1. BÖLÜM
2.2. ġER’Ġ MAHKEMELER
2.2.2. ġer’iyye Mahkemeleri ve Mahkemedeki Görevliler
2.2.2.11. ġuhûdü’l-hâl
MübaĢirler mahkemelerde celp ve tebliğ iĢlerinde kullanılan memur anlamında olmasının yanı sıra Tanzimat‟tan önce devletçe soruĢturulması veya yapılması lazım gelen bir iĢin yapılmasına ya da soruĢturulmasına görevlendirilen memurlardı. Yaptıkları hizmet karĢılığında devletçe bir maaĢ veya yol masrafı ödenmediğinden her türlü masrafları gittikleri yerlerin halkından mübaĢiriye adı altında tahsil olunmuĢtur. 122
2.2.2.10. MüĢâvir
Sözlük anlamı itibariyle müĢâvir, istiĢare edilen, kendisine danıĢılanlar anlamına gelmektedir. 123 Sözlük anlamından da anlaĢılacağı üzere müĢavirler; kadının ihtiyaç duyduğu durumlarda danıĢtığı kiĢilerdi.
2.2.2.11. ġuhûdü’l-hâl
ġuhûd; sözlük anlamı itibariyle Ģahitler, tanıklar anlamına gelmektedir. 124 Osmanlı mahkemelerinde kadıyla birlikte davaların görüldüğü oturumlarda bilirkiĢilik kurumu veya Ģahitler heyeti diyebileceğimiz ġuhûdü‟l-hâl heyeti nezaretinde dava açık bir Ģekilde görülürdü. 125
121 Ferit Develioğlu, a.g.e. , s.700.
122 Ahmet Akgündüz, Şer’iye Sicilleri, C. 1, s. 74.
123 Ferit Develioğlu, a.g.e. , s. 754.
124 Ferit Develioğlu, a.g.e. , s. 1005.
125 Yusuf Halaçoğlu, XVI-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı Ve Sosyal Yapı, Ankara 1996, s. 123.
Davaların her birinde bölgelerin tanınmıĢ ve hatırı sayılır isimlerinin yer aldığı Ģahitler heyeti vasıtasıyla kadı, Ģer‟-i hukukun yanı sıra „örf ve âdeti de gözetme imkânı buluyordu. 126
Bu heyet mahkemenin bulunduğu yerde güvenilir kiĢiler arasından seçilirdi ve mahkemede tutulan kayıtların geçerli sayılması için heyetin olaya tanıklık etmeleri gerekirdi.
“ġühûdü'l-hâl”in üç önemli iĢlevi bulunmaktadır. Bu üç iĢlevden birincisi, mahkemenin halka açık olması ve isteyen kiĢilerin gelip davayı izleyebilmesidir. “ġühûdü'l-hâl” arasında davanın taraflarıyla veya davanın konusuyla ilgisi bulunmayan kiĢiler de yer alırdı. Bu kiĢiler muhtemelen bir Ģekilde mahkemede iĢi olan ve bu sebeple orada bulundukları sırada “Ģühûdü'l-hâl” arasına katılan kimselerdi. Gerçekten de hemen her mahkeme kaydının altında yer alan “Ģühûdü'l-hâl” listesinin sonunda, “ve gayruhum mine‟l-hâzırîn” diye bir ibare yer alması “Ģühûdü'l-hâl”in sayısının çokluğuna iĢaret etmektedir. “ġühûdü'l-hâl”in ikinci ve en önemli iĢlevi ise resmi belgelerle birlikte muhakemenin gerektiğinde baĢvurulması gereken bilgi kaynakları olmasıdır. Bu bilgi kaynağını, iki açıdan değerlendirmek gerekmektedir. Bunlardan birincisi görülen davaya iliĢkin bilgilerin çeĢitli sebeplerle kaybolması durumunda ilk baĢvurulacak tanıklar olmalarıdır. Ġkincisi, hakimin kararına dayanak olacak bilgiye sahip kimselerin, “Ģühûdü'lhâl” in en önemli üyeleri olarak düĢünülmesidir. “ġühûdü'l-hâl”in üçüncü iĢlevi, yaĢlı, deneyimli ve itibarlı üyelerinin varlığından dolayı geçmiĢten gelen “âdet-i kadîme” yi temsil etmeleridir. “ġühûdü'l-hâl”i, bu üç iĢleviyle ele aldığımızda, birçok açıdan sosyal ve ekonomik yaĢama dair bilgiler sunduğunu görmekteyiz. 127
Buraya kadar bir mahkemede görevli kimselerden söz ettik. 1531 numaralı Rodosçuk ġer‟iyye Sicilinde yukarıda bahsi geçen mahkeme görevlilerinden bir kısmı tespit edilmiĢtir. Bu noktadan hareketle hangi görevlilere belgelerde yer verildiği konusu üzerinde duracağız. Örneğin; belge numarası 45b/I olan bir berat suretinde görevlilerin tam ismi verilmese de “vilayet kâtipleri ve naibler, kâtip”
