I. BÖLÜM
2.4. ANKARA HALKEVİ BİNASI
1932-51 yılları arasında Ankara Halkevi faaliyetlerine sahne olan binanın temelleri 1927 yılında atılmıştır. Yeni ve modern olarak yapılması düşünülen binanın kurulmasına Türk Ocakları merkezinin 3 Mart 1926 tarihli toplantısında karar verilmiştir. 3 Mart 1926 tarihli toplantıda hazır bulunan isimler ise şu kişilerden
497 24 Şubat 1946’da Halkodasından Halkevine çevrilenlerden (16) birisi de Şereflikoçhisar
Halkodasıdır. Bu suretle Ankara’da bulunan Halkevi sayısı 10 olmuştur. 1944 yılında Ankara’da 84 Halkodası varken, 1949’da bu sayı 115’e yükselmiştir. 1950’de 2 Halkodasının daha açılmasıyla sayıları 117’yi bulmuştur. CHP 1945 Yılında Halkevleri ve Halkodaları, s. 28; CHP 17’inci
Yıldönümünde Halkevleri ve Halkodaları, s. 7; CHP 18’inci Yıldönümünde Halkevleri ve Halkodaları, s. 6.
126
olmuştur: Türk Ocakları Merkez Heyeti Başkanı Hamdullah Suphi Tanrıöver,498 Mehmet Emin Yurdakul, merhum Necati Bey, Mimar Arif Hikmet Koyunoğlu, Dr. Hüseyin Enver, Avukat Salih, Reşit Galip, Dr. Rıfat ve Alaettin Beyler.
Ankara Türk Ocağı binasının yapımını Viyana’da bulunan Rella Türk İnşaat Anonim Şirketi üstlenmiştir. Konuya ilişkin mukavelename 15 Ocak 1927 tarihinde Hamdullah Suphi ve Erwin Zeiss arasında imzalanmıştır. Anlaşma gereği belirtilen 12 aylık süre zarfında 454.985 liraya yapımı Rella Şirketi tarafından kabul edilmiştir.499 Ancak
gerek inşaatın yapımı sürecinde şirket ile olan ekonomik anlaşmazlıklar ve gerekse söz konusu şirketin iflası dolayısıyla500 bina istenilen zamanda tamamlanamamıştır.
Merkez binasının proje ve planları merhum Mimar Kemalettin Bey ile Mimar Hikmet Bey’e yaptırılmış ve Mimar Hikmet Bey’in projeleri kabul olunmuştur. 21 Mart 1927’de Ankara’nın tarihi bir bölgesi olan Namazgâh Tepesi’nde binanın temel atma merasimi yapılmıştır. Merasimde TBMM Başkanı Kazım Karabekir ve Başbakan İsmet Paşa, milletvekilleri ve Ocaklılar hazır bulunmuşlardır. Binanın açılışını Atatürk adına İsmet İnönü gerçekleştirmiştir.501
Binanın yapım aşamasında Emlak Bankası ile işbirliği yapıldığı anlaşılmaktadır. Türk Ocakları Merkez Heyeti Başkanı Hamdullah Suphi’nin 25 Mayıs 1927 tarihli yazısında Emlak Bankası vereceği 200 bin lira için bazı teminatlar istemiştir. Bu teminatlar dört maddeden oluşmakta olup şu şekildedir: Merkez Heyeti Binası, Ankara
498 Milli Mücadele yıllarında Malta’ya sürülmek için İngilizlerce aranmakta olanlar arasında Genel
Başkan Hamdullah Suphi de vardı. Ankara’da yeni kurulan Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne de milletvekili olarak girdi ve ilk milli hükümetin Maarif Vekili oldu. Böylece Türk Ocaklarının genel merkezi de ister istemez İstanbul’dan Ankara’ya taşınmış bulunuyordu. Fakat Ankara’da bu dönemde büyük bina sıkıntısı ve harp hazırlıklarının ön planda olmasından dolayı çalışmalara devam edilememiştir. Akyüz. a.g.m., s. 205. Ancak 23 Nisan 1923’te Ankara’da açılan Ocak, Anafartalar Caddesi ile Denizciler Caddesi arasındaki Yahudi Mahallesi’nde bulunan Şengül Hamamı yakınındaki eski bir okul binasında çalışmalarını sürdürmüştür. Arzu İpek, Ankara Türk Ocağı’nın Kuruluşu ve
Faaliyetleri (1923-2009), Türk Ocakları Ankara Şubesi Yayınları, Ankara, 2010, s. 91. Fiili olarak 14
Mart 1924 tarihli toplantıdan sonra merkez nakil işi gerçekleşmiştir. Bu toplantıda Türk Ocağı merkezinin İstanbul’dan Ankara’ya taşınması hususu gündeme gelmiş ve çoğunluk Ankara’ya taşınmasını kabul etmiştir. İstemeyenler arasında Halide Edip Adıvar ve bazı arkadaşları vardı. Halide E. Adıvar, merkezin Ankara’da olması halinde siyasi tesirler altında kalacağı ve istiklâlini kaybedeceği düşüncesinden dolayı karşı çıkmıştı. “Halide Edip Hanımın Bilinmeyen Veya Az Bilinen Tarafları ve Türk Ocağı İle Alakalı Hatıraları”, Türk Yurdu Dergisi, Cilt: 3 (11-12), Sayı: 305-306, Kasım 1964, s. 20-21.
