Dil ve Edebiyat Şubesi

Atatürk’ün milli devlet anlayışı, XIX. yüzyıldan XX. yüzyıla uzanan milliyetçilik akımının kendi tarihi ve sosyal ihtiyaçlarla bütünleşmiş ve bilinçleşmiş bir ifadesidir. Bu bağlamda Atatürk’ün Türk diline bakışı da devlet varlığının devamını ve gelişmesini sağlayan ‘milli kültür’ değerlerine dönüşen bir ifadesidir.295 _{Bu bakımdan}

Atatürk, Cumhuriyetin ilanından sonra bilhassa kültürel gelişim için yoğun çabalarda bulunmuştur. Milli duydu ve milli bilinç ile dil arasında çok kuvvetli bir bağ olduğunu bilen Atatürk, bu konuda şöyle demiştir: “Türk milletinin dili Türkçedir. Türk dili

dünyada en güçlü, en zengin, en kolay olabilecek dildir. Onun için her Türk, dilini çok sever ve onu yükseltmek için çalışır. Bir de Türk dili Türk milleti için kutsal bir hazinedir. Çünkü Türk milleti geçirdiği sayısız felaketler içinde ahlakını, geleneklerini, anılarını, çıkarlarını, kısacası bugün kendi milliyetini yapan her şeyin dili sayesinde korunduğunu görüyor. Türk dili, Türk milletinin kalbidir, zihnidir.”296

Dil ile birlikte edebiyat, milli kültürün kökleşmesinde aynı derecede büyük bir öneme sahiptir. Edebiyat, bir milleti, bir medeniyeti yazılı veya sözlü olarak sadakatle

294 _{Cumhuriyet Halk Fırkası Katibiumumiliğinin…(Cilt:1), s. 74.} 295 _{Korkmaz, a.g.m. , s. 197.}

73

yansıtan bir aynadır. Konusu bütün bir varlık, aracı da bütün tarih boyunca insan üstünlüğünün en göz alıcı düşüncelerinin, duygularının fikirlerinin biriktirildiği metinlerdir. Bu bakımdan her millet kendi kültür arka planını tanımak, geçmişten getirdiği medeniyet mirası üzerinde güvenle geleceğe yürümek zorundadır. Bunun için geçmiş zamanların edebiyatına ve bunu öğrenmek için de bir edebiyat tarihine ihtiyaç duyar.297

İşte Dil ve Edebiyat Şubesi, Türk milletinin bütün bu ihtiyaçlarına cevap vermek için var olmuştur. Amacı ve kapsamı çok geniş olan Dil ve Edebiyat Şubesi’nin görevleri ve amaçları talimatnamede şu şekilde belirlenmiştir:

1- (Araştırma ve Derleme)

a- Eski Türkçe eserlerdeki öz Türkçe söz ve tabirleri derlemek,

b- Halk dilinde yaşayıp yazı dilinde kullanılmayan Türkçe söz ve tabirler ile folklor (Halk Bilgisi) ürünlerini toplamak,

c- Eski Türkçe ve halk Türkçesinin gramer ve şive hususiyetlerini araştırmaktır.

2- (İleri Sürme)

a- Bugünkü yazı dilinde kullanılan yabancı kökten sözlerin ifade ettiği mefhumları anlatabilecek Türkçe kökten sözler bulup teklif mahiyetinde olarak yayınlamak,

b- Dile ait ve yukarıda olan gayenin ehemmiyetini ve imkanını ve buna ulaştırıcı yolları ve çareleri gösterir yayınlarda bulunmak,

c- Konuşmada, selamlaşmada öz Türkçe sevgisini yaymak, Şubenin edebiyat çalışmalarındaki gayeleri şunlardır:

a- Edebiyat sahasında yeni yayınlara ve canlı hareketlere müsait bir hava ve heyecan uyandırmak,

b- Yabancı dillerden gelme gereksiz unsurların yerini tutabilecek halk dilinde yaşayan öz Türkçe söz ve tabirlerin edebi yazılarda bilinçli bir şekilde dikkatle kullanılarak yayılmasını imkan vermek. Bu suretle edebi dilin, ifade kabiliyetinden bir şey kaybetmemek şartıyla, özleşmesini sağlamak,

