Haber

Haber, gerçekle bağlantılı ya da gerçeğin ta kendisi olduğu sanılmasından dolayı, en etkili medya içeriğidir. Haberin amacı, gerçekleşen herhangi bir olayın kitlelere aktarılmasıdır(Girgin, 2000: 73). Bunun sebebi ise; toplum içinde yaşayan insan daima çevresinde olup bitenleri öğrenmek, kendi başına gelenleri başkalarına duyurmak, bunlar üzerinde düşünmek ve düşündüklerini de başkalarına iletmek ihtiyacını duymuştur. İşte bu ihtiyaç yani yaşanan anda olup bitenleri öğrenmek merakı “haberleşme” eylemini yaratmıştır(İnuğur, 1993: 25). Her ne kadar günümüzde bireysel bilgi kaynaklarının önemi artsa da, toplumların yaşamında medya tarafından sunulan bilgilerin etkinliğine olan ihtiyaç da devam etmektedir. Çünkü gittikçe çoğalan ve dolaşım hızı artan bilgilerin yeniden düzenlenmesi, tasnif edilmesi; giderek her üyesinin kendi kabuğuna çekildiği toplumsal yapıda, bireyleri birleştirici bir rolle kamusal alana bağlayıcı bir önem taşımaktadır. Medya örgütleri tarafından yeniden düzenlenmiş ve yeni dönemde, yeni roller yüklenmiş olan bu bilgi “haber” olarak açıklanmaktadır(Karabay, 2000: 87). Hiç kuşkusuz ki medyanın, izleme ve denetleme işlevini yerine getirebilmesini sağlayan ve böylelikle dördüncü kuvvet olarak konumlandırılmasını sağlayan “haber”dir. Hem toplumun içerisinden çıkmış olması, hem de yine topluma yönelik olması özelliğinden dolayı; haber üzerine hem fikir olunan tek bir tanım yerine birçok tanımlamanın yapılması sonucu ortaya çıkmıştır. Bu durum, haberin uzlaşımsal olmayan özelliğinden kaynaklanmayıp; kavramın özünde barındırdığı, onu güçlü ve anlamlı kılan toplumsal olayları yansıtma özelliğinin bir sonucudur(Girgin, 2000: 73).

Haber kavramının açıklanmasına yönelik hem akademisyenler hem de gazetecilik mesleği ile uğraşanlar tarafından birçok tanımlama yapılmıştır. Öyle ki, bu kavramla ilgili 200’den fazla tanımın olduğu ifade edilmektedir. Haberle ilgili tanımlardan bazıları şöyledir: Wilbur Schramm’ ın haber / olay ilişkisi yönünden yaptığı tanım şöyledir: (Tokgöz, 2000: 163) Haber, insanların kafalarında oluşmaktadır. Düşünsel bir boyuta, subjektif bir yapıya sahiptir(Parsa, 1993: 31). Haber bir olay değildir. Olduktan sonra algılanabilecek bir olgudur. Olaya özdeş değil, fakat olayın esas çerçevesi içinde tekrar kurulabilmesi hedefidir(Tokgöz, 2000: 163). Haber, özünde bir tür toplumsal gerçeklik taşıyorsa, bu gerçeklik belli ölçütlerle yeniden kurulmuş/üretilmiş gerçekliktir(Yağlı, 2007: 363).

Haber kavramı her toplumsal sistemde bir üst yapı kurumu olan kitle haberleşme araçlarının üretim ilişkilerinin yeniden üretimi süreci içinde üstlendiği role göre belirlenmektedir. İzler kitleye neyin duyurulacağı ve hangi ölçütlerle içeriğinin belirleneceği de bu sürecin ürünüdür. İçinde yaşadığımız nesnel koşullarda haber kavramını kapitalist ilişkiler içinde tanımlamakta ve biçimlenmektedir. Özetle haber, güncele ait zamanlı bir bilgidir(Aslan, 2002: 116). Haber genel olarak “insanların ilgisini çekecek, güncel olan bir olayın veya olgunun ebedileştirilmiş özeti” (Güz, 1997: 48) insanların gelecekleri ile ilgili kararlar almakta, diğer insanlar ve çevre ile anlamlı ilişkiler kurmakta, dünyayı algılamakta en önemli unsuru oluşturan bilgilerdir(Zeytinli, 1996: 1101).

