HADRİANUS’UN ANADOLU KÜLTLERİ

Mimari açıdan Anadolu içerisindeki yapılaşmada Hadrianus döneminin en önemli özelliklerinden biri ona adanmış büyük ölçekli tapınakların inşaası olmuştur. Kyzikos Zeus-Hadrianus, Smyrna Zeus Akraios-Hadrianus, Ephesos Olympieion ve Tarsos Zeus-Hadrianus tapınakları Hadrianus’un desteğiyle inşa edilmiş Anadolu’daki en büyük ve en ünlü neokoros tapınaklarıdır.

Hadrianus’un Hellen tanrılarından Zeus’a olan hayranlığı ile beraber çevresindekiler tarafından bu tanrıya eş tutulmasını, Atina’daki yazıtlarda, Zeus Eleuteros’un oğlu olarak anılmasından anlaşılmaktadır350.

Hadrianus, kendi kültü için yaptırdığı tapınakların yanı sıra, Yunan tanrılarına adanmış Klaros Apollon, Teos Dionysos, Sardis Artemis ve Didyma Apollon gibi birçok tapınağı da geçmiş kültlere duyduğu saygıdan dolayı onartmıştır. Hadrianus’un bu yenileme çalışmalarına verdiği destek ona kentlerin restoratörü unvanının verilmesini sağlamıştır. Bu tapınaklar içerisinde Pergamon halkı da Smyrna ve Ephesos’da olduğu gibi, Hadrianus onuruna bir neokoros tapınağını yaptırtmak istemiştir. Fakat Hadrianus, kentte daha önce Trainanus’un yaptırttığı neokoros tapınağından dolayı buna izin vermemiştir. Bunun yerine Traianus Tapınağı içerisineki, Traianus’un heykelinin yanına kendi heykelinin dikilmesine izin vermiştir351. Hadrianus’un Pergamon’da bir neokoros tapınağı olmasa da, aşağı kentin büyük bir bölümünün inşaasında önemli bir rol aldığı bilinmektedir352.

Hadrianus’un Anadolu kültlerine, mimari ve epigrafik verilerle bakıldığında en önemli kültünün neokoros ve panhellenia kültleri olduğu anlaşılmaktadır. Fakat Antinous ve Mısır kültleri de onunla bağlantılı olan diğer kültlerdir.

350_{Antony E. Raubitschek, Hadrian as the Son of Zeus Eleutherios, AJA Vol.49, 1945, s.129, fig.2} [____________

______

351_{Radt, ss. 208-218.} 352

3.3.1. Neokoros

“Neokoros” sözlük anlamı olarak tapınak bekçiliği ya da tapınak koruyuculuğu anlamına gelmektedir353. Bu kült Roma dünyasında Augustus dönemiyle ortaya çıkmıştır354. 2. yüzyıl ile hız kazanmış ve 3. yüzyıl sonu ile de hem Hıristiyanlığın benimsenmesi hem de imparatorluğun çöküş dönemine girmesiyle de ortadan kalmıştır355. Hadrianus, aynı eyaletsel birlik (Koinon Asia)356içerisindeki birden fazla kentte kendi kültü için tapınak yapılmasına izin veren ilk imparatordur357. Bu kült ve tapınaklar imparator ve senato kararıyla alınan özel izinle kentlerde imparator adına kurulabilmektedir.

Neokoros tapınağında çalışan görevliler: “Tanrı Hadrianus’un Baş Rahibi” (Gelecek Biliciliği yapan kişi) Tanrıyla konuşanlar (Theologoi), Tapınak korosu şarkıcıları (Hymnodoi),358 ve yaşlılar kuruluna bağlı koro şarkıcıları (Gerousia) idi359. Bu kültün işlenişi kesin olmamakla birlikte Tanrı Apollon biliciliğindeki kültün işlenişiyle benzerlik taşımaktadır. Her ne kadar ölmeden önce kralın tanrılaşması pek yaygın olmasa da yazıtlarda, Augustus’un yaşarken “Theos Sebastos” (Tanrı Augustus) olarak geçmesi imparatorların ölmeden önce de tanrılaştırıldığının bir göstergesidir360. İlk olarak kralların tanrılaşması Hellenistik dönemde Anadolu’da ortaya çıkan bir durumdur. Bunun en erken örneği olarak Hellenistik dönemde Kral Antiokhos I Soter’in Nemrut’da kendini tanrı olarak betimletmesi gösterilebilir361. Roma döneminde ise imparatorlara tapınma

353_{Burrell, (Neokoroi) s. 3.}

354_{J.Friesen, Twice Neokoros: Ephesus, Asia and the Cult of the Flavian Imperial Family, Leiden,} 1993, s. 2.

