu konferanslar yazılı olmalıdır. Bir nüshası Halkevi Başkanlığına, bir nüshası da Halkevi arşivine verilmelidir.

c- Ayda bir kadınlı erkekli aile toplantılarının yapılması ve burada edebi parçalar, Atatürk’ün Büyük Nutku ve aydınlarımızın çeşitli konularda söylemiş oldukları konuşmalar okutulmalıdır.

d- Bölgenin doktorlarından birinin haftada bir veya iki defa belirli saatlerde Halkevine gelmesini temin etmek ve o saatlerde yoksul hastaların tedavisinin gerçekleşmesini sağlamak.

e- Ayda bir defa mutlaka köy gezilerine çıkılmalıdır. Bu gezilerde sadece sözlü olarak değil, gerçek bir şehirli-köylü anlaşması temin edilmeli ve köylünün maddi ve manevi her türlü ihtiyacı karşılanmalıdır.

f- Bölgeye mahsus olmak üzere halkın gelenek ve göreneklerini yansıtan türküleri toplamaya ve bunları derlemeye özen gösterilmelidir.

g- Gençlerle yakından ilgilenilmeli ve onların yetenekleri doğrultusunda yetiştirilmesi sağlanmalıdır.

1932-1942, s. 19; İnşaat konusunda maddi zorluklara rağmen binaların inşası için parti organları, hususi

idarelerle belediyeler ve CHP merkezi gereken yardımları daima yapmıştır. Mesela 962.000 lira olan 1937 yılı Halkevleri bütçesinin 227.000 lirası bina işlerine harcanmıştır. Halkevleri ve Ödevlerimiz, s. 5-6.

229 _{CHP Halkevleri İdare ve Teşkilat Talimatnamesi, Zerbamat Basımevi, Ankara, 1940, s. 3.} 230 _{CHP Halkevleri İdare ve Teşkilat Talimatnamesi, (1940), s. 4.}

59

h- Milli şuurun ve heyecanın kaybedilmemesi ve gelişmesi için halkın milli bayramlarımıza katılımı sağlanmalıdır.

i- Civardaki tarihi eserler hakkında bilgi toplanmalı ve hasara uğramış olanlar varsa merkeze haber verilmelidir.

j- Milli sporlar başta olmak üzere her türlü spor faaliyeti teşvik edilmelidir. k- Her Halkevi kendi bölgesindeki doğal güzellikleri, tarihi eserleri, Cumhuriyet

devrinin başarılarını, üretim şubelerini ve folklorunu fotoğraflarla tespit etmeye çalışmalıdır.

l- Yönetim kurulu toplantıları yapmalıdır ve her bölgenin ihtiyaçlarına cevap verecek esaslı programlar hazırlamalıdır.231

Halkevlerinin kuruluşlarına, mahalli ihtiyaçlara ve ileride doğması muhtemel yeni vaziyetlere göre çeşitli bina tipleri düşünülmüştür. Buna göre, bina tipleri, vilayet merkezlerinde yapılacaklar için farklıdır. Nüfusu yoğun, kültür ve hareket hacmi geniş kaza merkezlerinde yapılacak binalar ayrı düşünülmüştür. Yine nüfusu az, sosyal ve iktisadi faaliyet alanı dar yerlerde yapılacak binalar için buna göre bir düzenleme yapılması yoluna gidilmiştir. Bu suretle her bölgenin kendi özellikleri dikkate alınarak bir planlama yapılmıştır.232 _{Dolayısıyla il ve ilçelerde olmak üzere iki kısma}

ayrılmıştır. İllere ait olan Halkevlerinin projeleri, bunların çalışma programlarına ve ihtiyaçlarının daha fazla olmasından dolayı daha geniş tutulmuştur. İlçe Halkevlerinin ihtiyaçları ise çatı altında temin edilebildiğinden projeleri de ona göre hazırlanmıştır. Bu yüzden daha büyük olan il Halkevleri, iki ya da üç yıl içerisinde parça parça yapılmış, her yıl için ayrılan ödenekle binanın bir kısmı bitirilmeye çalışılmıştır. Geri kalan kısımların ise yapılan kısmın kullanılışına zarar getirmeden, daha sonraki yıllarda yapılması sağlanmıştır.233

Halkevleri, yapılmakta olan faaliyetlerin eksikliğini gidermek, şartları, imkanları ve vasıtalarının yeterliliğini kontrol etmek maksadı ile teftiş konusu üzerinde de önemle durmuştur. Yol gösterici, çalışma birliğine dayalı bir dostluk havası içerisinde geçen bu teftişlerin Halkevi idaresinde önemli bir yetiştirici ve geliştirici unsur olduğu anlaşılmaktadır.234