126 Yusuf Halaçoğlu, a.g.e. , s. 124.
127 Hülya TaĢ, “Osmanlı Kadı Mahkemesindeki “ġühûdü'l-Hâl” Nasıl Değerlendirilebilir? “ Bilig, S. 44, Ankara 2008.
ifadesi, belge numarası 46b/I olan vakıf suretinde ise yine tam isimleri belirtilmeksizin “Kadı Efendi ve Naib Efendi” ifadesi geçmektedir. Bahsi geçen vakıf suretinde her senenin baĢında muhasebe görmesi için kadıya ve naibe belli miktarda akçe verilmiĢtir.
Sicilimizde mahkemedeki görevlilerden bir diğeri olan muhzırlara da rastlanmıĢtır. Belge numarası 3a/V olan bir satım akdinde Muhzır Muhammed Çelebi‟ye baĢka bir satım akdinde ise (belge numarası 32b/I) Muhzır Ali ünvanlı bir kiĢi tespit edilmiĢtir. Bu hükümlerin dıĢında sık sık Ģühûdü‟l-hâl bölümünde, el-muhzır, ser-el-muhzır, muhzırbaĢı ünvanına sahip kiĢilerin zikredildiğini görüyoruz. Ġncelediğimiz dönemde subaĢılık görevinde bulunanların varlığı da tespit edilmiĢtir. Bunlar arasında belge numarası 8a/I olan muhallefat ile ilgili bir kayıta Halil SubaĢı ismine ve 10a/IV numaralı köleyi müdebber kılma ile ilgili belgede Ali Bey ibn Mustafa El-cündî isimli bir subaĢıya rastlanmıĢtır. Bunun dıĢında Muharrem SubaĢı, Mehmed SubaĢı, Hüseyin SubaĢı, Ali SubaĢı incelediğimiz dönemde tespit edilen diğer subaĢılarıdır. Ayrıca yine Ģühûdü‟l-hâl bölümünde muhzırlar kadar olmasada Ģahitlik yapan subaĢıları da görüyoruz. ġühûdü‟l-hâl bölümünde subaĢıları gibi çavuĢların da sıklıkla zikredildiği tespit edilmiĢtir. Özellikle Ģühûdü‟l-hâl bölümünde muhzırların, çavuĢların, subaĢıların vb. Ģahitlikleri, Tekirdağ‟da bu ünvanlara sahip kiĢilerin aldıkları görevlere bakıldığında toplumda güvenilen kiĢiler olduklarını ve bundan dolayı da insanların gözünde itibarlı olduklarını düĢündürtmektedir.
Tespit edilen bu verilerin 17. yüzyıl baĢlarında Tekirdağ‟da mahkemenin iĢleyiĢi, çalıĢanları ve çalıĢanların fonksiyonları konusunda önemli ipuçları verdikleri söylenebilir.
3. BÖLÜM
3.1. 1531 NUMARALI RODOSÇUK ġER’ĠYYE SĠCĠLĠNĠN
ÇEVĠRĠ METODU
ÇalıĢmamızın kaynağı, H. 995-998, 1033 (M. 1586-1589, 1623-1624) yılları arasını kapsayan 1531 Numaralı Rodosçuk ġer‟iyye Sicili‟dir. Defterimizdeki hükümler genel olarak H. 1033 tarihine ait olmakla birlikte defterde az da olsa H. 995-998 tarihleri arasında yer alan hükümler de bulunmaktadır. ĠSAM Kütüphanesindeki mikrofilm fotokopilerinden temin ettiğimiz 1531 numaralı defterimiz, 56 varak 112 sayfadan oluĢmaktadır.