355

Price, (İktidar) s. 116

356_{Asya’da Roma dönemindeki kentlerin oluşturduğu birliğin adı. Bu birlik kararlarıyla Anadolu’da} birçok yapı ortak maddi güçle inşa edilmiştir.

357_{Barbara Burrell, The Temples of Hadrian, not Zeus, Greek Roman and Byzantine Studies 43,} 2003, ss. 31-50.

358_{Guy MacLean Rogers, The Sacred Identity Of Ephesos, , London, 1991, ss. 55-59: Ephesos’da} normalde Hymnadoslar Artemise hizmet eden görevliler olmalarının yanı sıra Hadrianus dönemiyle beraber beklide ilk kez ikinci bir Hymnodoi grubu ortaya çıkarak sadece imparator kültüyle ilgilenmeye başlamıştır. Ayrıca Hymnodoi gibi başka bir grup olan ephebosların da Hadrianus için Ephesos tiyatrosunda şarkı söyledikleri bilinmektedir.

359_{Cadoux, s. 335; Price (Gods and Emperors), s. 90.} 360_{Price, (İktidar) s. 43.}

361

Augustus’la başlamış, onuruna neokoros tapınağı yapılan ilk imparator da Augustus olmuştur362.

Hymnodoi ve Theologosların neokoros tapınaklarındaki varlıkları kesin olarak bilinmese de, Hadrianus döneminde Smyrna ve Nikomedia’daki kült tapınımlarında bunların varlıkları kesin olarak yazıtlar aracılığıyla kanıtlanmıştır363. Ayrıca eyaletlerde imparator kültünün yöneticiliğini Asiarkhesler yapmaktadır364. Asiarklık konusu Asia’da günlük yaşamın ayrılmaz bir parçasıdır. Bu yüksek rütbeli rahipler 2. ve 3. yüzyılda kentlerde birçok kamu hizmetinde bulunsalar da, özellikle belediye ile ilgili işlerle ilgilenmekteydiler. Bu çalışmaların yanında diğer bir görevleri de imparator kültünün yönetiminden sorumlu olmalarıdır. Fakat bu hiçbir zaman bir zorunluluk olarak görülmemiştir365.

Hadrianus kendi döneminden önce yapımına başlanılan bazı tapınakların inşaasını devam ettirmiştir. Bu tapınaklar Smyrna’daki Zeus Akraios-Hadrianus, Kyzikos’daki Zeus-Hadrianus ve Pergamon’daki Traianeum tapınakları ile Atina’daki Olympieion Tapınağı’dır. Ephesos’daki Olympieion Tapınağı’nın yapımına ise Hadrianus döneminde (130-2) başlanmıştır. Bu devasa tapınakların inşaası Hadrianus’un Anadolu’ya verdiği önemin bir kanıtıdır. İmparatorun iznini alıp onun onuruna tapınak yaptıran kentler, elde etmesi çok kolay olmayan neokoros unvanı da bir sıfat olarak almış oluyorlardı.

Böylece imparatorun ilgisi de kente çekilmiş oluyordu. Nekoros unvanını elde etmek için Hadrianus döneminde kentler büyük bir çekişme içerisindeydiler. Örneğin: Ephesos ve Smyrna’nın bu unvanı ikinci kez elde edebilmek için ne kadar yarıştıkları ünlüdür366. Hadrianus iki kent içerisinde bu unvanı ilk kez Smyrna’ya daha sonra da Ephesos’a vermiştir367. Her ne kadar Hadrianus, Olymposlu sıfatını 128/129 yılında almış olsa da Smyrna’da 124 yılında Olymposlu Zeus’a eş

362_{Burrell, (Hadrian) ss. 31-50.} 363 Burrell, (Neokoroi) ss. 349. 364_{Frisen, ss. 92-113.} 365_{Frisen, ss. 113.} 366_{Price, (İktidar) ss. 222-223.} 367 Cadoux, ss. 333.

tutulmuştu368. Bu açıdan bakıldığında, imparator kültü çağdaş diğer kültlerle karşılaştırıldığında ruhani yapısından ziyade politik ve ekonomik niteliği olan bir anlayış içermektedir369.