297 _{İskender Pala, “Günümüzde Divan Edebiyatı Eğitimi, Tespitler, Öneriler”, V. Türk Kültürü}

74

c- Türk edebiyatını, dünya edebiyatındaki ilerlemelere açık tutmak. Bununla birlikte milli mahiyetini bozabilecek zararlı tehlikelerden korumak,

d- Edebi ürünler arasında özellikle cemiyetin ihtiyaçlarına cevap veren, inkılabı halk tabakalarına yayıp kökleştiren, Türkün engin mazideki yüksek mevkiini, tarihi şereflerini ve Milli Mücadele’nin şanlı hatıralarını ebedileştiren sanat eserlerini çoğaltmak,

e- Edebiyat sahasında yeni ve genç yetenekleri korumak ve teşvik etmektir.298 Dil ve Edebiyat Şubesi, çevrenin genel bilgisinin artmasına ve parti prensiplerinin kökleşmesine, yurt sevgisinin, yurttaşlık vazifesi duygusunun yükselmesine yarayacak konularda konuşmalar ve konferanslar tertiplemiştir.299 Türkiye Cumhuriyeti’nin uluslaşma sürecinin tamamlanmasında çok büyük bir payı olan Dil devriminin300

gelişmesine ve dil yadigarlarının toplanmasına çalışmıştır. Diğer taraftan edebi zevkin yayılması için uğraşmış; güzel yazı yazma, güzel söz söyleme müsabakaları hazırlamıştır.301

Halkbilgisi Derneği ve Halkevleri yayınları bize folklor çalışmalarımız hakkında geniş bilgiler sunmaktadır. Bu alanda bize değerli eserler veren Ali Rıza Yalgın, Ahmet Caferoğlu, Mehmet Halit Bayrı, Fındıklıoğlu gibi şahsiyetleri anmak gerekir. Bunun yanında bizim folklorumuz hakkında yabancı memleketlerdeki çalışmalar da söz konusu olmuştur. Bu alanda Türkiye’de ilk kez çalışma yapan kişi Vambery Armin’in öğrencisi Kunos Ignac (Macar bilgini) olmuştur. Yıllarca çalışarak Türk folklor malzemesini Almanca, Rusça, Fransızca, Macarca ve Türkçe olarak yayımlamıştır.302

Bu gelişme ülkedeki Türk sözlü ürünlerinin yabancı ülkelerde tanınması suretiyle ulusallaşmasına yardımcı olmuştur. Yine yabancı folklorunun gelişmesine ve özellikle

298 _{CHP Halkevleri Çalışma Talimatnamesi, Zerbamat Basımevi, Ankara, 1940, s. 6-7.} 299 _{BCA, 490.01/847.353.03, s. 7; CHP Halkevleri Çalışma Talimatnamesi, s. 5.}

300 _{Atatürk, dil konusunda incelemeler yapmak, yabancı kelimelere karşılık bulmak, terimleri}

Türkçeleştirmek, dilimizin tarihi ve karşılaştırmalı büyük sözlük ve gramerlerini meydana getirmek amacındaydı. Daha önce kurulmuş olan Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti’ne kardeş bir müessese kurmak istiyordu. Halkevlerinin kurulmasından yaklaşık 5 ay sonra, 12 Temmuz 1932 tarihinde bütün resmi işlemleri tamamlanmış olarak Türk Dili Tetkik Cemiyeti adında bir dernek kurulmuştur. Derneğin başkanlığına Çanakkale Milletvekili Samih Rıfat, Genel Yazmanlığına da Afyon Milletvekili Ruşen Eşref getirilmiştir. “Türk Dili Tetkik Cemiyeti Kuruldu”, Hâkimiyet-i Milliye, No: 3949, 14 Temmuz 1932, s. 1; Mustafa Özkan, “Yenileşme Sürecinde Türk Dili”, V. Türk Kültürü Kongresi… Cilt: I (Dil), s. 153.