499 Ankara’da inşa olunacak Türk Ocakları Heyet merkezinin binasına mütedair mukavele, BCA,
490.01/79.291.01, s. 74.
500 BCA, 490.01/79.291.01, s. 11.
501 “Türk Ocakları Merkez Binası” Türk Yurdu Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 27-28 (221-222), Mart-Nisan
127
Türk Ocağı Binası, Çankaya’da Bulvarı üzerinde bulunan büyük arsa ve devlet bütçesinden Türk Ocağı için ayrılan yıllık tahsisat. Teminat konusunda taraflar arasında anlaşmaya varıldığı anlaşılmaktadır.502
1929 yılı sonlarında tamamlanan binanın 23 Nisan 1930’da açılışı yapılmıştır. Bundan tam 10 yıl önce aynı gün Ankara Ulus’ta bataklıkların kenarında Taşhan Meydanı’nda çok zor şartlar altında ilk meclis kurulmuş ve Türkiye’nin temeli atılmıştı. Türk Ocağı Binasının da aynı gün açılmış olması Ocağa verilen değerle ilgilidir.
Türk Ocakları Genel Merkez binasının 23 Nisan 1930’da yapılan açılma merasiminde Hamdullah Suphi, Türk Ocaklarının kuruluş yıllarını, Türk tarihini ve sanatını örnekler vererek anlatmıştır. Hamdullah Suphi konuşmalarına son verirken ülkeyi uluslararası alanda temsil etmeleri için gençleri buraya davet etmiştir. Türk Ocağı’nın gençlerden sanat ve ilim alanında çok şeyler beklediğini ifade etmiştir.503
Binanın inşaat sistemi batı tekniğine göredir. Binanın bodrum katında matbaa ve vantilasyon (havalandırma) dairesi, mutfak, kömür depoları, transformatör dairesi, tamirat atölyesi, musiki salonu, kağıt depoları vardır. Bodrum katı arazinin gerektirdiği şekilde iki kademe üzerine inşa edilmiş olup matbaa kısmının yüksekliği 4,5 metre ve diğer kısımlarda 3.55 metredir. Zemin katında ana giriş, süslemeli mermer hol, tiyatro, sahne ve sahne deposu, kütüphane, müze ve toplantı salonları, tiyatro holleri ve sanatçı odaları vardır.
İkinci katta süslemeli Türk salonu, İlim ve Sanat Heyeti salonu ve büroları, Merkez Heyeti salonu ve büroları, yatak odaları, banyolar, çay salonu ve sanatçı odaları vardır. Kat yükseklikleri ortalaması 5,5 metredir. Çatı katında da hizmetli odaları ve bir resim atölyesi vardır.
Binanın süslemeleri tamamen orijinaldir. Türk salonu süslemeleri de bina mimarının kendi el işidir ve yetenekli sanatkarlar tarafından Atatürk’ün isteği üzerine504 eski
502 BCA, 030.10/12.72.18, s. 4-5
503 Türk Ocakları Merkez Binasının Açılmasında”, Türk Yurdu Dergisi, Cilt: 4-24, Sayı: 29-223, Mayıs
1930, s. 1-14.