Anadolu’daki Zeus-Hadrianus tapınaklarında, İmparator Hadrianus’un tanrı Zeus ile beraber tapınım gördüğü bazı bilim adamlarınca kabul edilmektedir370. Atina’daki Olympieion Tapınağı’nda, Zeus’un Hadrianus ile beraber tapınım gördüğü ve Hadrianus’un devasa bir heykelinin Zeus’un gerisinde yer aldığı bilinmektedir371.

İmparator Hadrianus, çevresi tarafından 13. tanrı ya da Zeus’a eş tutulmuş olsa bile, Yunan dinine olan saygısından dolayı neokoros tapınaklarında tek başına tapınım görmeyi istemeyecek kadar alçak gönüllü olduğu kabul edilmektedir. Fakat bu tapınaklar içerisinde Anadolu’da bulunan Kyzikos, Smyrna ve Ephesos neokoros tapınaklarında tanrı Zeus ile ortak tapınım gördüğünü kanıtlayan bir veriye ulaşılamamıştır.372 Bu nedenle neokoros tapınaklarında şimdiye kadar yapılan araştırmalarda sadece kendisine tapınıldığı sonucu çıkarılmaktadır373 .

Neokoros tapınakları dışında Anadolu’da imparatora adanmış birçok Kaiser Salonu, sunak ve heykelden bahsetmek mümkündür374. Sardis ve Letoon’da olduğu gibi “Hadrianeion” tarzında Kaisersaal ya da Oiko-basilikonlar imparator kültüyle beraber Panhellenia kültünün de yönetildiği mekânlardı375. Sardis, büyük bir kent olmasına karşın Hadrianus’a ait bir neokoros tapınağına sahip olmaması ilginçtir.

Anadolu’da şimdiye kadar yapılan çalışmalarda Hadrianus ile bağlantılı yaklaşık yirmidokuz tapınağın altısına, onun tarafından neokoros unvanın verildiği

368_{Cadoux, ss. 333.}

369_{Price, (Gods and Emperors) s. 91.} 370

Bu konu üzerine Burrell, tarafından yazılan “Neokoroi”,ss. 324- 326 kitabında Hadrianus tarafından Batı Anadolu yaptırılan neokoros tapınaklarında Hadrianus’a yalnız tapınıldığından bahsederken; Price tarafından yazılan Ritüel ve İktidar, s. 245–260 kitabında Hadrianus’un yalnız tapınım görmediğini vurgulamaktadır.

371 Price, (İktidar) s. 247. 372_{Burrell, (Neokoroi) ss. 325-326.} 373_{Burrell, (Hadrian) ss. 31-50.} 374_{Benjamin, s. 58.} 375 Benjamin, s. 58.

anlaşılmaktadır376. Bu tapınakların çoğunun inşaasına Hadrianus döneminde başlanmadığı, fakat onun döneminde tamamlandığı unutulmamalıdır. Hadrianus’un yeniden inşa etme yerine, var olanları tamamlama düşüncesi, yerel geçmiş kültlere duyduğu saygının bir göstergesidir. Onun bu özelliği yasalara da yansımış, eski yapıların yıkılmayıp koruma altına alınmaları, kanun ve hükümlerle onun zamanında yasal güvence altına alınmıştır377. Böylece Hadrianus Anadolu’da yaptığı restorasyon çalışmalarıyla kentlerin verdiği “Restitutor” unvanını da alan imparatorlardan biri olmuştur.

Tablo 3. Anadolu’da İmparator Hadrianus ve Senato Tarafından “Neokoros’luk” Verilen Kentler378.

KENT: TANRI: TARİH: