EPHESOS OLYMPİEİON HADRİANUS TAPINAĞ

Mimari Özellikler

Tapınakla ilgili ilk bilgiyi, antik yazar Pausanias’dan (7.2.9) edinmekteyiz.497 Pausanias, Androklos’un mezarına giden yolu tarif ederken Olympieion’dan bahsetmektedir498(Şek. 27).

“Ephesoslular onun bedenini taşıyıp kendi topraklarında yaktılar, bugün mezarının olduğu yer (Artemision) kutsal alandan Olympieion’a oradan da Magnesia kapısına doğru giden yol üzerindedir. Mezarının üzerinde silahlı bir erkek heykeli bulunmaktadır499.”

1886 yılında bölgedeki ünlü Artemis Tapınağı’nı bulmak amacıyla ilk kapsamlı araştırmayı yapan Wood, tiyatro yakınında keşfettiği yazıt üzerinde bu

497_{Pausanias 7.2.9.}

498_{Helmut Engelman, Das Grab Des Androklos und Ein Olympieion; (Pausanias 7. 2. 9), ZPE 112,} Bonn, 1996, ss. 131-133.

499

yolla ilgili bilgiye ulaşmış, fakat Olympieion ile ilgili bir veriye rastlamamıştır500. Bu yolla ilgili tartışmalar bugün hâlâ devam etmektedir501. Olympieion Karwiese tarafından 80’li yıllarda keşfedilmiş, 90’lı yılların başında da kazısı tamlanmıştır502(Şek. 28). Bu tapınak Pausanias’ında bahsettiği Ephesos’daki ikinci neokoros tapınağı olan Olympieion’dur503.

Ephesos’daki Zeus kültü _{}İ.Ö. 5yüzyıldan beri bilinmektedir504. Bu kültün, Roma döneminde canlanması Domitianus’un yönetimde olduğu yıllarına denk gelmektedir505. Onun dönemiyle beraber, Ephesos’da basılan sikkelerde, _{sıfatı} karşımıza çıkmaktadır506. Ephesos’da Domitianus döneminden beri basılan sikkelerde Smyrna’dakilerde olduğu gibi oturur formda Olympia Zeus heykeli bulunmaktadır. Ayrıca bu döneme ait sikkelerde, ön yüzde Hadrianus portresi arka yüzde ise iki sütunlu iki tapınak betimlemesi ve CC,CC [NE]lejantları bulunmaktadır507.

128/129 yılında, Hadrianus’un Olymposlu sıfatını alması ve Ephesos’a ikinci kez gelişiyle birlikte Zeus kültü kent için farklı bir yapıya büründüğü anlaşılmaktadır. Smyrnalıların 124 yılında ikinci neokorosluğu almaları üzerine Ephesoslular da aynı unvanı almak için imparator ve senato nezdinde girişimde bulunmuşlardır. Hadrianus, yeni bir neokoros kültünün Ephesos’da kurulmasına izin vermiştir. 129 sonrasında da ikinci neokorosluk (___ ifadesi diğer kentlerde olduğu gibi Ephesosluların da en ünlü unvanlarından biri olmuştur.

500_{C.P Jones, The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS Vol.113, 1993, s. 150.} 501

Scherrer, (Olympieion) ss. 137–144; Jones, (Olympieion) ss. 149–152.; Engelman (Olympieion) s.131-133.

502_{Karwiese, (Artemis) ss. 102-105.} 503_{Engelman, (Grab) ss. 132-133.} 504

Scherrer, (Olympieion) s. 138; Jones, (Olympieion) s. 150.

505_{Jones, (Olympieion) s. 150; Hem Olympia oyunları hem de Olympieion Ephesos’da Domitianus} tarafından kurulmuştur.

506_{BMC, İonia, 75 no: 215; SNG, İonia-Ephesos, no: 391.} 507

Ephesos’da ilk defa, ikinci neokorosluğun bahsi 132/133 yıllarına tarihlendirilen bir yazıtta karşımıza çıkmaktadır508.

Kültün Ephesos’da kurulmasıyla beraber Domitianus döneminden beri kutlanan Olympia oyunlarından farklı olarak, Hadrianeia oyunları kutlanmaya başlanmıştır509. Smyrna’da olduğu gibi Ephesos’da da neokoros kültünün ayrıntılı olarak nasıl yapıldığı bilinmemektedir. Tapınağın içinde Zeus Olympos heykeliyle beraber Atina’daki Olympieion’da olduğu gibi, bir Hadrianus heykelinin olup olmadığı da kesin değildir.

İkinci neokoros tapınağı ilk olarak Kuretler Caddesi’ndeki Hadrianus ve Artemis’e adanan tapınak olarak düşünülmüşse de daha sonraları Karwiese’nin çalışmalarıyla bu tapınağın liman hamamının kuzey doğusunda kalan alanda olduğu anlaşılmıştır. Bu alanda yapılan kazılar sonucunda tapınağa ait bazı mimari parçalar ve tapınağın temelleri gün yüzüne çıkarılmıştır.

Ephesos’a ikinci neokorosluğun verilmesiyle birlikte yazıtlardan iki tapınağın başrahibinin Tiberius Claudius Piso Diophantos olduğu bilinmektedir. Ayrıca Diophantos, kentte ve koinon asia birliği içinde avukat olarak da görev yapmaktaydı510. Hem Diophantos’un başrahip olarak atanması hem de tapınağın tamamlanması 134/135 yıllarından sonra ya da 138’den önce olduğu önerilmektedir511. Smyrna’daki tapınakta olduğu gibi, burada da görevli olan Hymnodoslar yazıtlar aracılığıyla bilinmektedir512. Ayrıca Ephesos’dan ele geçen yazıtlardan anlaşıldığı üzere, Hadrianus’a Olymposlu sıfatının yanında Pergamon’da olduğu gibi,___yani tanrı Hadrianus olarak da tapınılmaktaydı513.

508_{Karwiese, (Artemis) s. 103; Magie, s.1480; Ayrıca Atina’daki Olympeion tapınağına Ephesoslular} tarafından sunulan Hadrianus heykelin altlığında da ikinci neokoros Ephesos şehri ibaresi

bulunmaktadır. ; IG II, 3297;

 509

Karwiese, (Mary) s. 314; Lehner, ss. 198-205; Pausanias, 7.2.9. 510_{Burrell, (Neokoroi) s. 67.}

511_{Burrell, (Neokoroi) s. 67.} 512_{IK 24, IvE 921 ve 742.} 513

İlk çalışmalarda Karwiese, tapınağın dipteros planlı, 12X21 düzeninde ön ve arkaya eklenenlerle toplam 104 sütunlu olabileceğini önermiştir514. Daha sonra o, tapınağı pseudodipteros planlı olarak kısa kenarında 9, uzun kenarda ise 15 sütunlu olarak tanımlamıştır515. Burrell ise tapınağın Magnesia Artemis Leukophryene Tapınağı’nın peristasisinden biraz daha büyük olduğunu, fakat dekastylos yapısını da geçemeyeceğini vurgulamıştır516. Karwiese 12X21 sütunlu dipteros ya da pseudodipteros tarzındaki tapınağın peristasisinin 33 m genişliğinde, 60 m uzunluğunda, olduğunu belirtmiştir517. Tapınaktan ele geçen başlıklardan da anlaşıldığı gibi yapı korinth düzenindeydi518(Şek. 29).

