Gençlik Çağında Benlik Gelişimi ve Benlik Saygısı:

ği, sıkı arkadaşlıkların ve ilk sevgilerin yaşandığı, kendini kanıtlama ve kendi kimliğini arayıp bulma çabalarının bir hayli yoğun olduğu bir dönemdir.

Gençlik çağında, başlangıçtaki bedensel değişme ve gelişmeleri ruhsal ve toplumsal değişme ve gelişmeler izler. Kısacası gençlik çağı biyolojik değişmeyle başlar, bedensel, zihinsel, ruhsal ve toplumsal gelişmeyle son bulur.

Yaşamımız boyunca benlik kavramımız sürekli değiştiği gibi benlik saygımız da zaman içerisinde değişebilir.Bununla birlikte hayatımızın ilk yıllarında önemli ve yeterli olduğumuz duygusunu ve başkalarından ayrı olduğumuz duygusuyla dengeli bir biçimde başkalarıyla bağlantılı olduğumuz duygusunu , kendimiz ve dünya hakkında bir gerçeklik duygusunu ve tutarlı bir dizi ahlak kuralını ve değerini kazanabildiğimiz takdirde benlik saygımız açısından sağlam bir temel oluşturmuş oluruz.⁵⁷²

Bebeklik döneminden itibaren gelişmeye başlayan benlik saygısı,çocuğun çevresiyle etkileşimine ve ebeveynlere bağlı olarak gelişir. Önce anne - baba ve diğer aile bireyleri gibi çocuğun hemen yakınında bulunan kişilerin daha sonra arkadaş ve öğretmenlerinin tutum ve davranışları ile çocuğun benlik saygısı şekillenir.Benlik saygısının olumlu bir şekilde gelişebilmesi için çocuğun olumlu davranışları nedeniyle ödüllendirilmesi,kabul görmesi ve sevilmesi gerekmektedir.⁵⁷³

Bu sebeple bebeğin bağlanma,duygulanım,sağlık,mizaç,uyum,anne-babanın ruh sağlığı alanlarındaki deneyimlerinin kalitesi onun ilerideki sağlıklı ve benlik saygısının temellerini oluşturur.⁵⁷⁴

Benlik saygısı, çocuğun başarılarını değerlendirdiği,arkadaşlıklar oluşturduğu, kişisel bakım becerilerini,öğrenme ve yaratıcı oyunu geliştirdiği ve fiziksel becerileri hükmettiği üç yaşına kadar gelişmeye devam eder.⁵⁷⁵

Kohut’a göre benlik saygısının gelişimi annelik yapan objenin,çocuğa uygun bir aynalayıcı (mirroring) yanıtlar verme kapasitesine bağlıdır.Zira annenin,çocuğun narsisistik gereksinimlerine yerinde ve yeterince karşılık vermesi çocuğun benlik saygı- sına katkıda bulunur ve benlik saygısını gerçekçi yönde kanalize etmesini sağlar.⁵⁷⁶

Psikanalitik kurama göre benlik saygısının gelişimi,süper ego gelişimi ile de yakından ilgilidir.Zira süper ego geliştikçe benlik saygısının içerden düzenlenmesi görevini üzerine alır.Artık kendinden hoşnut olmanın tek koşulu sadece sevilmiş olma duygusu olmayıp doğru olanı yapmış olma duygusu da gereklidir.Süper ego tarafından

_____________________________

572Sanford ve arkd.,a.g.e.,s.43

573Öztürk ve arkd.a.g.m.,s.140

574Culbertson,J.L.;Newman,J.E.;Wills,D.T.,”Childhood and Adolescent Psychologic Development”

Pediatr Clin North Am,50,2003,pp.741-764

575Taylor,S.E.;Lerner,J.S.;Sage,R.M.;Lehman,B.J.;Seman,T.E.,”Early Environment Emotions,Responses to Stress,and Health”,J.Pers,72 (6),2004,pp.1365-1393’den nakleden Özmert,a.g.m.,ss.256-273

576 Kohut,Kendiliğin Yeniden Yapılanması ,s.153

cezalandırılma son derece acı verici olup benlik saygısının azalması olarak hissedilir.Dolayısıyla egonun,süper egoya karşı suçluluk duyması şeklinde ortaya çıkan bu durum benlik saygısını zayıflatır,ülkülerin gerçekleştirilmesini ise güçlendirir.⁵⁷⁷ Kısaca belirtmek gerekirse, çocuğun ruhen ve bedenen sağlıklı ve kapasitesinin üst sınırlarına varacak düzeyde gelişmesinde ilk yılların büyük önemi vardır. Çünkü ilk çocukluk yıllarındaki benlik gelişimi, daha sonraki yıllardaki gelişimi de belirler.

