1. BÖLÜM
2.2. ġER’Ġ MAHKEMELER
3.2.2. Hükümlerde Adı Geçen Mahalle Ġsimleri
Osmanlı Ģehrinde mahalle, birbirlerini tanıyan bir bakıma birbirlerinin davranıĢlarından sorumluluk duyan ve sosyal dayanıĢma içinde olan kiĢilerden oluĢmuĢ bir topluluğun yaĢadığı yerdir. 149
Osmanlı dönemi açısından mahalle teriminin yukarıda bahsedilen anlamı dıĢında iki anlamı daha vardır. Bunlardan ilki mahalle, Ģehirler ve kasabalarda benzer özellikler taĢıyan insanların birlikte yaĢamlarını sürdürdükleri bir mekândır. Ġkinci anlamı ise tahrir defterlerinde adları tek tek kaydedilmiĢ vergi vermekle yükümlü kiĢilerin oluĢturduğu bir topluluktur. Yerine ve zamanına göre bu üç anlam, bazen birbirlerinin yerini almıĢ ve bazen de birlikte kullanılmıĢtır. 150
Mahallenin sosyal bir birim olarak taĢıdığı önem sebebiyle, Orta-Doğu ve Ġslam kültür çevresinin Ģehirleri mahallelerden meydana gelen bir oluĢum Ģeklinde tamınlanmaktadır. Bazı araĢtırmacılar, Ġslam ġehrinin en önemli özelliği olarak, çeĢitli dinsel ve etnik gruplara göre bölge ve semtlere ayrılmıĢ olmasını ifade etmektedir. Bu durum bir ölçüde Osmanlı Ģehirleri için de doğrudur. Osmanlı Ģehirlerinde de genellikle gayrimüslimler, ayrı mahallelerde oturuyorlardı. Fakat bu durum (bazı grupların toplumun bütününden ayrı bir mahalleye kapanıĢı), Osmanlılarda, Osmanlı öncesi Ġslam Ģehirlerindeki kadar katı olmamıĢtır. Bunun nedeni, bir merkezi imparatorluğun kuvvetli otoritesi ve genel asayiĢin sağlanması yönünde alınan tedbirlerin, oluĢturulan kurumların iĢlevlerini iyi bir Ģekilde yerine getirmesi sonucu, mahallenin bir savunma alanı olmaktan çıkıp Ģehirde yaĢayanların-birbirleriyle daha rahat iliĢki içine girebilmeleridir. Bu konuda pek çok somut kanıt mevcut olup Osmanlı klasik döneminde dinsel ve etnik grupların Ģehirlerde birbirlerine tamamen kapalı, ayrı cemaatler halinde yaĢamadıklarını göstermektedir. Ayrı zımmî mahallelerinin varlığı doğal olarak inanç ve gelenek birliğine sahip kiĢilerin yanyana yaĢamalarının daha rahat oluĢuna ve merkezi otoritenin zayıf
149 Özer Ergenç, XVI.Yüzyılın Sonlarında Bursa, TTK, Ankara 2006, s. 40.