Tapınak dört yönden portikolarla çevrelenmiş geniş açık bir alana sahipti (350X225 m). Yaklaşık 79 bin metrekarelik alan tapınağın inşaası için ne denli büyük bir arazinin kullanıldığını göstermektedir. Bugün tapınağın portikolarından sadece güneyde olanı tam anlamıyla kazılmıştır. Portiko üzerine yapılan çalışmalarda, burasının Hadrianus’dan sonra iki nişli apsidal yapıda kült aktiviteleri için ayrılmış bir yere dönüştürüldüğü anlaşılmıştır519. Karwiese bu alanın üçüncü neokorosluğun Caracalla ve Geta (İ.S. 211) dönemlerinde kente verilmesiyle birlikte yeni kült için yapıldığını öne sürmektedir520. Macrinus’dan (İ.S. 217–218) sonra neokorosluk ifadesinin artık Ephesos’da kullanılmadığı eldeki sikkelerden anlaşılmaktadır521. Tapınağın cellasının 9 m genişliğinde olduğunun anlaşılmasına karşın, kapısı hâlâ tespit edilememiştir522. Tapınağın peristasisinin ve naosunun kaplandığı mermer plakalar tahribata uğramış olsalar da bugün hala gözlenebilmektedir ( Şek. 30) .

Tapınak büyük oranda yağmalandığı için planıyla ilgili kesin bir öneri getirmek güçtür. Muhtemelen bu tapınak da, Kyzikos ve Smyrna gibi pseudodipteros planlı olmalıdır. Ephesos’a ait son çizilen planlarda da tapınak, pseudodipteros planlı

514 Karwiese, (Artemis) s. 103. 515_{Burrell, (Neokoroi) s. 68.} 516_{Burrell, (Neokoroi) s. 68.} 517_{Karwiese, (Mary) s. 313.} 518 Burrell, (Neokoroi) s. 68. 519_{Karwiese, (Mary) s. 314.} 520_{Karwiese, (Mary) s. 314.} 521_{Karwiese, (Mary) s. 315.} 522 Burrell, (Neokoroi) s. 68.

ve güney–kuzey doğrultusunda yerleştirilmektedir. Tapınak kentteki diğer tapınaklarla karşılaştırıldığında, 7 harikadan biri olan Artemis Tapınağı’ndan daha küçüktü. Fakat yapının temenos sınırlarıyla (350X225 m) beraber kapladığı alan, Artemis Tapınağı’yla boy ölçüşebilecek büyüklüktedir.

Tapınağın temelleri, Roma döneminine ait bir özellik olarak opus caementicium kullanılarak inşa edilmiştir (Şek. 31). Bu yoğun harç ve moloz dolgu, devasa büyüklükteki tapınağın taşınmasında en önemli unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Olympieion’nun limana olan yakınlığı, oynak ve sıvılaşan bir zemine karşı, opus caementiciumun burada en iyi çözüm olarak kullanıldığını göstermektedir523. Ayrıca Karwiese’nin yaptığı restitüsyon çiziminde de görüldüğü gibi, tapınağın altında taşıyıcı 5 tonoz bulunmaktadır524 (Şek. 32). Bu büyük dehlizler de opus camenticium ile inşa edilmiştir. Ortada ve yanlarda, aynı boyutlarda birer küçük; en dış kenarlarda ise daha büyük taş kemerli dehlizler, tapınağın altında sütunları taşıyan tonozlardır525.

Karwiese’nin tapınağın cephesine ait yeniden kurma denemesinde, tapınak 12 sütunlu ve dipteros plan stiline göre tasarlanmıştır526. Fakat daha sonraki planlarda tapınak pseudodipteros planında gösterilmektedir. Anadolu’daki tapınaklarda önde 12 sütun sayısına erişmiş bu büyüklükte bir tapınak bilinmediğinden tapınak tarafımızdan 8 ya da 10 sütunlu, daha çok da 8 sütunlu bir ön cepheye sahip olarak değerlendirilmektedir. Tapınağın özellikle 5. yüzyıl içinde büyük oranda yağma ve yıkıma uğraması, planı ve cephe yapısı hakkında ayrıntılı sonuçlara varmamızı engellemektedir. Bugün yapının bulunduğu alanda, temel kalıntıları, sütun tamburları, sütun başlıkları ve sima bloğu kalıntıları gözlenebilmektedir.