Çocuğun biyolojik ihtiyaçlarının yanı sıra, koşulsuz sevgi, güven, kabul edilme, onaylanma, takdir edilme, otorite, disiplin vb. gibi duygusal ihtiyaçları aile içinde karşılanabilir. Zira aile, insanın insanı tanımasını ve sevmesini sağlayan biricik vasıtadır. Çocuk kendisinin, özel, değerli, yeri doldurulamaz bir varlık olduğunu ilk olarak aile içerisinde idrak edebilir. Böylece güçlü bir kişiliğin ve hayat başarısının ana öğesi olan özgüven duygusunun temeli atılmış, insani varoluşun temel sorunlarından birisi olan ‘değerliyim’ duygusu yani benlik saygısı kazanılmış olur.⁵⁷⁸ Ayrıca çocuklara duygularını ifade edebilme imkânı verilirse, suçlayıcı ve önemsiz olmayan bir tarzda sorunlarını tartıştıkları güvenli bir çevre oluştururlarsa ve bütün insanların değerli olduğu konusundaki inançları güçlendirilirse, benlik saygısı gelişimlerine katkıda bulunulmuş olur.

Ergenlik dönemi, gencin yeni beceriler kazanması gereken, yeni talepler isteyen, yeni okul yapısı, arkadaş ilişkilerinde ve etkisinde artış, bununla beraber anne-babadan kopuş hareketinin başladığı bir dönemdir. Gencin bu dönemde kazandığı fiziksel ve bilişsel yetenekler çevresine ve kendisine uyum yapmasını gerektirir. Bu uyum, gencin kendisini algılayış şeklinde uyarlama yapmasını gerektirir.⁵⁷⁹ Yaşamın ilk yıllarından itibaren insan davranışlarını belirlemede benlik kavramı önemli rol oynamakla birlikte ergenlik dönemine gelindiğinde benlik özel bir ilgi konusu haline gelmektedir. Rice’a göre bu durum, ergenlik döneminde benliğin daha önemli olmasından değil, benlik kavramının bu dönemin problemi olmasından kaynaklanmaktadır.⁵⁸⁰

________________________________

577Fenichel,O.,The Psychoanalytic Theory of Neurosis,W.W.Norton and Company,New York,1945’den nakleden Çuhadaroğlu,a.g.t.,s.4

578 Koytak,a.g.m.,s.19

579Güven,a.g.m.,s.149

580 Orbay, a.g.t., s. 8

Gençlik çağında benlik kavramı ön planda olduğu için genç insan çocuklukta dışa dönük olan antenlerini kendi içine çevirmeye, kendini bedenini, duygularını incelemeye, hedefleri konusunda kafa yormaya başlar. Genç adını, yürüyüşünü, bedenini vs. beğenmez. Benliğini başlıca uğraş alanı haline getiren genç, kendini aşağı görmekle yüceltmek arasında sürekli gelgitler yaşar. Bazen pek çok yönden kendisini beğenmezken, bazen de düş kurup hayallere dalar ve kendisini kahramanca işler yapan birisi, hayranlık duyulan bir spor yıldızı vs. gibi görebilir. Kısacası gençlik çağında benlik kavramı, sürekli iniş çıkış ve dalgalanmalar gösterir. Zira bu çağda sürekli kendisini tartan, değerlendiren ve eleştiren genç, uygun olan bir kimlik arayışı içerisinde ve benliğini yeni baştan düzenleme çabasındadır.⁵⁸¹

Ergenlik döneminde gencin arayışları,onun daha duyarlı,hassas,etkilenebilir ve güvensiz olmasına yol açar.Gencin bir gruba ait olması, benzer giyim ve davranışlar göstermesi ve özdeşimlerde bulunması benlik saygısını yükseltmeye yönelik çabalarından kaynaklanmaktadır.⁵⁸²

Bu sebeple, gelişimsel değişmelerin ergenlerin uyumu üzerindeki etkisi, onların bu dönem boyunca kendilerini nasıl gördükleri göz önüne alınarak daha iyi anlaşılabilir.

Öztutum ve değerlendirmeler yaşantı ve uyum arasında aracılık görevi yaptıklarından hem gelişimsel hem de klinik araştırmalarda temel yapılar olarak ele alınmaktadırlar.

