I. BÖLÜM
2.5. ANKARA HALKEVİ BÜTÇESİ
Halkevlerinin bütün şubeleri ile birlikte hizmetlerini yerine getirebilmeleri için maddi desteğe ihtiyaçlarının olduğu yadsınamaz. Genel olarak baktığı zaman, her Halkevinin ve Halkodasının kendi kendine yeterli olması yani bulunduğu yerden sağlanacak gelir kaynağı ile idare edilmesi esastı. Bütçelerinin dayandığı ilk temel, bağışlardan, bulundukları bölgenin köy sandıklarından, özel muhasebe ve belediyelerden yapılan yardımlar ve kendi teşebbüsleriyle sağlanan gelirdi.512
Halkevlerinin geliri, bulundukları yerin parti teşkilatı tarafından temin ediliyor, ancak gerektiğinde Ankara’dan yardım yapılıyordu. Fırka teşkilatı olmayan yerlerde açılacak Halkevleri bütçelerinin onayı ve bu bütçeler fasılları arasındaki ulaşım işlemleri Halkevi İdare Heyetlerinin teklifi üzerine Genel Sekreterlikçe yapılması uygun görülmüştür.513 Bütçe ve hesap işlerinin buna göre tanzim olunması gerekmiştir.514
Halkevleri hiçbir şekilde kendilerine gelir bulmakla uğraşmazlardı. Yalnız yapılacak bağışlar, balo ve müsamere gelirleri, çıkarılacak dergilerin satışlarından gelen paralar
509 BCA, 030.18/269.54.02. 510 BCA, 030.18/276.01.08. 511 BCA, 030.18/344.94.02, s. 1.
512 Halim Baki Kunter, Kuruluşlarının 32. Yıldönümünde Halkevleri, 19 Şubat 1932-19 Şubat 1964,
Halkevleri Genel Merkezi, Ankara, 1964, s. 7.
513 Halkevlerinin paralı balo ve müsamere düzenleme gibi teşebbüsleri ve Halkevlerinden gelir temini
hakkında yapılan teklifler neticesinde, Genel İdare Heyeti 26 Nisan 1933 ve 12 Temmuz 1934 tarihli ve 162 ve 239’uncu toplantılarında Halkevlerinin bütçe meselesi üzerinde bu kararlarını açıklamıştır.
BCA, 490.01/03.11.08.
514 Cumhuriyet Halk Fırkası Katibiumumiliğinin Fırka Teşkilatına Umumi Tebligatından
Halkevlerini Alakadar Eden Kısım, 1 İkincikanun 1934’ten Haziran 1934 Sonuna Kadar,
130
müstesnadır. Halkevleri kendi bütçelerini yaparak bağlı bulundukları parti teşkilatına tasdik ettirmişlerdir.515
Ankara Halkevi’nin bütçesi ile ilgili bilgilere, her yıla ait olmak üzere aylık bütçe sarfiyatlarından ve hesaplamalarından ulaşabilmektedir. Bu bölümde belirli yıllar üzerinde aylık sarfiyatlardan ve hesaplamalardan yola çıkarak bilgi vermeye çalışılacaktır. Bunu yaparken Ankara Halkevi’ne CHP ve diğer kurumlardan yapılan yardımlar, Halkevinin nerelere harcamalar yaptığı ve genel olarak bazı yıllara ait toplam gelir ve giderleri üzerinde durulacaktır.
Ankara Halkevi’nin muhasebesi yapılırken, gelir ve gider kısmı aynı sayfada verilmiştir. Gelir kısmında nerelerden gelir elde edildiğine dair maddeler yer almıştır. Gider kısmı ise önce maaş ve masraf kısımları olarak iki bölüme, bu bölümler de kısım ve maddelere ayrılarak kadro müfredat cetveli ile birlikte verilmek suretiyle düzenlenmiştir. Halkevi için bir kasa defteri tutulmuştur. Gelir, tahsisat, emanet, avans ve banka cari hesap defterleri birlikte işleme alınmıştır. Bu defterde, bütçedeki kısımların her maddesi için ayrı bir sayfa açılarak üst tarafına o maddeye konulan tahsisat miktarı, alt tarafına da hangi kalemelere ne kadar ödenek yapıldığı kaydedilmiştir. Ödemeler Türkiye İş Bankası hesabı üzerinden çeklerle yapılmıştır. Her ay sonunda ertesi aya devreden miktar ortaya konulmuş ve bu miktar bir sonraki ayın geliri olarak muhasebe gelir kısmına işlenmiştir. Ankara Halkevi başkanı ve kâtibi tarafından imzalanmış ve Parti İdare Heyeti’ne sunularak onaylanmıştır.