Rigel (2000: 177)’ e göre, haber, toplumun bilgi ve ilgisini geliştirerek, dönüştürecek, gerçekliğin kurgusal olarak yayımlanacak medya organizasyonunun yapısına, teknolojisine ve ideolojisine göre yeniden kurgulanmasıdır. Haberler, gruplar içinde ilişki kurma şekillerinde ve içinde yaşanılan dünyaya ilişkin tanım ve değerlendirmelerde meydana gelen değişikliklerin önemli göstergelerinden biridir”(Bennett, 2000: 31). Marilyn Matelski (1996: 20)’ nin haber tanımı ise şu şekildedir; Haber, bir karar manzumesidir. Önce muhabirin (kendi inançları, tutumları, değerleri çerçevesinde) belli bir biçimde algıladığı olay söz konusudur. Haber ikinci aşamada, her biri bilinçli ve bilinçsiz olarak neyin gösterileceğine karar veren editörlere ve yönetime gider. Üst yönetim, reklâmcılar, devlet yetkilileri

çoğunlukla bilinçli karar verme sürecine dâhil olurlar; kişisel/profesyonel inançlar, tutumlar ve değerler ise bilinçaltı seçimde rol oynamaktadır.

Haberi, İngilizce’ deki “News” kelimesini açıklayarak da tanımlayabiliriz. İngilizce’ de North (Kuzey), East (Doğu), West (Batı) ve South (Güney) anlamına gelmektedir. Buna göre haber kavramı (News), “her yönde meydana gelen olaylar” olarak da tanımlanmalıdır(Girgin, 2002: 4). Haber, okumak, dinlemek ya da seyretmek için bireylerin zaman ya da para ödeyerek almayı istedikleri şeylerdir. İnsanların üzerinde konuştuğu(Uyguç ve Genç: 1998: 107), konuşacakları(Aslan, 2003: 15), onları ilgilendirecek güncel bir fikrin, olayın ve meselenin özeti, acele kaleme alınmış edebiyat, yarının tarihidir. Yazılı basında ömrü 24 saat iken, radyo ve televizyonlarda ise bir haber bültenliktir(Bıyık, 2007: 53).

Haber; okura/izleyiciye birileri (gazeteci, haberci, köşe yazarı, haber fotoğrafçısı, editör, fotoğraf editörü vs.) tarafından seçilen (sınırsız kelime ya da görüntü fırsatları arasından) ve iletilen mesajlardır ve hatta imajdır(Soygüder, 2003: 48). Bir diğer tanımlara göre ise, “olan her şey haberdir”, “dün bilmediğimiz haberdir”, “insanların üzerinde konuştukları haberdir”,“haber, okuyucuların öğrenmek istedikleridir” şeklinde tanımlar yer almıştır”(Tokgöz, 2003: 187). Haber, halkın alaka göstereceği her şeydir. Ne kadar büyük alaka ve heyecan ortaya çıkarsa kıymeti o kadar büyüktür(İspirli, 2000: 211). Rigel (2000: 178)’e göre zamanın gazetecilik anlayışı ve haber tanımları ise şu şekildedir; Haber okuyucunun ilgileneceği, gazeteye basıldığında okuyucuya yararlı olacağı düşünülen olaydır. Haber okuyucunun bilmek isteğidir. İnsanların hakkında konuşacakları şeylerdir. Haber yakın zamanda olan, keşifler görüşler ve okuyucuların etkilenecekleri ya da ilgilenecekleri konulardır.