Defterin çevirisi yapılırken sayfada bulunan iki sütun 1a ve 1b Ģeklinde ayrılmıĢ ve sayfadaki hükümler hüküm sayılarına göre (I, II, III, IV, V, VI …) Ģeklinde numaralandırılmıĢ ve her hüküm oluĢturdukları satır sayılarına göre (1., 2., 3., 4., …) Ģeklinde ayrılmıĢtır. Bu Ģekilde sayfanın ve sayfadaki hükümlerin daha iyi görünmesini ve okunmasında, okunamayan yerlerin tekrar geriye dönüp bakılması durumunda kolaylık sağlama amaç edinilmiĢtir.
Çeviri çalıĢması esnasında, çeviri kurallarına imkân dâhilinde uymaya çalıĢılmıĢ ve belgelerin doğru okunabilmesi, yazılabilmesi için “Kamûs-ı Türkî” ve “Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat” adlı sözlüklere sıkça baĢvurulmuĢtur. Belgelerde boĢ bırakılan yerler (boĢ), üzeri silinmiĢ yerler (silinmiĢ) okunamayan kelimeler (…), okunup tam emin olunamayan kelimeler (?) iĢaretleri ile ifade edilmiĢtir. Ayrıca Osmanlıca‟da ve Arapça‟da kullanılan, Türkçe‟de olmayan bazı harflerin yerine ise bu harfleri belirtmek maksadıyla bazı iĢaretler kullanılmıĢtır. Örneğin; Ayn (ع) harfi („) Ģeklinde, Elif (ا ), vav (و ), ve ye (ى) harfleri ile yapılan uzatmaları ise, (ˆ) iĢaretiyle belirtilmiĢtir.
3.2.
1531 NUMARALI RODOSÇUK ġER’ĠYYE SĠCĠLĠNĠN
DEĞERLENDĠRĠLMESĠ
1531 numaralı Rodosçuk ġer‟iyye Sicili defterinde toplam olarak 455 adet kayıt bulunmaktadır. Bu kayıtların bazıları belge türleri (berat, ferman vb.) ve bazıları ise içerdiği konu (satıĢ, azat, hibe vb.) Ģeklinde belge numaraları ve belge sayısı ile birlikte aĢağıdaki tabloda tasnif edilmiĢtir.
Tablo 1: 1531 Numaralı Rodosçuk (Tekirdağ) ġer’iyye Sicilindeki Belgelerin Konularına Göre Tasnifi
Sıra No Belge Konusu/Belge Türü Belge No Belge Adedi 1 Akd-i Nikâh/BoĢanma 37a/II, 37a/III 2 2 Bağ-Bahçe Satın Alımı/ SatıĢı
1b/IV, 1b/V, 2a/V, 3a/I, 3a/IV, 5b/III, 6b/I, 6b/II, 7b/I, 7b/VI, 8a/II, 9a/II, 10a/II, 10a/III, 10b/II, 10b/III, 11b/III, 11b/V, 12a/IV, 12a/V, 12b/III, 13b/II, 14a/V, 14b/IV, 15a/II, 16b/III, 17b/IV, 18a/II, 19a/III, 19a/IV, 19b/II, 19b/III, 19b/V, 20a/I, 20a/II, 20a/V, 20b/II, 20b/III, 21a/I, 21a/V, 21b/IV, 22b/II, 22b/V, 23a/IV, 26b/I, 27b/I, 28a/V, 28b/II, 29b/II, 29b/III, 31a/III, 31b/II, 32a/III, 33a/III, 33a/V, 33b/I, 33b/II, 33b/III, 33b/IV, 34a/III, 34a/V, 34b/V, 37a/IV, 53a/III
64