504 Bina için devlet bütçesinden Atatürk imzalı belgelere rastlamak mümkündür. Evkaf Müdüriyeti
Umumiyesi 927 yılı bütçesinin 27. faslının 4. muhtelif müessesatı ilmiye ve hayriyeye muavenet maddesinden Ankara Türk Ocağı namına muavenet olarak 2 bin lira itası müdüriyeti meskurenin 9 Şubat 1928 tarihli 45468/21 numerolu teskiresiyle vuku bulan teklifi üzerine icra vekilleri heyetinin 15 Şubat sene 928 tarihli içtimaında kabul olunmuştur. Kararname, Belge Nu: 6193, BCA,
128
Ankara evlerinden alınan ilhamla yapılmıştır. 1930 yılında yapımı tamamlanan bu tarihi bina, her açıdan iyi bir donanıma sahip olmuştur. Tiyatro ve konferanslar için inşa edilen salonda, iki katlı bir sahne vardır. Bir sahne bittikten sonra, yukarı çekilen sahnenin yerini, daha önceden dekorları hazırlanmış alttaki sahne almaktadır. Tiyatro ve sahne için alınan koltuklar son derece rahat olup tanesi 56 liradır. Sahne perdeleri ise Almanya’dan getirtilmiş, bunun için Godersberg şubesine 2.275 İmparatorluk Markı karşılığı 541,66 dolar yatırılmıştır.505 Işıklandırma, sahne arkasındaki
canlandırmalar o dönem için ileri teknolojik düzeyde olmuştur.506 Binanın hacmi ise
32,677 metre küptür. Binaya arsa bedeli, inşaatı, her türlü tesisatı, çalışanların ücretleri, demirbaş eşyası ve her türlü genel masrafları olarak toplamda 1.101.485 lira 94 kuruş sarf edilmiştir.507
Binanın üç esas cephesi mermer taş ve lezgi taşıdır. Bu mermerler Marmara adasının yerli mermerleridir. Bina, Mimar Hikmet Bey, Kayserili Hakkı ve Hüseyin usta gibi öz Türk sanatkarlarının emekleri ile vücuda gelmiştir.508 Bu bakımdan Ankara Türk
Ocağı Binası, Türk düşünce ve sanatının en güzel örneklerinden birisidir.
Türk Ocakları Olağanüstü Kurultayı 10 Nisan 1931’de Ankara’da toplanmış ve Ocakların kendini feshetmesi kararını almıştı. 10-18 Mayıs 1931’de toplanan CHF’nin Üçüncü Büyük Kongresi’nde oy birliği ile kabul edilerek Türk Ocaklarının bütün mal varlığı ile birlikte Fırkaya intikali hakkında Kurultay kararının ardından Türk Ocakları kapanmıştı. Bu suretle Ankara Türk Ocağı binası da CHF’ye devredilmiş ve 19 Şubat 1932’de kurulacak olan Ankara Halkevi’ne hizmet etmeye başlamış ve bu hizmetini Halkevleri kapanana dek sürdürmüştür.
5830 sayılı kanun gereğince hazineye intikal etmiş bulunan Ankara Halkevi kütüphanesi ve binasının kullanılması lüzumlu eşya ile birlikte Türk Ocağı’na tahsisi, Bakanlar Kurulu tarafından 15.12.1952 tarihinde kararlaştırılmıştır. 15.12.1952 tarih ve 3/16030 sayılı Kararname ile bu tahsisin iptaline dair bulunan 31.3.1961 ve 5/1011 sayılı Kararnamenin yürürlükten kaldırılmaları ve sözü edilen binanın tamamının,
505 Riheinische Werkstatten Für Bühnenkunst Godesberg a/Rh., BCA, 490.01/79.291.01, s. 12-13. 506 Çongur, a.g.m., s. 192-193.
507 “Türk Ocakları Merkez Binası” Türk Yurdu Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 27-28 (221-222), Mart-Nisan
1930, s. 80-81.
508 Mehmet Asım, “Yeni Türk Ocağı Binası” Türk Yurdu Dergisi, Cilt: 4-24, Sayı: 27-28 (221-222),
129
kütüphanesi, kitapları, demirbaş eşyası ve mefruşatı ile birlikte Milli Savunma Bakanlığı’na tahisisi; Maliye Bakanlığı’nın 15.5.1971 tarih ve 3121-2324/11211 sayılı yazısı üzerine, Bakanlar Kurulu tarafından 26.7.1971 tarihinde kararlaştırılmıştır.509
12.1.1972 tarih ve 7/3648 sayılı Kararname ile Milli Eğitim Bakanlığı’na tahsis edilen510 Ankara Halkevi Binası’nın tamamı, kütüphanesi, demirbaş eşyası ve mefruşatı ile birlikte Resim ve Heykel Müzesi olarak kullanılmak üzere Kültür Bakanlığı’na (Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü’ne) tahsis edilmesi, Kültür Bakanlığı’nın 18.7.1975 tarih ve 311/2206 sayılı yazısı üzerine, Bakanlar Kurulu tarafından 25.12.1975 tarihinde kararlaştırılmıştır.511