Haber, yaptığını iddia ettiği gibi bilgilendirme ya da biçimlendirme ve yapılandırma yerine, “toplumsal olanı” giderek daha bir nötralize edip, klasik toplumsal kurumlarla, haberin içeriğine karsı duyarsız ve tepki göstermeyen bir kitle yaratmaktadır(Baudrillard, 1991: 21-22). Bu bakımdan haberde geçerli olan unsur, onun ne zaman vuku bulduğundan daha çok, önceden bilinmeyen bir olayın gün

ışığına yeni çıkmış olması veya bilinen bir olayın bilinmeyen bir yönünün öğrenilmesi ve bu yeni bilginin toplumun ilgisini çekecek, öğrenilmesinde kamu yararı bulunan bir olay olmasıdır(Oktay, 2000: 392).

Kısaca, haber nedir, sorusunu yanıtlamak için, bir izleyicicinin, haberi sağlayanların politik inançları ve ekonomik durumları hakkında bir şeyler bilmesi gerekir. İzleyici, bu şekilde televizyon haberlerinden sorumlu olanlar tarafından belirli olayların neden önemli kabul edildiğini bilmek durumunda olur ve onların önyargılarını kendilerinkilerle kıyaslayabilirler(Aslan, 2002: 117). Tanımlara bakıldığında, dünyadaki gazeteci kadar haber tanımı yapmak mümkündür. Bunun nedeni, ülkelerin, toplumda yaşayan insanların yapısına göre haber anlayışının değişmesidir(Demirkent, 1982: 92).

1.3.1.1. Haber Kaynakları

Habere konu olan olay, kişi ya da durum hakkında bilgi ilanına kişi, kuruluş görüntü malzemesi (olayı ya da durumu aktaran), kitap, dergi, rapor vb. olarak tanımlayabiliriz. Haber kaynakları gündemin belirlenmesinde etkilidir. Muhabir haberini kaynaktan aldığı bilgiler çerçevesinde oluşturur. Bu bilgilerin doğru olup olmadığını başka kaynaklardan aldığı bilgilerle karşılaştırarak yapar. Oluşturulan haberlerde kaynağın belirtilmesi hem alınan bilginin kendinin, nerden alındığını gösterir; hem de haberin güvenilirliğini sağlar. Bu kaynaklar ikiye ayrılır:

1- Birinci El Kaynaklar

Olayı yaşayan, olayı gören ya da olayla ilgili bilgi verebilecek kaynaklar olarak tanımlanmaktadır. Siyaset ekonomi, sanat, kültür spor vb. alanlarda karar mekanizmasında bulunanlar( bürokratlar da dâhil) bu alana girmektedir.

2- İkinci El Kaynaklar

Raporlar, belgeler, ilan ve reklâmla, dosyalar ile arşiv verilerini bu kapsamda değerlendiriliyor. Bu kaynaklar, hem haberi oluşturan hammaddelerdir, hem de gazetecinin daha önce topladığı enformasyonun denetiminde kullanılabilecek önemli metinlerdir.

Ancak unutulmaması gereken şudur; haberde kullanılan bilgiler doğru olmalıdır. Bunun için haberde kullanılacak bilgilerin en az bir başka kaynağa daha doğrulatılması zorunludur. Eğer alınan bilgilerde çelişki varsa bunu ya doğrudan kaynakların adını haberde vererek ya da kaynakla “…yı çelişkili değerlendirdi” tarzındaki ifadelerle aktarılmaktadır(Aslan, 2002: 126).

1.3.1.2. Haber Türleri

Haber türleri dokuz başlık altında incelenmiştir. Bu başlıklar aşağıda detaylı şekilde ele alınacaktır.

1.3.1.2.1.Asparagas/Yalan Haber

Gerçeği yansıtmayan uydurma haber. Halkın ilgisini çekecek nitelikte ve genellikle masa başında uydurulmuş haberler asparagas haber olarak nitelendirilir. Kimi zaman ise haber toplamadaki hatalar, yanlış anlaşılmalar ya da muhabir ya da gazete kuruluşunun çıkarları doğrultusunda masa başında hazırlanan haberler de yayınlanabilmektedir. Asparagas haber sonucunda, haberin muhatabının hak etmediği halde, kamuoyu gözünde kötülenmesi söz konusu olabilmektedir. Asparagas habere yönelik basın kanununda düzeltme ve cevap hakkı yer alsa da, bu haber, muhatabının kişilik haklarının kamuoyunda zarar görmesini engelleyememektedir. Sansasyonel olay gereksinimi medyada bazı ahlak standartlarını muhafaza etmenin önündeki en önemli engeldir. Duydukları sansasyonelleştirme baskısı yüzünden gazeteciler hikâye bile uydurabilirler(Almagor, 2002: 108).