Böylece benlik kavramı ergen gelişiminde potansiyel gerilimin geçerli bir göstergesi olarak ele alınmaktadır.⁵⁸³

Benlik kavramına ilişkin düşünceler,ergenlik döneminde daha soyut ve karmaşık hale gelerek farklılaşır.Benlik kavramı kişinin sosyal çevresinden gelen bildirimlerle şekillenir.

Piaget’e göre, ergenlik döneminde soyut-işlemler gelişmekte ve hipoletik durumlar üzerinde düşünülebilmektedir. Bu dönemde ergen düşüncesi, somut gerçeklerle kısıtlı kalmamaktadır. Genç içe bakış tekniğini kullanabilmekte ve kendi içsel özellikleri hakkında düşünebilmektedir. Bununla da kalmayıp kendi düşünceleri

________________________________

581 Yörükoğlu, a.g.e., ss.104-105

582Maşrabacı,Tülay,”Hacettepe Üniversitesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Benlik Saygısı Düzeylerinin Bazı Değişkenlere Göre İncelenmesi”,A.Ü.,Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış DoktoraTezi), Ankara, 1994,s.28

583Güven,a.g.m.,s.149

düşünceleri üzerinde düşünebilmekte, kısacası genç, bu dönemde kendinin farkında olduğunun da farkına varmaktadır.⁵⁸⁴ Dolayısıyla gencin davranış biçimlerini belirleyen kavramların, değerlerin, amaçların ve ideallerin dinamik organizasyonu olan benlik , gencin kişiliğinin oluşması ve davranışlarının şekillenmesinde önemli rol oynayıp, diğer insanların beklentileri ve tutumları çerçevesinde gelişir.

Ergenin kendi benliğini değerlendirişi dışarıdan gelen tepkilerle,yani onay veren yaklaşımlar veya eleştirel yaklaşımlarla yakından ilgilidir.Çünkü bu dönemde kendisini dış çevrede arayan genç için çevresindeki kişilerin onu nasıl değerlendirdiği büyük önem arzeder.Hakaret edilen ve kötü muameleye maruz kalan çocuk veya genç onaylanmadığını ve kendisinin değersiz olduğunu hisseder.Bir süre sonra ebeveyninin haklı olduğuna ve işe yaramadığına inanır.Yeterince sevilmediğini düşünür.Bazı gençler bu durumu bastırmak için evden uzaklaşma,intihar etme girişimlerinde buluna-bilirler.Bazıları da bu durumu bastırmak için agresif tepkiler verebilirler.Benlik saygısı düşen gençlerin ruh sağlığı olumsuz yönde etkilenir.Örneğin bu tür gençlerde sinirlilik,iştahsızlık ve uykusuzluk gibi belirtiler ortaya çıkabilir.

Bu sebeple ergenlik dönemi, benlik saygısı ile ilgili önemli değişikliklerin veya yapıların ortaya çıktığı bir dönemdir. Aslında benlik saygısı ile ergenlik dönemi arasındaki ilişkinin çift yönlü olduğu da söylenebilir. Zira ergenlik dönemindeki değişiklikler, gencin benlik saygısını etkilediği gibi, benlik saygısının bu döneme kadar olan durumu da gencin gelişimini etkilemektedir.⁵⁸⁵

Benliğin ya da kendiliğin tanınması daha ziyade yirmili yaşlar içerisinde söz konusu olabilir. İnsanın kendisini tanıması, farkına varması başkalarına ait bilgilerle değil, öze ait edinimlerle gerçekleşir. İnsan bu aşamada zihinsel melekeleri kullanmayı öğrendikçe, kendisinin olduğu sınırı görebildiği gibi, olabileceği noktanın da iç görüsüne sahip olur.⁵⁸⁶ Ergenlik dönemindeki genç, kendisinin nasıl birisi olduğu, neye benzediği, kendisi hakkında başkalarının neler hissettiği vb. konular üzerinde çokça düşünür, kafa yorar. Gençler, bu sorulara yanıt ararken benlik algılarını kullanırlar. Bu

_______________________________

584Bkz. Piaget, Jean, Çocukta Zihinsel Gelişim (Çev.Hüsen Portakal),Cem Yayınevi, İstanbul ,1999, ss.