150 Hülya TaĢ, Ankara’nın Bütüncül Tarihine Katkı: XVII. Yüzyılda Ankara, TTK, Ankara 2006, s. 110.
bulunduğu Osmanlı öncesi dönemi Ģartlarının yerleĢmeye yaptığı etkilere bağlanabilir. 151
Mahallenin toplumsal merkezi olarak zikredebileceğimiz cami veya mescidlerde, özellikle akĢam ve yatsı namazları mahallenin bütün erkeklerinin katılımıyla kılınırdı. Mahalleli, cami veya mescidin devamlısı olduğu için, belgelerde mahalle ahalisi genellikle cemaat olarak anılmaktadır. Bu nedenle de imam mahallenin temsilcisi durumundadır. Camiye sürekli gelme mahalleli için, komĢularının gözönünde kendisinin tanınır ve güvenilir olup olmadığının ölçüsüdür.152
Mesela, Zi‟l-hicce 1033 (M. 1624 Ekim) tarihli bir belgede, Rodosçuk Kazâsına tabi Büyük Karaulu köyü ahalisinden Sakine binti Muhammed, ġaban bin Abdullah ve Ali bin Abdurrahman adlı kiĢileri, gece evine gelip evini yaktığı için Ģikayet ederken “yatsu namazından sonra mezbûran ġaban ve Ali evime gelüb köski ile evimi yakmağa baĢlayub, ben feryad idüb müslümanlar yetiĢüb beni halâs itdiler” demektedir.153
Bu olayda ġaban ve Ali isimli kimselerin inkarı sonrasında mahkemeye çağrılan imam ve olaya Ģahitlik yaptığını düĢündüğümüz diğer kimselerden bazıları mahkeme huzuruna çıkarak tanıklık yapmıĢlardır. Görüldüğü üzere aynı bölgede yaĢayan kiĢiler, birbirlerini yakından tanıdıkları için herhangi bir olayda imamın, görgü tanıklarının ve komĢuların davanın sonuçlandırılmasında büyük bir önemi vardır. Ġncelediğimiz dönemde Rodosçuk‟da tespit edilen birbirlerini tanıyan, birbirlerine kefil olabilecek kiĢilerin birlikte yaĢadığı öneınli bir oluĢum olan mahallelerin isimleri bağlı oldukları vilâyet/ kazâ/ nahiyeler ile birlikte tablolaĢtırılmıĢtır.
Tablo 3: 1531 Numaralı Rodosçuk (Tekirdağ) ġer’iyye Sicilinde Tespit Edilen Mahalleler Tablosu
Sıra No
Mahalle Ġsmi Bağlı Bulunduğu Vilâyet/Kazâ/Nahiye
Belge No
1 Abdi Hoca Rodosçuk 11a / III, 12a / VI, 22b / I, 23a
151Özer Ergenç, “Osmanlı ġehrindeki Mahallenin ĠĢlev ve Nitelikleri Üzerine” , Osmanlı
Araştırmaları IV, Ġstanbul 1984, s. 69-71. 152 Özer Ergenç, a.g.m. , s. 73.
/ IV, 24b / III, 26b / III, 46b / I, 47a/ I, 1b/ I, 31a/ I
2 Bayram PaĢa Rodosçuk 2a/ II
3 Bayram Reis Rodosçuk 31b/ VII, 3b/ I, 9a/ IV, 20a/
II, 21a/ III, 32a/ I, 26b/ II
4 Bevvâb Mehmed
Bey
Rodosçuk 8a/ III, 7b/ II, 30a/ II
5 Câmi‟-i Atik Rodosçuk 33a/ IV, 34a/ I, 34a/ V, 35a/
III, 10a/ IV, 10b/ V, 19a/ I, 20b/ II, 22b/ III, 28a/ I, 28b/ IV, 29a/ III, 29b