Ankara Halkevi’nin 1932 yılı aylık bütçe sarfiyatları pusulalarından anlaşıldığı üzere toplamda 60.176 lira çeşitli giderler için tahsis edilmiştir. Her ay için yapılan genel sarfiyatlar, o yıl içinde çeşitli kalemlere ayrılan ödenekler hakkında bilgi sahibi olunmasına imkan vermektedir. Örneğin 1932 yılı Ağustos ayı bütçe sarfiyatını gösteren pusulaya bakıldığı zaman bu yılın tahsisat dağılımı şu şekildedir: Memur aylıkları: 9.780 lira, Hizmetlilerin aylıkları: 7.176 lira, Dil, Tarih ve Edebiyat Şubesi: 2.000 lira, Temsil Şubesi: 7.000 lira, Güzel Sanatlar Şubesi: 2.000 lira, Müze ve Sergi Şubesi: 1.800 lira, Sosyal Yardım Şubesi: 2.000 lira, Köycülük Şubesi: 4.000 lira, Halk Dershaneleri ve Kurslar Şubesi: 1.000 lira, Spor Şubesi: 3.000 lira, Kütüphane ve
131
Neşriyat Şubesi: 5.000 lira, kırtasiye masrafları: 2.500 lira, aydınlatma ve ısıtma: 10.000 lira, tamirat: 2.500 lira ve giysiler: 720 lira.516
Görüldüğü gibi Halkevinin açılmış olduğu 1932 yılında memur ve hizmetli maaşlarını ayrı tutarsak bütçe içerisinde en fazla aydınlatma ve ısıtma517 ile Temsil Şubesi’ne para
ayrılmıştır. Çünkü Ankara Halkevi’nde Temsil Şubesi her zaman büyük bir ilgi görmüştür. Nitekim inkılap fikirlerinin ve duygularının halka ifadesi konusunda en güçlü vasıtalardan birisi hatta en önemlisi temsil olmuştur. Ankara Halkevi bu yıl içerisinde birçok eseri hemen her hafta defalarca temsil etmiştir.
Bunun yanında memur ve hizmetlilerin maaşlarının bütçe giderleri arasında çok önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. 1933 yılında 62.175 liralık tahsisattan memur maaşları olarak 11.460 lira, hizmetli ücretleri olarak 8.016 lira ayrılmıştır.518
1943 yılına gelindiğinde 143.883 lira 84 kuruş olan Ankara Halkevi gelirinden 19.465 lira 76 kuruş memur maaşları ve 16.623 lira 47 kuruş ise hizmetliler ücreti olarak ayrılmıştır.519
Ankara Halkevi memurlarının dereceleri ve her dereceye ait aylıkları ve sınıfları şu şekildeydi:
Tablo 2.2. Ankara Halkevi Memurlarının Dereceleri ve Her Dereceye Ait Aylıkları
Ve Sınıfları:520 A Sınıfı B Sınıfı 100 60 125 80 150 100 175 120 200 140 225 160 250 180 516 BCA, 490.01/738.17.01.
517 Örneğin Ankara Halkevi’nde 1932 yılında sadece Temmuz ayında sarf olunan elektrik bedeli 476
lira 61 kuruştur. Bu faturanın çok büyük bir bölümü olan 410 lira 42 kuruşunu (2.741 Watt) Tiyatro ve sahne oluşturmuştur. BCA, 490.01/738.17.01, s. 23.
518 BCA, 490.01/743.28.01, s. 1. 519 BCA, 490.01/737.15.01, s. 9.
520 CHP Ankara Halkevi Memurları Talimatnamesi, BCA, 490.01/735.10.01, s. 7. A sınıfında
muhasebeci, sahne fen memuru, kütüphane müdürü bulunur. Diğer bütün memurlar B sınıfına dahildirler. Örneğin, kütüphane memur yardımcılığında 3 yıldan beri çalışmakta olan Bayan Azize Mazhar’ın işinden istifa etmesi üzerine, Kandilli Lisesi mezunlarından Bayan Nilüfer İğdemir’in B sınıfına mahsus olmak üzere 60 lira aylıkla bu göreve tayini istenmiştir. Ankara Halkevi Yönetim
Kurulu Başkanlığı’nın CHP Genel Sekreterliği’ne 28.5.1937 tarih ve 1636 sayılı yazısı, BCA, 490.01/383.1619.05. s. 1-2.