Zaman zaman Türk basınında asparagas haberlere yer verildiği görülmektedir. Bu haberler zaman zaman hem gazeteler hem de yazarlar tarafından eleştirilmektedir. Hatta bu konularda doğrularını yazan bazı sayfalarında çıktığı görülmektedir. Asparagas haberlerin varlığını kimse inkâr etmemekte, meşruluğunu da hiç kimse savunmamaktadır(Tutar, 1993: 53).

1.3.1.2.2. Maksatlı Haber

Tamamen gerçeği yansıtmayıp, olayın taraflarından birinin çıkarları için yapılan haber. Kasıt taşıyan, gizli bir amaca yönelik bu haber, kamunun dikkatinin çekilmesi için de yapılabilir. Meslek etiği ile bağdaşmayan maksatlı haberler, genellikle bir çıkar amacı güdülen konularda yazılır. Medya kuruluşunu doğrudan ilgilendiren bir olayla ilgili maksatlı haber sunumu yapılabilir(Yüksel ve Gürcan, 2005: 72).

1.3.1.2.3. Ambargolu Haber

Haberin belirli bir gün veya saatten önce yayımlanmaması konusunda muhabire uyarıda bulunulması haberin ambargolu olması anlamına gelir. Haber kaynağı, olayın belirtilen gün veya saatten önce kamuya duyurulmasını muhabirden isteyebilir. Bu tür haberler, kaynağın istemi doğrultusunda belirtilen zamana kadar bekletilir ve zamanı gelince yayımlanır. Meslek etiği bakımından muhabirin, haber kaynağının belirttiği gün veya saatten önce haberi yayımlamamak konusunda gerekli özeni göstermesi gereklidir. Çünkü haber kaynağı muhabirin verdiği söz ya da güvence üzerine haberi açıklamış ve bu konuda ona güvenmiştir. Muhabirin de bu güvene layık olarak haber kaynağının isteklerine uygun davranmak konusunda gerekli özeni göstermesi gerekmektedir. Bu özeni göstermeyen muhabirin, aynı haber kaynağı ile daha sonraki ilişkilerinde sorunlar yaşaması ve bu kaynaktan haber elde etmesi güçleşecektir(Yüksel ve Gürcan, 2005: 72)

1.3.1.2.4. Konserve Haber

Yayınlama aciliyeti olmayıp, daha sonra da yayınlanabilecek türdeki haber.

Haberin en büyük özelliği ömrünün kısa olmasıdır. Bu tür haberlerde geçen zamana göre güncelliğini yitirme söz konusu değildir. Haber sıkıntısı olduğunda bunlar

kullanılabilir(Yüksel ve Gürcan, 2005: 73).

1.3.1.2.5. Rutin Haber

Her gün olan, sıradan, alışık olunan, olacağı önceden bilinen ve olağan üstü bir özelliği bulunmayan haberdir. Haberlerin birçoğu olağan, rutin haberlerdir. Eş deyişle bu tür haberler, her gün gerçekleşen ve okurun alışık olduğu haberlerdir.

Bunlarda yer, kişiler ve zaman farklıdır; ancak olayın ana teması aynı çerçevede gelişir(Yüksel ve Gürcan, 2005: 73).

1.3.1.2.6. Özel Haber

Muhabirin kendi çabaları ile ortaya çıkardığı, özel araştırmalarıyla yazdığı ve belgelediği haberdir. Özel haberde, muhabirin çabaları ve çevresiyle kurduğu iletişim önemlidir ve haber, bu özelliklerden yararlanılarak özel çabalarla ortaya çıkarılır. Haber o yayın organının kendisine ait olduğu için başka yayın organlarında bulunmaz.