231 _{Halkevi Faaliyetlerinin Yürütülmesine İlişkin Talimatname, BCA, 490.01/04.18.02, s. 1-4.} 232 _{Halkodalarının 1940 Çalışmaları, s. 27.}

233 _{XV. Yıldönümünde Halkevleri ve Halkodaları, Ankara, 1947, s. 6.} 234 _{CHP Halkevleri ve Halkodaları 1932-1942, s. 22.}

60

Bütün Halkevlerinde, sadece memlekette tanınmış kişilerin faaliyette bulunmaları, görev almaları ve diğer yetenekli kişilerin seyirci kalmaları kabul edilemez bir durumdu. Bütün vatandaşlara ayrı ayrı değer vererek ve özellikle gençleri yetiştirerek milleti güçlü bir insan topluluğu haline getirmek görevi geçerli olmuştur. Bu yüzden mümkün olduğu kadar çok vatandaşa görev vermek ve yetenekli zekaları iş başına sürmek önemli bir sorumluluk olmuştur. Memleketin öyle kıymetli evlatları vardır ki, fakat çoğunluğu bunun farkında bile değildir ve halkın içinde görev almaktan çekinirler. Bu kişileri keşfedip yeteneklerinin farkına varmalarını sağlamak ve onları bu alanda geliştirmek gerektiği235 _{düşüncesi hakim olmuştur.}

Halkevleri toplantı ve gösterilerinde küçük yaşta çocuklar bulundurulmamasına da dikkat edilmiştir. Çünkü Halkevleri mesaisi eğlence maksadını değil, yetişme ve yetiştirme gibi yüksek bir amaca hizmet etmektedir. Bu bakımdan huzuru ve düzeni bozacak, gürültü yapacak çocuk unsuruna yer verilmemesi uygun görülmüştür.236 _Bu

fikrin sert ve kırıcı bir şekilde ifade edilmekten ziyade, şefkatle ve nedenleri anlatılarak halka bildirilmesi istenmiştir. Büyük yaştaki halk tabakasına dahi Halkevlerindeki genel toplantılarda huzuru ve düzeni korumaları için, onlara da aynı şekilde şefkatli bir ilgi ile anlatılması gerektiği ifade edilmiştir.237 _{Ayrıca bu toplantılarda bulunacak}

kişilere özel bir yer ayrılmamıştır. Ancak Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal ve devlet ileri gelenlerine yer ayrılması uygun görülmüştür.238

Halkevlerinin oda veya salonu hiçbir suretle, daimi merkez olarak hiçbir kurum veya müessesenin emrine ya da kiraya verilmesi uygun görülmemiştir.239 _{Ancak sadece}

hayır cemiyetleri ile sınırlı olmak üzere yapılacak temsil veya müsamerenin paralı olarak bu hayır cemiyetleri tarafından verilmesine müsaade edilmiştir. Bunun da bazı şartları olmuştur. Kendi menfaatlerine yapıldığını belirtmek ve bu müsamereye ait

235 _{Cumhuriyet Halk Fırkası Katibiumumiliğinin…(Cilt:1), s. 75.}

236 _{Ancak 23 Nisan çocuk haftası münasebetiyle Halkevlerinde çocukların bulunmalarına müsaade}

edilmiştir. Bu haftalarda çocuklar için çeşitli oyunlar ve piyeslerin yer aldığı programlar hazırlanmış ve onların eğlenmeleri ve mutlu olmaları sağlanmıştır. “Memleket ve Çocuklarımız İki Büyük Bayramı Coşkunca Kutladı”, Ulus, No: 5293, 24 Nisan 1936, s. 1.

237 _{Cumhuriyet Halk Fırkası Katibiumumiliğinin…(Cilt:1), s. 77.} 238 _{CHF Halkevleri Talimatnamesi…,(1933), s. 11.}

239 _{Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliğinin Parti Teşkilatına Umumi Tebligatı, 1}

İkincikanun 1942’den 31 İlkkânun 1943 Tarihine Kadar, Alaeddin Kıral Basımevi, Cilt: 20, Ankara,

61

bütün kanuni vergiler o kuruma ait olmak şartları aranmıştır. Ancak bu şartlarla bu kurumların Halkevleri salonlarında paralı müsamere vermelerine izin verilmiştir.240