132
- 200
Ankara Halkevi’ne alınacak memurların doğrudan doğruya veyahut Ankara Halkevi başkanının yazısı üzerine Parti Genel Sekreterliği’nin, hizmetliler ise başkanın onayı ile tayin olunurdu. Bir memurun bir derece yukarı terfi edebilmesi için bulunduğu derecede en az 3 sene bulunmuş, bu kadar süre o derecenin maaşını fiilen almış ve bu süre zarfındaki mahrem sicillerine göre terfie layık görülmesi şarttı.521
Halkevleri İdare ve Teşkilatnamesi ile Çalışma Talimatnamesi’ndeki hükümlerin hiçbirisinde özellikle parti lehine siyasi bir hareket gerektiren herhangi bir çalışma mahiyeti yoktur. Diğer taraftan Halkevlerinin ve Halkodalarının parti bütçelerinden tamamen müstakil bütçeleri ve bağlı oldukları ayrı mali esaslar vardır. Bundan dolayı bu müstakil bütçelerdeki paranın partiye ait herhangi bir işe tahsis ve sarfına imkan yoktur.522 Ankara Halkevi bütçesi de bu esaslara uygun olarak, yukarıda belirtilen
zaruri masraflardan ayrı olarak genel itibariyle kültürel faaliyetler ve sosyal yardım işleri üzerinde harcamalar gerçekleştirmiştir.
Ankara Halkevi’nin bütçe sarfiyatlarına baktığımız zaman belirli bir plan dahiline hareket edildiği ve yapılan her harcamanın tek tek kaydedildiği görülmektedir. Her şube, faaliyetlerine başlamadan önce ne yapacaklarına ve nasıl bir yöntem izleyeceklerine dair bir çalışma programı hazırlamıştır. Şubelere aktarılan paraların miktarı da bu program dahilinde değer bulmuştur. Örneğin, 1935 yılında Ankara Halkevi şubelerine tahsis edilen para miktarı Nisan ayı sonunda kasa hesabını gösterir cetvelde şu şekildedir: Dil, Tarih ve Edebiyat Şubesi: 300 lira, Temsil Şubesi: 6.994 lira, Güzel Sanatlar Şubesi: 1.400 lira, Müze ve Sergi Şubesi: 1.600 lira, Sosyal Yardım Şubesi: 6.100 lira, Köycülük Şubesi: 1.774 lira 95 kuruş, Halk Dershaneleri ve Kurslar Şubesi: 300 lira, Spor Şubesi: 1.000 lira, Kütüphane ve Neşriyat Şubesi: 1.760 lira.523
521 Bir fikir ve bilgi vermesi bakımından örnek verecek olursak, Türk Ocaklarının kapanışından
30.05.1936’ya kadar ücretle çalışmış olan Yunus Akay, 10.06.1936 tarih ve 13/7461 sayılı CHP kararıyla Daire Müdür Yardımcılığına, 31.01.1940 tarih ve 12/20739 sayılı kararı ile Daire Müdürlüğüne tayin edilmiştir. Son aylığı 325 liradır. BCA, 490.01/818.241.02, s. 6.
522 BCA, 490.01/847.353.03, s. 23-24.
523 Nisan 1935 sonunda tahsisat ve sarfiyat miktarı ile tahsisat bakiyesini gösteren cetvelde toplamda
70.041 lira 72 kuruş tahsisat, 62.786 lira 52 kuruş sarfiyat yapıldığı görülmektedir. Tahsisat bakiyesi ise 7.255 lira 20 kuruştur. Yapılan tahsisat içerisinde şubelere ayrılan para miktarı 21.228 lira 95 kuruştur. BCA, 490.01/751.48.01, s. 1.