6 Câmi‟-i Vasat Rodosçuk 4a/ I, 9a/ III, 13b/ I, 27b/ II,
29a/ I, 34a/ I, 35b/ IV, 35b/ V, 36a/ IV
7 Can PaĢazâde Rodosçuk 3a/ III, 32a/ III, 32b/ 1, 32b/
II, 34b/ III, 36b/ VII
8 Cennet Hatun Rodosçuk 9b/ I, 11a/ I, 12a / I, 25b/ III,
29a/ IV, 32b/ V, 53a/ I
9 Dizdarzâde Rodosçuk 1b/ IV, 3a/ I, 10b/ II, 11a/ V,
34b/ I
10 Dudu Hatun Rodosçuk 1b/ VI, 2a/ IV, 23b/ II, 28b/
III, 30b/ III, 32b/ III, 36a/ V
12 El-Hâc Dudu Hatun Rodosçuk 20b/ IV, 22a/ II
13 El-Hâc Hürmüz Rodosçuk 36a/ I, 53a/ III
14 El-Hâc Ġsa Rodosçuk 6a/ II, 35b/ VII, 36b/ V
15 El-Hâc Mehmed Rodosçuk 20b/ IV, 14a/ I, 20b/V, 35a/V,
28b/ I
16 El-Hâc Musa Rodosçuk 9b/ III, 19b/ I, 30b/ II, 31b/ I,
36b/ I
17 Hoca Bayezid Rodosçuk 4a/ II, 13b/ II, 20a/ I, 20b/ I,
21a/ I, 22b/ IV, 26a/ II, 26a/ III, 26a/ IV, 31a/ I
18 Hoca Veli Rodosçuk 2a/ I, 5b/ I, 6a/ II, 11a/ II,
13a/ II, 13b/ IV, 16a/ III, 21b/ I, 21b/ V, 30a/ V, 32a/ VI, 33a/ II, 34a/ II
19 Hürmüz ÇavuĢ Rodosçuk 46b/ I
20 Hüseyin ÇavuĢ Rodosçuk 5b/ II, 5b/ V, 6b/ I, 7a/ V, 9a/
I, 19b/ III, 22a/ I, 24b/ II, 25b/ I, 33a/ I
21 Hüseyin ÇavuĢ-ı Kebîr
Rodosçuk 31a/ I
23 Ġskender ÇavuĢ Rodosçuk 1b/ II, 2b/ I, 2b/ II, 6a/ I, 7b/ V, 15b/ I, 16b/ I, 17a/ I, 17a/ II, 17b/ I, 18a/ I, 19a/ II, 19a/ III, 28a/ IV, 29a/ VI, 33b/ III
24 Kara Kâtib Rodosçuk 26b/ V, 27a/ I
25 KürekçibaĢı Mahrusa-ı Ġstanbul 15b/ I
26 Leb-i Derya Hüseyin ÇavuĢ
Rodosçuk 23b/ I, 24a/ I, 25a/ I, 25a/ II
27 Nebîzâde Rodosçuk 5b/ VI, 21b/ III, 32a/ V
28 Papa Ġstirati Rodosçuk 9a/ II, 22b/ VI
29 Papa Manol Rodosçuk 7a/ IV, 8b/ II, 10b/ III, 14b/
IV, 15a/ II, 18a/ II, 29a/ V, 29b/ III, 32a/ II, 33b/ I
30 Papa Mendremenos Rodosçuk 12b/ IV, 21a/ II, 22b/ V
31 Papa PeĢri Rodosçuk 26b/ I
32 Papa Varsama Rodosçuk 7a/ VI
33 Papa Yanni Rodosçuk 1b/ V, 2a/ V, 10b/ V, 12a/V
34 Piskopos Rodosçuk 5a/ V, 5b/ III, 7a/ II, 8a/ II,
8a/ IV, 8b/ II, 12a/ IV, 15a/ III, 19b/ II, 20a/ V, 34a/ III
36 Tekirdağı - 55b/ III
37 Yunus Bey Rodosçuk 31a/ I, 33a/ V, 3b/ V, 7b/ I,
19a/ IV, 20b/ III, 27a/ III, 30b/ I
Osmanlı toplumunda mahallelerin, cami ve mescit ve buna benzer hayır kurumları inĢa edenlerin yapıları etrafında Ģekillendiğini ve genellikle dini bir önder, serveti veya otoritesinden dolayı saygı duyulan kiĢilerin liderliğinde kurulduğunu söyleyebiliriz. Özellikle gayrimüslim nüfusu barındıran mahallelerin çoğu kez “Papa” veya “Papaz” ünvanı getirilerek oluĢturulduğu, Müslüman nüfusun yaĢadığı mahallelerin de genellikle “Hoca”, “PaĢa”, “ÇavuĢ” vb. ünvanlara sahip kiĢilerin isimleriyle kurulduğunu görüyoruz.