523_{Alandaki jeolojik araştırmalar ve bölgenin denizsel yapısı için bkz. Kraft J.C.-Brückner H.-Kayan} İ. : The sea under the city of ancient Ephesos, Brandt B.-Gassner V-Ladstatter (Hrgs.): Synergia. Festschrift für F. Krinzinger Band 1, Wien, 2005, ss. 152-154.

524_{Stefan Karwiese, Olympieion, EPHESOS 100 Jahre Österreichische Forschungen, Wien, 1995,} ss. 114-115.

525_{Benzer Opus Caementicium temel yapıları için bkz. Kyzikos, Tarsos tapınakları.} 526

Mimari Dekorasyon

Tapınakta ele geçen plastik unsurlar içerisinde en çok dikkati çekenler iki korniş bloğu, friz, korinth tarzı sütun başlıkları ve tambur parçalarıdır. Bunun dışında irili ufaklı küçük parçalar da ele geçmiştir. Olympieion’a ait bazı parçalar, güney portik üzerine kurulan Meryem Kilise’nin inşaasında kullanılmıştır. Tapınağın mermerleri ise Kyzikos, Tarsos ve Phokaia tapınaklarında olduğu gibi Prokonnessos mermerindendir.

Korniş

Kazılardan ele geçen en önemli parçalar iki adet korniş bloğudur (Şek. 33). Büyüklük ve stilistik olarak Hadrianus dönemi özellikleri taşımaktadırlar. Özellikle simanın hemen altında doldurma motifi olarak kullanılan dalga motiflerinin çağdaşlarını, Pergamon ve Ephesos Tholos Yapıları (Şek. 110-111 ) ve Laodikeia ad Lycum’daki hamam kornişleri (Şek. 188) üzerinde görmek mümkündür. Bununla beraber Ephesos’da benzer bir süslemeyi, belli bir yapı evresi Hadrianus dönemine tarihlendirilen Serapeion527 Tapınağı’nın kornişlerinde de görmek mümkündür528. Kornişe ait olan lotus-palmet (anthemion) bezemeleri, Kyzikos Hadrianus Tapınağı’nın bezemeleriyle benzerlik göstermektedir (Şek. 16 ).

Friz

Ele geçen diğer mimari bezemeler ise frize ait parçalardır. Friz bloğunun içi, Hadrianus dönemine ait frizlerde ve başlıklarda gördüğümüz flüt bezemesiyle süslenmiştir529 (Şek. 34). Friz bezemelerinin hemen üzerinde ise inci-boncuk dizisi ve İon kymationu dizisi bulunmaktadır. İon kymationu’nda, yumurtaların derin kanallar içerisinde sıkıştırılmadan verilmiş serbest yapısı, tipik Hadrianus dönemi özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır.

527_{Scherrer, (Serapeion) ss. 109-138.}

528_{Srtocka,(Architecture) s. 305, tafel.46–5, 47–1.} 529

Sütun Başlıkları ve Tambur Parçaları

Sütun başlıkları, tamburları ve bunlara ait parçalar kazıdan ele geçmiş diğer plastik mimari elemanlardır. Özellikle korinth tarzı sütun başlıklarında derin kanallı akanthus yaprakları, yaprak kıvrımlarının simetrik, keskin barok yapısı, ile yaprakların göz oyuğu tarzındaki kanalları, Hadrianus döneminin özelliklerini yansıtmaktadır530(Şek. 29). Benzer akanthus yapraklı korinth ve kompozit başlıkları, Ephesos Hadrianus Kapısı ve Kuretler Caddesi’ndeki Hadrianus tapınaklarında da görmek mümkündür. Strocka tapınağın sütun başlığı çapının yaklaşık olarak 1.7 m olduğunu bildirmektedir531. Fakat bu başlıkla bağlantılı sütun tamburlarının genişliği hakkında bir yorumda bulunmamıştır.

530_{Heilmeyer, s. 165–168.} 531