Haber Değeri Öğeleri

Haberin değişik tanımlamalarında, sıkça tekrarlanan altı temel öğe göze çarpmaktadır(Girgin, 1998: 14–15). Bunlar haber değeri olarak da adlandırılan haberin özellikleri zamanlılık, yakınlık, önemlilik sonuç ve insanın ilgisini çekme olarak sayılabilir(Tokgöz, 1994: 138).

1.3.2.1.1. Gerçeklik (Doğruluk)

Haberin gerçekliği, daha doğrusu gerçeğe en yakın anlatımı, haber kaynağının güvenilirliğinin yanı sıra, habercinin kişilik yapısına, deneyimlerine, kişisel ya da toplumsal beklentilerine, etik değerlerine bağlıdır(Girgin, 1998: 15). Gazetecinin hedefi doğru bilgiye ulaşmak ve onu aynıyla okura yansıtmak(Dumanlı, 2003: 12), gerçeği saptırmamaktır (Bülbül, 2001b: 43).

Haberci, haber kaynağının güvenilirliğinde tereddüde düşmesi halinde, haberinin gerçekliğini çeşitli kaynaklardan onaylattırmalıdır. Bir haber doğrulanmadıkça ya da olaylara dayandırılmadıkça, gerçeklik, ilgi ve önem öğelerini taşıyamaz(Girgin, 2002: 10). Ancak; gerçek olan yayının içerik açısından “haber” niteliği taşıması ve “yayımlanabilir” olması da zorunludur. Önemli olan, “haber” niteliğindeki olayın doğması ve varlığıdır. Haberin bu iddialara ya da “gerçeklik unsuruna” uygun olarak verilmesi gerekir(Girgin, 2000: 81).

Sigelman, haberdeki yanlılığın kaynağını örgütsel politikaların bir türevi olarak görür. Bu tarz Haberde sosyal ve politik olaylar bireylere dayandığı sürece ortaya gelir ve bu yolla haber gerçeğin ‘anlaşılabilir ve otantik’ bir varyasyonunu kurar. Bu

tarz bir haberciliğin sonunda olayların kökenleri silinir ve bireyin motivasyonu eylemlerin kökeni olarak ortaya çıkar (İnal, 1997: 142).

1.3.2.1.2. Yenilik (Güncellik)

Haberin yeni ya da güncel olması iki biçimde görülür. Ya eylem ya da söylem yeni gerçekleşmiştir ya da bunlar eski olsa bile yeni fark edilmiş ve yeni ortaya çıkarılmıştır(Girgin, 1998: 12). Gerçekten güncel olmayan bir olayın aktarılmasında kamu yararı bulunamaz. Çünkü unutulmuş hatırlanmasında yarar görülmeyen geçmişteki bir takım davranışların gündeme getirilmesinde, böyle bir yarar düşünülemez. Ancak davaya konu olan işte, güncel olan bir durum nedeniyle, aynı nitelikteki eski olaylar sergilendiğine göre, kamu yararının varlığının kabulü gerekir(Öngören, 1998: 85 – 86). Aslında kamu yararı, bir haberin hemen ve kısa bir süre içinde verilmesi halinde var kabul edilir. Olay unutulduktan ve üzerinden uzun zaman geçtikten sonra yayımlandığında, verilen haberin yansızlığı da zedelenir(Girgin, 2000: 82). Güncelliğin rekabet ortamında önemli olduğunu bilen haberciler, ellerinde bulunan bir haberin konusu güncel değilse, o haberi saklayıp bunu güncel bir hale gelene kadar beklemeyi tercih ederler(Gaillard, 1991: 33 – 34).

Kitle iletişim araçlarından internet ve radyoda yenilik ve anilik, televizyon, bunların yanı sıra görselliğiyle, gazete ise derinlikli haberciliğiyle ön plana çıkmaktadır(Karabıyık, 2001: 28).Güncellik aynı zamanda, sadece güne ait olan değil, geçmişte olmuş ancak detayları ortaya çıkmamış bir olayla ilgili gelişmeleri de kapsar(Aslan, 2003: 243). Zamanlılık kavramıyla beraber, haberde gerçekliğin boyutu günümüzde değişmiştir. Artık haber çok süratli verilmekte, önemini çok çabuk yitirmektedir Haberde “zaman kaybı” kavramı yok edilmekte ve zamanın kendisiyle bir yarış söz konusu olmaktadır. “Zamanlılık” haber değeri açısından ilk temel ilkedir. Habere zamanlılık değeri kazandıran faktör ise yenilik, anilik, geçerlilik olarak belirlenir(Boudrillard, 1991: 56).

1.3.2.1.3. İlginçlik (İlgi Uyandırma)

İlgi çekmek, kişisel ya da toplumsal gereksinimlere cevap vermektir. Kişiler genelde, kendilerini birinci derece ilgilendirdiğini düşündükleri sorunlara

odaklanmaktadırlar. Gelişen teknolojiyle de, kişilerin ilgi alanlarının genişlediği bir gerçektir(Girgin, 1998: 13).

İlginçliğin dillere yerleşmiş en belirgin tanımı şudur: “Köpek insanı ısırırsa haber değil, insan köpeği ısırırsa haberdir.” İlginçlikten amaç, sıradanlıktan kurtulma, olağan dışı eylem ya da söylemler arayışıdır( Girgin, 2002: 18). İnsanın ilgisini çeken konularda çatışma, kuşku, karışıklık ve olağan dışılık bulunması bunları daha ilginç kılmaktadır(Tokgöz, 1987: 150). Özellikle dramatik olaylar, sorunlar, siyasal sürtüşmeler ve uyuşmazlıklar okurun ilgisini çekmektedir(Schlapp, 2000: 7).