Bir yayın organının, bir siyasinin hiçbir yerde yayınlanmamış gizli bir toplantısının görüntülerine ulaşması ve bunları yayınlaması, kimsenin elde edemediği bir belgeyi açıklaması, diğer yayın organlarından önce bazı bilgileri izleyenlerine ulaştırması özel haber örnekleri olarak tanımlanabilir. Özel haber genellikle olayları sürekli takip etmeyi ve konular üzerinde derinlemesine bilgili olmayı gerektirir.

1.3.1.2.7. Atlatma Haber

Muhabirin, başka muhabirleri atlatarak, onlardan önce haber elde etmesidir. Diğer yayınlarda olmayan özel haberdir. Atlama haber herkesin peşinde olduğu bir konuda, daha iyi bir çalışma ile elde edilen verileri haberleştirmektir. Atlama haber muhabirlerin övünç duydukları bir haberciliktir(Yüksel ve Gürcan, 2005: 74).

1.3.1.2.8. Bayat Haber

Yayın periyodu içinde yayımlanmasında geç kalınmış ve bu arada herkesin hakkında başka kaynaklardan bilgi sahibi olduğu haberdir.

Bayat haber yayımında geç kalınmış haber olduğu için hedef kitlenin rağbet göstermediği haber niteliğindedir. Günümüzde özel televizyonculuğun ve radyoculuğun gelişmesi, haberlerin sıcağı sıcağına izleyiciye ulaştırılmasına yol açmış, bundan da gazeteler olumsuz yönde etkilenmeye başlamışlardır(Yüksel ve Gürcan, 2005: 75).

1.3.1.2.9. Sıcak Haber

Ani gelişen bir olay karşısında süratle yayınlanan haberdir. Sıcak haberlerde olay gerçekleşmeden önce herhangi bir veri bilinemez, çünkü ani gerçekleşmiş ya da beklemedik bir olay gerçekleşmiştir. Doğal afetler, deprem, yangın, kaza, terör olayları, ani baskın ya da operasyonlar bu tür haber konularını oluşturur. Sıcak haberlerin en önemli özelliklerinden birisi de en kısa sürede yayımlanmalarıdır(Yüksel ve Gürcan, 2005: 75).

1.3.1.3. Haber Sunumunu Etkileyen Teknikler

Funkhouser, yaşanan olaylar karşısında medyanın haberlerini oluştururken farklı tekniklere başvurduğunu ileri sürerek, gerçek olayların akışının yanı sıra bir konunun alabileceği medya ilgisinin miktarını etkileyen teknikleri beş başlık altında ele almıştır.

1) Medyayı olayların akışına uydurmak: Medya belli bir konuyu ele aldığında bununla ilgili haberleri devam ettirme eğilimine girer. Gündemde belirli bir konu işlenirken, başka konuların gündeme gelmemesinin nedeni budur. Olaylar, ancak siyasal ve nitelik bakımından belirli bir düzeye ulaştıktan sonra tek tek izlenerek medya gündemine girer.

2) Haberi ilginç hale getirmek: Basının ilgisini çekçek amacıyla ilginç hale getirilen ve bu ilginçliği sayesinde yayınlanan pek çok haber bu teknik içersinde değerlendirilir.

3) Ayrıntıyı ele almak: Olayın tümü yerine ayrıntı şeklinde görülebilecek belli unsurları işlemek bir başka tekniktir. Örneğin, Başbakanın basın toplantısında ne söylediği yerine konuşması sırasında ayakkabısını çıkarmasının ya da Rusya’da ki ekonomik değerlendirme toplantısında Gorbaçov’ a İstanbul’ dan giden pizzaların haber yapılması bu teknikle anılmaktadır.

4) Abartmak: Önemsiz bir olayın abartılarak haber değeri varmış gibi sunulmasıdır.

5) Önemli hale getirmek: Önemli olmayan rutin bir haberin bir yönünü ön plana çıkarıp vurgulayarak o olayı önemli göstermek medyanın başvurduğu bir başka haber tekniğidir.

Öte yandan, medyanın bir konuyu sunum biçimi o konunun medya gündeminden düşmesi ya da tırmanmasını belirleyici bir faktör olarak ortaya konulmuştur(Yüksel, 2001: 81– 82).