1933 Talimatnamesinin 12. maddesinde bazı yasaklar ve yasak olmayan konulara değinilmiştir. Buna göre Halkevlerine alkollü içeceklerin girmesi yasaklanmıştır. Bilardo, salon tenisi ve diğer salon jimnastikleri için de yerler tahsis edilmiştir. Bu maddeye yıl sonunda, halkın milli ve sosyal seviyesini yükseltmek itibariyle terbiyevi bir mahiyette olan satranç oyununun Halkevlerinde oynanabileceği kabul edilerek eklenmiştir.241

Halkevleri toplumun Türk kültürü ve medeniyet tekniği ile eğitilmesinde temel bir kurum olma özelliğine sahiptir. Bu eğitimi sağlayacak olan ise öğretmenlerdir. Eğitim Bakanlığı’na mensup öğretmen ve memurların Halkevleri ile olan ilişkilerine dair bir talimatname hazırlanması,242 _{Halkevlerinin yetişmiş eleman ve üyelere verdiği önemi}

göstermektedir. Nitekim halkın bilinçli bir topluluğa dönüşmesini sağlamak inkılabın özünü oluşturmaktadır.243 _{Modern bir toplumun yaratılması sürecinde öğretmenler ve}

diğer aydınlar çok önemli bir sorumluluk üstlenmişlerdir. Bu bakımdan Halkevlerini kitle eğitiminde temel kurumlardan birisi olarak görmek mümkündür.

Açılan ve açılacak olan bütün Halkevlerinin açılma merasiminde verilen nutuklar, okunan şiirler, musiki parçaları, yapılan temsiller, alınan fotoğraflar Halkevi tarihinin başlangıç hatırasıdır. Bu bakımdan bu vesikaların düzenli olarak dosyalarda saklanması ve bunların birer suretinin Genel Sekreterliğe gönderilmesi uygun görülmüştür. Halkevlerinin toplanmalarında verilen konferanslar, temsillerin metinleri ve suretleri, konuşulanlar, fotoğraflar vb. dosyalar halinde Vilayet Halkevi Çalışma Defteri’ne kaydedilmiştir.244

240 _{CHP Halkevleri İdare ve Teşkilatnamesi, (1940), s. 14.}

241 _{Cumhuriyet Halk Fırkası Katibiumumiliğinin Fırka Teşkilatına Umumi Tebligatından}

Halkevlerini Alakadar Eden Kısım, Temmuz 1933’ten Birincikanun 1933 Sonuna Kadar, Cilt: 3,

Hâkimiyet-i Milliye Matbaası, Ankara, 1934, s. 59.

242 _{Bu talimatnamede öğretmen ve memurların Halkevlerine, okullardaki ve dairelerdeki vazife ve}

hizmetlerine zarar gelmemesi şartıyla kayıt olabileceği ve orada görev alacağı belirtilmiştir. Öğrencilerin ise Halkevlerinde etkin bir görev alabilmesi için reşit olması gerektiği belirtilmiştir. Öğrencinin Halkevlerine ders ile okul düzenine zarar gelmemesi şartıyla gelebileceği ifade edilmiştir.

Cumhuriyet Halk Fırkası Katibiumumiliğinin…(Cilt:1), s. 81.

243 _{Açılışından 8 yıl sonra Halkevlerinin üye durumu şu şekildedir: 1.525 Hukukçu, 1.546 Doktor, 382}

Eczacı, 436 Mühendis, 15.580 Öğretmen, 9.124 Güzel Sanatlar, 23.705 Memur, 18,925 Çiftçi, 18.994 İşçi ve 42.834 diğer meslekler olmak üzere toplam 133.051 kişidir. CHP Halkevleri ve

Halkodalarının 1940 Çalışmaları, s. 12.

62

Çalışma defterleri, altı aylık çalışma raporlarına yazılması gereken işlerin ve rakamların gerçeğe uygun olup olmadığını tespit etmek imkanı yaratmıştır. Ayrıca Halkevlerinin teftişinde bu defterlerin titizlikle tutulup tutulmadığının özellikle kontrol edilmesi konusu üzerinde hassasiyetle durulmuştur.245

Bunlardan ayrı olarak Halkevlerinin ve halkın haklarının korunması ve herhangi bir durumda karşılaşılabilecek olası aksaklıklara karşı Halkevi faaliyetleri fonksiyonları ve işlevi bakımından kayıt altına alınmıştır. Üye kayıt kütüğü defteri, İdare Heyeti ve Şube Komitesi kararları defteri, demirbaş eşya defteri, kütüphane kütüğü defteri, gelen ve gönderilen evraklar defteri, hesap defteri ve günlük çalışma defteri her Halkevinde tutulması gereken defterlerdi.246