133
Görüldüğü gibi bu dağıtımda Temsil Şubesi’nden sonra en çok pay Sosyal Yardım Şubesi’ne ayrılmıştır. Bu sayede Ankara’da sosyal yardım ve şefkat duyguları aşılanmak istenmiştir. Ankara Halkevi Sosyal Yarım Şubesi, sadece kendisine ayrılan bütçeye bağlı kalmamıştır. Aynı zamanda daha fazla yardıma muhtaç vatandaşa yardım eli uzatabilmek için içtimai yardım baloları düzenlemiş ve bunun büyük faydalarını görmüştür.524
Ankara Halkevi’nin en önemli gelir kaynağını devlet tarafından yapılan yardımlar oluşturmuştur. Geri kalan kısmı ise Halkevinin kendi gelirleri, bağışlar ve geçen yıldan devreden miktardan sağlanmıştır.525 Örneğin 1941 yılında 74.200 lira olan Ankara
Halkevi gelirinin 68.200 lirasını, 1942’de 88.600 lira olan gelirinin 85.600 lirasını,526
1943’te 143.883 lira 84 kuruş olan gelirinin 120.685 lirasını,527 1944’te 131.512 lira
olan gelirinin 115.600 lirasını Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliği yardım olarak vermiştir.528 Ankara Halkevi 1945 yılı kati hesabını gösteren cetvelde de durum
farklı değildir. Bu yıl 101.059 lira 72 kuruş gelir elde edilmiş ve bu paranın 77.652 lira 08 kuruşu devlet tarafından yardım olarak verilmiştir.529 1944 yılında CHP’den yardım
olarak bütçeye ilave edilmiş miktar ile 1945 yılında bütçeye ilave edilen miktar arasında 37.940 lira 08 kuruşluk bir fark yani azalma olduğu dikkati çekmektedir. 1945 yılı bütçesinde dikkat çekici bir husus da tahsisat için dağıtılan 101.059 liranın en büyük kısmının Sosyal Yardım Şubesi için ayrılmış olduğudur. 1945 yılı bütçe dağılımında en büyük payı 16.502 lira ile Sosyal Yardım Şubesi alarak ilk sırada gelmiştir. Memur aylıklarına 12.543 lira 90 kuruş, hizmetliler ücretine 11.460 lira 33 kuruş, ışık ve ısıtma 10.440 lira, ayni yardımlar olarak (yardıma muhtaç öğrenci ve vatandaşlara mal veya hizmet olarak yapılan yardımlar) 5.500 lira tahsisat ayrılmıştır. 101.059 lira 72 kuruş olan bu yılın gelirinden harcanan para ise 82.082 lira 04 kuruş olmuş, 18.977 lira 68 kuruş ise diğer yıla devretmiştir.530
524 Ankara Halkevi İçtimai Yardım Mesai Raporu, BCA, 490.01/1464.04.03, s. 10.
525 Yapılan bu yardımlar Türkiye İş Bankası hesabına yatırılmıştır. BCA, 490.01/757.66.01, s. 24. 526 BCA, 490.01/818.241.02.
527 1944 yılı geliri ve CHP’den yapılan yardım bu yılın 7 aylığına isabet eden ödenek göz önünde
tutularak hesaplanmıştır. BCA, 490.01/737.15.01, s. 9.