301 _{İğdemir, a.g.m., s. 343.}

302 _{Hüseyin Namık Orkun, “Folklor Çalışmalarıma Dair”, Ülkü Halkevleri ve Halkodaları Dergisi,}

75

de Türk araştırmacılarının folklor çalışmalarına ilgisinin artmasına büyük katkı sağladığını söylemek mümkündür.

Büyük Türk şairi ve ediplerini anmak, tarihi ve milli günleri kutlamak amacıyla törenler tertip eden Dil ve Edebiyat Şubesi, özellikle Kütüphane ve Yayın şubesi ile işbirliği yapmıştır. Aynı zamanda Halkevlerinin çıkaracakları dergilerin yönetim işini de üstlenmiştir.303 _{Bu bakımdan şubenin en önemli faaliyet alanını yayınlar,}

konferanslar, törenler, söyleşiler ve müsamereler olarak görmek mümkündür. Çünkü memleketteki yetenekli unsurlar bu faaliyetler sayesinde keşfedilmiştir. Çıkarılan dergiler ise, çıktıkları bölgenin imkanlarını, sanatlarını, tarihlerini, gelenek ve göreneklerini işlemek suretiyle okumaya ve araştırmaya hevesli insanlara en iyi şekilde yardımcı olmuştur.304

Her Halkevinin kendi bölgesinin şartlarına göre üzerine aldığı bir ana meselesi olmuştur. Mesela bir bölgede Türk dilinin tam anlamıyla bir gelişme yaşayamadığı bir bölgenin Halkevinde bu eksikliğin giderilmesi için konferanslar yapılmış305 _{ve elde}

edilecek verim böylece artırılmıştır. Bu bakımdan Atatürk ilke ve inkılaplarının halka özümsetilmesinde ve memleketle ilgili birçok sorunun çözülebilmesinde en büyük etki alanına sahip olan konuşma ve konferanslar olmuştur.

Halkevlerinin yayınladığı kitap ve dergilerde üslubun sade ve halkçı olmasına, yazı dili ile konuşma dili arasındaki uzaklığın azaltılmasına bilhassa dikkat edilmiştir.306

Yazı diline yabancı dilden alınmış birçok deyim ve tabirlerin yerine eskiden beri kullanılmakta olan ve yeni Türk dilinde tutunmuş ve sevilmiş bütün kelimelere yer verilmiştir.307 _{Bu suretle edebi dilin benliğine sahip çıkılmış, gelişmesinin ve}

özleşmesinin sağlanmasına çalışılmıştır.

303 _{“Yedinci Büyük Kurultay’da Halkevleri ve Halkodaları”, Ülkü Halkevleri ve Halkodaları Dergisi,}

Cilt: 1, Sayı: 12, Aralık 1947, s. 17; İğdemir, a.g.m., s. 343. Vilayet Halkevlerinde çıkarılacak olan dergiler, vilayet dahilindeki bütün Halkevlerinin dergisi mahiyetini taşımalıdır. Bunun için de vilayet dahilindeki Halkevlerinden birer muhabir üye bulunmalıdır. Cumhuriyet Halk Partisi Genel

Sekreterliğinin…(Cilt: 20), s. 164.

304 _{CHP Halkevleri ve Halkodaları 1932-1942, s. 4.}

305 _{“Her Evde Bir Ana Mesele-Halkevi Çalışmaları”, Ülkü Halkevi ve Halkodaları Dergisi, Cilt: 10,}

Sayı: 58, Aralık 1937, s. 370.

306 _{CHP Halkevleri ve Halkodalarının 1940 Çalışmaları, Ankara, 1941, s. 31.} 307 _{CHP Halkevleri ve Halkodaları 1932-1942, s. 4.}

76