Tekirdağ‟da, sicilimizde de ismine rastladığımız Hoca Veli Mahallesi, Hoca Veli Mescidi etrafında kurulmuĢtur. Aynı Ģekilde Abdi Hoca Mahallesi, 1550‟lerde Abdi Hoca‟nın yaptırdığı mescid etrafında ĢekillenmiĢtir. XV. yüzyılın sonlarında inĢâ edilen bir Câmi-i ġerîfin hizmete açılmasının akabinde caminin etrafında mahalle oluĢmaya baĢlamıĢtır. Bu mahalle Câmi-i ġerîf Mahallesi olarak anılmıĢ fakat 1530‟larda Câmi-i Cedîd‟nin yapılmasının ardından mahalle Eski Câmi ismini almıĢ ve bundan sonra Câmi-i Atîk Mahallesi olarak kayıtlara geçmiĢtir. Yine Ġskele Mahallesinde Dizdârzâde Mehmet Bey‟in yaptırdığı mescide istinaden orada oluĢan mahalleye Dizdârzâde Mahallesi ismi verilmiĢtir. Mahallenin adının XVII. yüzyılın kayıtlarında da Dizdârzâde olarak kaydedildiği görülmektedir. 1541531 numaralı defterde de bu Ģekilde geçmektedir.
Rodosçuk kasabasının önde gelen kiĢilerden olan Hüseyin ÇavuĢ tarafından kurulan mahalleye Hüseyin ÇavuĢ Mahallesi denilmiĢtir. Kasabada Hacı Hızır Mahallesi yakınlarında ikinci bir Hüseyin ÇavuĢ Mahallesinin kurulmasıyla birlikte bu ilk kurulan Hüseyin ÇavuĢ Mahallesine “Leb-i derya diğer Hüseyin ÇavuĢ
154
Mahallesi” adı verilmiĢtir.155
1531 numaralı Rodosçuk ġer‟iyye Sicilinde de tespit edilen Hüseyin ÇavuĢ ve Leb-i Derya Hüseyin ÇavuĢ Mahallelerinin farklı iki mahalle olduğu açık bir Ģekilde görülmektedir. Ayrıca Leb-i Derya Hüseyin ÇavuĢ Mahallesinin isminden de anlaĢılacağı üzere deniz kenarındadır.
Tahrîr ve sicil kayıtlarını takip edildiğinde Rodosçuk‟daki Ali Çelebi, Kâtip Ali Çelebi ya da Karayazıcı mahallelerinin aynı mahalleler olduğu anlaĢılmaktadır. XVII. yüzyıla ait avârız defterlerinde ise mahalle Karakâtip olarak kaydedilmiĢtir.156
17. yüzyıl baĢına ait 1531 Numaralı Rodosçuk ġer‟iyye Sicilinde de Karakâtip Mahallesinin iki hükümde zikredildiği tespit edilmiĢtir.
Ayrıca yukarıdaki tablo incelendiğinde, sicildeki hükümlerde en fazla ismini rastladığımız mahalle Ġskender ÇavuĢ Mahallesi olmuĢtur. Gayrimüslim halkın yaĢadığı mahallelerden ise en fazla Papa Manol ve Piskopos Mahallesinin hükümlere konu olduğunu görüyoruz.
Rodosçuk‟da, XVI. yüzyıl baĢlarında 7 Rum mahallesi var olup, nüfusu 347 neferdir. Bu rakam Müslüman nüfusla karĢılaĢtırıldığında, Rum nüfusun Müslüman nüfustan fazla olduğu anlaĢılmaktadır. Fakat XVI. yüzyıl ortalarına doğru bu sayı giderek azalmıĢ ve yüzyıl sonuna gelindiğinde hane sayısının 200‟e kadar düĢtüğü görülmüĢtür. XVII. yüzyıl süresi boyunca da Rum nüfus çok fazla değiĢikliğe uğramamıĢtır. XVII. yüzyıl‟ın ilk yarısına kadar Rodosçuk nüfusu ile ilgili herhangi bir bilgi olmamasına rağmen aynı yüzyıl sonlarından itibaren Rum nüfusunun neredeyse aynı kaldığı söylenebilir. 157
XVI. yüzyıl‟a ait tahrir defterlerinde Yahudi mahallesine ya da ismine rastlanmamakla birlikte, aynı yüzyılın ortalarındaki sicil kayıtlarında Rodosçuk kasabasında Yahudilerin mevcut oldukları anlaĢılmaktadır. Yahudilerin Müslüman mahallelerinde cemaat halinde yaĢadığını XVII. yüzyılın ikinci yarısına ait avarız kaydı mevcuttur. Bu kayda göre 1661‟de kasabada 28 hane olan Yahudilerin nüfusu
155
Hacer AteĢ, a.g.t. , s. 75.