1.3.2.1.4. Önemlilik

Bir olay, toplumsal, siyasal, ekonomik ya da kültürel yaşamı doğrudan etkiliyor ve bu alanlarda herhangi bir gelişmeye ya da değişmeye yol açıyorsa önemlidir. Bu tür haberler genelde “hard news”(ciddi haberler) olarak nitelendirilir(Girgin, 1998: 14). Yalnız unutulmamalı ki önem insanoğlu için görece bir kavramdır. Önem insanların oluşturduğu bir yargıdır(Postman- Powers, 1995: 62). Fakat artık medya, topluma ulaşacak bilgilerin önemliliklerini sıralamakta ve belirli bir düzen içerisinde filtre ederek sunulmasını ya da öğrenilmesini sağlamaktadır. Hangi bilgilerin toplum için önemli olduğunu belirlemekte, neyin ya da hangi konunun haber değeri taşıdığını; örneğin bir haberi gazetede gerek birinci sayfasına alarak ve gerekse de fotoğraflarını büyüterek ya da büyük puntolu başlıklarla sunarak, topluma dikte ettirmektedir(Yüksel, 2001: 25).

Önemlilik diyince, haberi önemli kılan etkenler anlaşılır. Önemli kişiler, sayıları, garip olayları, zıtlıklar vb.’ leri bunlardan bazılarıdır. İnsanoğlu doğası gereği tanınmış, ünlü kişiler hakkındaki haberleri zevkle, merakla izler. Tanınmış kişiler kadar, bazı ülkeler, kentler, kurumlar, kuruluşlar ve her türlü sanatsal, kültürel ve politik olaylar haber değeri bakımından önem taşır(Tokgöz, 1987: 53). Önemlilik için şu örneği vermek açıklayıcı olacaktır: “Bir ülkede devalüasyon yapılması ilginç değil, önemlidir.” Bu çerçevede devlet, parlamento ve hükümet ilerine ilişkin haberlerin çok büyük bölümü önemli sayılır. Bazı haberlerde ilginçlik ve önemlilik

öğeleri aynı anda bulunmayabilir. Çok önemli bir olayın, ille de ilginç olması gerektiği koşulu yoktur(Girgin, 2002: 18).

Haber değeri açısından bazı olaylar hiçbir yargıya bağlı olmaksızın önemlidir. Örneğin, bir devlet başkanına suikast; deprem, sel gibi doğal afetler; insan hayatını değiştirecek bir buluş vb. diğer taraftan devleti yönetenlerle, siyasi partilerle, sendikalarla, ticaret odalarıyla, özel sektörle, eğitim, sanat ve eğlence yerleriyle ilgili gelişmeler veya aksamalar kamuoyunu ilgilendirdiği için önemlidir. Bu sebeple bu bahsedilenler kamuoyuna duyurulmalıdır. Fakat çoğu haber, bahsedilen ilgi alanının dışında kalmaktadır ve çoğu haber bir olayla bağlantılı değildir. Bir karmaşa içinden seçilmiştir çünkü onun farkına varmamız arzulanmıştır(Postman- Powers, 1995: 62).

Haberler önemli görülen olaylar arasından seçilse de, can alıcı görüntülerle desteklense de, habercilerin dünya görüşleri haberi etkilese de, yayın istasyonlarının politikaları doğrultusunda haberler değerlendirilse de haber kanallarında hazırlanan haberlerin yapıla gelen tanımlara uygun özellikler taşıdığını söylemek yanlış olmayacaktır. Ancak haberin dünya geneli için içerik ve sunum bakımından benzer özellikler göstermesi değil, aynı olması hedeflenmelidir(Tokgöz, 1987: 137).

1.3.2.1.5. Anlaşılırlık

Haberin en önemli özelliklerinden biri de anlaşılırlıktır. Haber özelliği taşıyan olayı biçimlendirirken yani kurgularken, kelimelerin ve cümlelerin yanı sıra, haberin bir bütünlük içinde de anlam taşımasına özen gösterilmelidir. Öyle ki, haber okunduktan, dinlendikten ya da izlendikten sonra, verilmiş bilgilerin yeterliliği nedeniyle, ilgili hiçbir soru sorulmayacak biçimde işlenmiş olmalıdır(Girgin, 2002: 16).

1.3.2.1.6. Kamu Yararı

Habere konu bazı olaylarda, kişilik haklarına saldırıda bulunulmuş olsa dahi, tutulabilir. Bu seçim açısından en önemli koşul; haberin verilmesinde bir kamu yararı bulunmasıdır. Kamu yararı yoksa haberci için haber verme hakkından söz edilemez. Ayrıca haber kamunun ilgisini çekecek nitelik taşımalıdır. Bilinmesinde kamu yararı

bulunmayan bir haber, kamunun ilgisini ya da merakını çekse bile, haber verme hakkının bir konusu sayılmayabilir(Girgin, 2000: 87– 88).

Ancak, uygulamada, haber seçimi konusunda bazı faktörler özellikle kamu yararı ve diğer öğelerin önüne geçer. Karlarını, dolayısıyla reklâm gelirlerini ve okuyucu sayılarını arttırma kaygısı, basın kuruluşlarının haber konularının seçiminde ve sunumunda egemen olan haber değerlerini etkilemekte, bu süreç içinde örgütsel kontrolün yanı sıra profesyonelliğe ilişkin normlar da gazetecilerin pratiklerini belirleyen ve tanımlayan kurallar olarak karşımıza çıkmaktadır(İnal, 1994: 161). Haber endüstrisi, kar için reklâma, kaynak için hükümet yetkililerine bağımlıdır, kendisine sağ kanat baskı gruplarında gözdağı verilip anti-komünist ideoloji ile beyinleri doldurulmaktadır(Schudson, 1994: 313).