528 BCA, 490.01/818.242.01. 529 BCA, 490.01/737.15.01, s. 3. 530 BCA, 490.01/737.15.01, s. 3.
134
1947 yılı Temmuz ayı sonunda hesaplanan gelir ve gider cetveline baktığımız zaman toplamda 142.809 lira 41 kuruş gelir elde edildiği görülmektedir. Bunun 110.400 lirası CHP’den yardım olarak,531 6.000 lirası odacılar yemeğinden, 7.000 lirası sosyal
yardımdan ve 8.000 lirası da çeşitli gelirlerden elde edilmiştir. Tamamı çeşitli kalemlere ödenek olarak ayrılmış, fakat 80.239 lira 79 kuruşu sarf edilmiştir. 62.569 lira 69 kuruşu ise kasada kalmıştır.532
Bu sarfiyatın şubelere dağılımına baktığımız zaman ise en çok pay alandan az en az alana doğru sıralaması şu şekildedir: Sosyal Yardım Şubesi: 13.040 lira 48 kuruş, Temsil Şubesi: 4.500 lira, Kütüphane ve Yayın Şubesi: 2.500 lira, Halk Dershaneleri ve Kurslar Şubesi: 2.400 lira, Güzel Sanatlar Şubesi: 2.000 lira, Dil ve Edebiyat Şubesi: 1.000 lira, Tarih ve Müze Şubesi: 1.000 lira, Spor Şubesi: 1.000 lira.533
1947 yılı Ankara Halkevi’nin 1932-51 yılları arasında en yüksek gelir elde ettiği yıl olmuştur. 1947 Kasım ayı cetvelinde 155.449 lira 41 kuruş gelir elde edildiği görülmektedir. Bu gelirin tamamı kalemlere tahsis edilmiş, fakat 128.496 lira 66 kuruşu sarf edilmiştir. Bu gelirin en çok hangi kalemlere tahsis edildiğine bakıldığı zaman, yukarıda Temmuz ayı cetvelinde gösterilmiş olan ve şubelere ayrılan 32.340 lira 48 kuruştan ayrı olarak, Kasım ayı cetvelinde gösterildiği üzere 27.300 lira memur maaşlarına, 28.140 lira hizmetliler aylığına, 17.500 lira aydınlatma ve ısıtmaya ve 10.350 lira da ulusal günlerin kutlanma törenleri için tahsis edilmiştir.534
Ankara Halkevi’nin sürekli artan gelir ve giderlerinde 1940 yılından sonra dalgalanmalar ve son yılına doğru bir azalma gerçekleştiği dikkati çekmektedir. Bu dalgalanmanın sebebini, yaşanan II. Dünya Savaşı’nın Türkiye’yi iktisadi anlamda olumsuz etkilemesi olarak görmek mümkündür. Bu durum Ankara ilçelerinde yeni Halkevi binalarının yapılmasına da engel olmuştur. Örneğin savaşın başladığı 1939 yılında Ayaş’ta bir Halkevi binası yapılmasına karar verilerek özel idareden 1940 bütçe yılında 13.000 lira temin olunmuştur. Fakat II. Dünya Savaşının başlaması ve
531 Ankara Halkevi Ekim ayı gelir ve gider bütçesini gösteren cetvelde CHP’nin 10.000 lira daha
yardımda bulunduğu görülmektedir. BCA, 490.01/737.15.01.
532 BCA, 490.01/737.15.01, s. 2. 533 BCA, 490.01/737.15.01, s. 2.
534 Geriye kalan kısmı ise yapı ve onarım, sahne levazımı, kırtasiye, odacılar yemeği, sigorta, telefon,
geçici tazminat, çocuk zammı, döşeme ve demirbaş, otomobil işletme, hizmetliler giyimi, yangın söndürme ve memurlar gideri için dağıtılmıştır. BCA, 490.01/737.15.01, s. 18.
135
inşaat malzemesi darlığı ve tedarikindeki güçlükler dolayısıyla bu işe ara verilmiştir.535
Ankara Halkevi’nin son yıllarındaki gelirin azalması ise 1950’de DP’nin iktidar olması ile ilgilidir.
Bunlardan ayrı olarak 1940 yılı itibariyle Halkodalarının açılmaya başlamasını, Halkevlerinin sonunu hazırlayan gelişmeler arasında görmek mümkündür.536 Savaşın
son yılı olan 1945 yılına gelindiğinde Halkodalarında niceliksel olarak hızlı bir artış yaşanmıştır.537 Bu çerçevede sayıları hızla artan Halkevleri ve Halkodaları için
ayrılacak olan tahsisat, devleti olduğu gibi Halkevlerini de büyük sıkıntıya sokmuştur. Ankara Halkevi’nin 1950 ve 1951 mali yılı kati hesaplarını gösteren cetvellerde yukarıda bahsedilmiş olan mali sıkıntıların yansımasını görmek mümkündür. CHP, en son genel olarak 1950 yılında Halkevlerine devlet bütçesinden 1.250.000 liralık bir yardım yapmıştır.538 14 Mayıs 1950’de Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle birlikte
Halkevlerine devlet bütçesinden yapılan yardımlar kesilmiştir. Buna rağmen 1950 yılında Ankara Halkevi 98.484 lira 64 kuruş gelir temin etmiştir. Bu yıl 93.794 lira 98 kuruş masraf yapmış, bu suretle 4.689 lira 66 kuruş 1951 yılına devretmiştir.539 1951
yılında 52.396 lira 53 kuruş olan Ankara Halkevi toplam gelirinin 17.144 lira 94 kuruşu CHP bütçesinden yardım olarak, 19.269 lira 10 kuruşu ise yine CHP tarafından memurlar tazminatı olarak verilmiştir.540