3 Berât 37b/I, 38a/II, 38a/III, 38b/I, 39a/I, 39a/II,
40b/II, 40b/III, 42b/I, 45b/I, 46a/II, 49a/II, 49b/II, 50a/I, 50a/III, 50b/II, 51a/IV, 52b/II, 53a/II, 53b/I, 53b/II, 54a/III,
54b/III, 54b/IV, 54b/V, 55a/II, 55b/I, 55b/II, 55b/V, 39a/III, 49b/III, 54a/II, 55a/III, 55b/III
4 Borç ve Ta‟ahhüd 4b/IV, 6b/III, 35a/IV 3
5 Borç/Emanet 5b/I, 8a/I, 8b/IV, 11a/IV, 12b/IV, 13a/I, 13a/II, 13a/III, 13a/IV, 14b/I, 23a/II, 25a/III, 27a/I, 31a/IV, 31b/VIII, 34b/I, 44b/VII
17
6 Buyruldu 52b/III, 52b/VI 2
7 Darb-Yaralama 27b/II 1
8 Diğer Kayıtlar 1b/III, 1b/VII, 2a/VI, 4b/I, 10b/VI, 19b/IV, 4b/V, 6b/VI, 8b/V, 9b/VI, 21a/II, 27b/IV, 28b/V, 28b/VI, 29a/II, 31b/VII, 32a/IV, 33b/V, 34a/I, 34a/II, 35b/I, 35b/VI, 35b/VII, 41a/I, 44a/VI, 44b/III, 44b/IX, 45a/I, 45a/III, 45a/IV, 48b/I,
20a/IV,52a/III, 52b/IV, 52b/V, 22a/I, 54b/II, 39a/IV, 44a/II, 49a/IV, 42b/III, 55a/I
42
9 Din DeğiĢtirme 7a/II, 23a/III 2
10 Dükkân SatıĢı 19a/I 1
11 Emr-i ġerif /Emir 39b/I, 39b/II, 40a/I, 42b/II, 50a/II 5
12 Ev-Oda vb. Satın Alımı/SatıĢ
1b/I, 1b/II, 2b/I, 3a/II, 3a/V, 4a/II, 7a/VI, 7b/V, 8a/IV, 9a/III, 9a/IV, 9b/III, 10b/V, 11a/II, 11b/I, 14b/II, 15a/III, 5a/V, 17b/III,
20b/IV, 23a/VI, 24b/III, 25b/II, 25b/III, 26b/II, 28b/I, 29a/IV, 29a/V, 30b/I, 31b/I, 32a/I, 32b/I, 32b/II, 32b/V, 34b/II, 34b/III, 35a/III, 35a/V, 36a/III, 36b/I, 36b/VII, 38b/IV
13 Feragat 52b/VII, 52b/VIII 2
14 Fermân 37a/I, 38a/I, 40b/I, 41b/I, 48b/II, 49b/I,
50b/III, 51a/II, 51a/III, 52b/I, 54a/I, 54b/I, 55a/IV, 38b/III
14
15 Göreve Tayin-Azil 2b/V, 4a/III, 5a/II, 14a/II, 14a/III, 14a/IV, 35b/II, 36a/II, 38b/II, 44b/IV, 45a/II
11
16 Hamr ve Arak 9b/II 1
17 Hayvan SatıĢı 12b/II, 26b/VI 2
18 Hırsızlık 8a/III, 26a/I, 27a/II, 31b/V, 36b/IV, 37b/II 6
19
Hibe-Temlik-Temellük
2a/IV, 2b/II, 3a/III, 8b/II, 11a/III, 12a/I, 12a/III, 13b/III, 15b/I, 16a/I, 16a/II,
16a/IV, 16b/I, 18a/I, 20a/III, 22a/III, 22b/I, 26a/II, 26a/III, 34b/IV
20
20 Ġbrâ-ı zimmet/Ġbrâ ve iskât
4a/I, 4b/III, 5a/IV, 7a/I, 8b/I, 9b/IV, 11b/II, 13b/I, 14a/I, 19a/II, 26b/V, 27a/III, 28a/III, 30b/I, 30a/V, 31b/III, 33a/II, 36b/III
18
21 Ġcâre / Ücret-i
Mu‟accele ve Ücret-i Müeccele
4a/IV, 2b/IV, 3b/II, 3b/VI, 4a/IV, 4b/VI, 10b/IV, 27a/IV, 36a/IV
9
23 Ġltizam/ Mukata‟a 8b/III, 33a/VI, 34a/VI 3
24 Katl-Ölüm KeĢfi 5a/I, 5a/III, 15b/II, 15b/III, 17b/II, 32b/IV, 38a/IV