156 Hacer AteĢ, a.g.t. , s. 81.
157
yaklaĢık olarak 260-270 kadardır. XVII. yüzyılın sonlarında Yahudilerin sayısı yaklaĢık iki kat artmıĢtır. 158
Yahudilerden bahsedilmeyen XVI. yüzyıla ait tahrir kayıtlarında, Ermenilerden de bahsedilmemiĢtir. XVI. yüzyılın sonlarında 5-10 kiĢilik gruplar halinde Rodosçuk'a gelmeye baĢlayan Ermeniler, XVII. yüzyılın ortalarına doğru daha kalabalık gruplar halinde bölgeye gelip yerleĢmeye baĢlamıĢlar ve böylelikle kasabanın demografik yapısını zamanla değiĢtirmiĢlerdir. 159
1531 numaralı defterde, incelediğimiz dönemde Rodosçuk‟a ait 35 tane mahalle ismine rastlanmıĢtır. Bunlar içinde Rumların yoğun olarak yaĢadığı mahalleler; Papa Manol, Papa Yorgi, Papa Varsama, Papa Mendremenos, Piskopos, Papa PeĢri, Papa Ġstirati mahalleleridir. Yahudilerin yaĢadığı mahalleler Bayram Reis Mahallesi160
, Abdi Hoca Mahallesi 161 ve El-hâc Hürmüz Mahallesi 162 olarak tespit edilmiĢtir. Defterimizde çok fazla rastlanmamakla birlikte Abdi Hoca Mahallesinde Kıbti nüfusun varlığı da dikkat çekmektedir. 163
Ġncelenen dönemde, Ermeni nüfusuna ise Hüseyin ÇavuĢ Mahallesi 164 ve Hoca Bayezid Mahallesinde 165 rastlanmıĢtır. Bunun yanında mahalle ismi belirtilmeyen, Rodosçuk‟da yaĢayan Ermeni nüfusu ile ilgili hükümlerde mevcuttur. 166
Rodosçuk‟da mahalleler arasında geçiĢlilik esnekti. XVII. yüzyıla ait kayıtlara bakıldığında Ģehre gelenlerin müslim ve gayrımüslim mahalleler ayırt etmeden çeĢitli mahallelere yerleĢtiklerini görüyoruz. Bu durum hem Ermeniler hem de kasabanın yerli sakinlerinden olan Rumlar içinde geçerlidir. 167
Bununla birlikte Müslüman ve Gayrimüslimlerin de aynı mahallede yaĢadığını biliyoruz. Bu durum bizlere, Rodosçuk sakinlerinin ortak yaĢama kültürüne sahip olduklarını göstermektedir.
158
Hacer AteĢ, a.g.t. , s. 157-158.
159 Hacer AteĢ, a.g.t. , s. 159.
160 R.ġ.S., No. 1531, vr. 26b/II. 161 R.ġ.S., No. 1531, vr. 26b/III. 162 R.ġ.S., No. 1531, vr. 36a/I. 163 R.ġ.S., No. 1531, vr. 24b/III. 164 R.ġ.S., No. 1531, vr. 6b/I. 165 R.ġ.S., No. 1531, vr. 21a/I.
166 R.ġ.S., No. 1531, vr. 6b/II, vr. 27b/IV, vr. 34b/II, vr. 36b/II, vr. 37a/IV, vr. 51a/III.
167