7
25 Köle-Cariye Azadı 1b/VI, 2a/I, 5b/IV, 5b/V, 7a/IV, 9a/I, 9b/I, 10a/V, 10a/IV, 11a/V, 13b/IV, 16b/II, 17a/III, 20b/V, 21b/V, 22a/IV, 26b/IV, 28b/IV,29b/I, 32a/VI, 34a/IV, 35b/IV, 35b/V
23
26 Köle-Cariye Satımı 12b/I, 21b/I 2
27 Mehr-i
Mu‟accel/Mehr-i Müeccel/Nafaka/ Kisve
2a/II, 2b/III, 5b/VI, 6b/IV, 9b/V, 12b/V, 21a/III, 22b/IV, 24b/II, 29a/III, 36b/V, 36b/VI
12
28 Mektûb 39b/III, 44a/I, 44a/III, 42a/II 4
29 Narh Listesi 41a/II, 43a/I, 56a/I 3
30 Rehn 22b/III, 26a/IV, 28a/IV 3
31 Rıza DıĢı Evlilik 28b/III 1
32 Sulh 9a/V, 10a/I, 10b/I, 30a/IV, 33a/I 5
33 Sürsat Hücceti 31a/I 1
35 Tefviz 2a/III, 3b/I, 11b/IV, 12a/II, 12a/VI, 14b/III, 17b/I, 23a/V, 26b/III, 29b/I, 30a/I, 30a/III, 32a/II, 36b/II
14
36 Temessük 49a/I, 49a/III, 54a/IV, 55b/VI 4
37 Tereke Kaydı/
Muhallefât
6a/II, 18b/I, 23b/I, 24a/I, 24a/II, 28a/II, 30a/VI, 30b/III, 35a/I, 3a/VI, 4b/II, 6a/III, 6b/V, 7a/V, 11a/I, 13a/V,17a/II, 25a/I, 25a/II, 25b/I, 27b/III, 28a/I, 29b/IV, 29b/V, 32b/III, 33a/IV, 46a/III, 51b/I, 53a/I, 53a/IV
30
38 Tevliyet-Vakıf Muameleleri
7b/III, 15a/I, 16a/III, 17a/I, 18a/III, 20b/I, 35a/II, 35b/III, 36a/I, 50b/I
10
39 Tezkire 44a/IV, 52a/II, 53b/III, 53b/IV 4
40 Vakıf Sureti 46b/I 1
41 Vekâlet/Kefalet/ Kefaletten Ġhraç
3b/V, 7b/II, 7b/IV, 19b/I, 21a/IV, 21a/VI, 21b/II, 21b/III, 22b/VI, 23a/I, 29a/I, 29a/VI, 30a/II, 31b/IV, 31b/VI, 32a/VII, 44b/VI, 44b/VIII, 55b/IV
19
42 Veraset/Vesayet 3b/III, 22a/II, 23b/II, 32a/V, 36a/V 5
43
Toplam Hüküm Sayısı 455
Tablo incelendiğinde, defterdeki kayıtların bağ-bahçe, ev vb.malların alım-satımı üzerinde yoğunlaĢtığı dikkat çekmektedir. Bu durumda kent içerisinde aile ekonomisine katkı sağlayan bağ-bahçe iĢletmeciliğinin önemli bir yer tuttuğu ifade edilebilir. Diğer taraftan mülk alım-satımları ve özellikle ev alım-satımları, kentte hareketli ve yaĢadığı mekanı değiĢtirebilen bir ortamın olduğunu ortaya koymaktadır.
Belge türü bakımından hüccetin içinde yer alan mülk alım-satımlarını, yoğunluk bakımından muhallefat ile ilgili kayıtlar ve beratlar takip etmektedir. Aslında kentte bağcılık ve bahçecilik, mal ve mülk alım satımları ve muhallefat kayıtlarının yoğunluğu, bir Osmanlı kasabasındaki canlı ve günlük hayatının hareket içerisinde yaĢayan bir toplumun varlığına iĢaret eder.