84-95

585Çuhadaroğlu,a.g.t.,s.21

586Mehmedoğlu,a.g.e.,s.58

dönemde, içsel faktörlerin yanı sıra, çevresel faktörlerin etkisiyle de gelişen benlik algıları, sonuçta gencin kendisine yaklaşım biçimini belirlemektedir. Ergenlik döneminde gerek içsel faktörlerin gerekse çevresel faktörlerin etkisi ile gelişen benlik imgeleri, gencin kendine yaklaşım biçimini belirlemektedir. Gencin kendisine yaklaşım biçiminin, yani kendisine karşı aldığı tutumun yönü, kısacası kendisi hakkında olumlu ya da olumsuz bakış açısına sahip olması, kendini değerli ya da değersiz görmesi benlik saygısını belirlemektedir.⁵⁸⁷

Benlik saygısının gelişmesi için sosyal karşılaştırmalar ve yansıtılmış değerlendirmeler kaynak teşkil etmektedir. Yapılan araştırmalar, ergenlerin kendi değerlerinin farkına varabilmek için kendilerini yaşıtlarıyla karşılaştırdıklarını ve bu tür karşılaştırmaların esasen 6-7 yaşlarından itibaren başlayıp gelişimsel olarak devam ettiğini, ancak ergenlik dönemi boyunca yoğunlaştığını göstermektedir.⁵⁸⁸ Ayrıca gencin karşı cinsle geliştireceği ilişkilerde benlik yapılanmasını etkilemekte ve cinsel olgunluğa erişmesinde etkili olmaktadır.

Kişiliği ve davranışları, içinde bulunduğu ortamlardan sürekli etkilenen gencin benliği de büyük ölçüde içinde yetiştiği toplumsal ve kültürel ortamın niteliklerini yansıtmaktadır. Yaşantılar, duyular, hissedilenler benliğin temelini oluşturmaktadır.

Dolayısıyla benliğin gelişimi, gencin çevresi ile olan yaşantılarını algılayışına bağlıdır.

Bir başka deyişle genç insanın, kendisi hakkında geliştirdiği düşünceler, çevresindeki kişilerin onu değerlendirme şekline göre belirlenmektedir.

Gençler, genellikle aile, okul ve anne-baba kurallarına karşı gelip reddetseler bile onlar sağlıklı bir benlik kimliği geliştirmek ve farklılaşmış bireyler olmak için yine de anne-babanın referans sistemine ihtiyaç duyarlar. Okul ortamı da gence daha durağan ve daha tutarlı olma duygusunu kazandırabilmekte, toplumsal gerçeklere ve değişen toplumsal koşullara etkin bir biçimde uyum sağlamasına yardımcı olmaktadır.

Kişinin benlik saygısının düşük ya da yüksek olmasının bütün yaşamı boyunca büyük etkisi olmakla beraber, gençlik çağında bu önem daha da artmaktadır.

Temeli çocuklukta atılan benlik saygısı,ergenlik döneminde örgütlenip,bireyin yaşamını etkileyen kalıcı bir faktör haline gelmektedir.Bu sebeple benlik saygısı ile

___________________________________

587Karadağlı, a.g.t., ss. 11-13

588Uyanık Balat ve arkd., a.g.m., s. 176

ilgili olarak yapılan araştırmaların çoğu daha ziyade ergenler üzerinde gerçekleştiril-mektedir.

Rosenberg’e göre, benlik saygısı gencin ileriki yaşamında düşüncelerini, duygularını ve davranışlarını belirleyen öznel yaşamının, yani kimliğinin çekirdeğini oluşturur.⁵⁸⁹ Dolayısıyla ergenlik döneminde kazanılan en önemli özellik olan kimlik duygusunun sağlanmasında benlik saygısının önemli bir payı vardır.Bu sebeple başta Erikson olmak üzere bir çok araştırmacı ergenlikte benlik saygısının ,kimlik gelişimi ve kendilik duygusunun kazanılmasındaki önemini vurgulamışlardır.

Erikson’a göre gelişimin beşinci dönemi olan psiko-sosyal gelişim döneminde kimlik oluşumu sürecinde de benlik saygısının önemli rolü vardır. Daha önceki dönemlerde benlik saygısının ortaya çıkmasını sağlayan aynılık ve süreklilik duygusunun psiko-sosyal gelişim döneminde başkaları tarafından yapılan değerlendirmenin aynılık ve sürekliliği ile uyuşması sonucunda benlik kimliği duygusu gelişmektedir. Bu şekilde bir kimlik duygusuna yol açan benlik saygısı, yetenekler, sosyal teknikler, ego ideali ve sosyal rol ilkelerine dayanmaktadır.⁵⁹⁰

Ergenlerde beden imgesi ve benlik saygısı iç içedir.Ergen için çok gerekli olan beden narsisizmi hastalık ile bozulur.Fiziksel hastalıklar ve beden imgesinin bozulması,kontrolünü kaybetme ve utanç duygularını ortaya çıkarır.Bu durum özellikle kronik hastalığı olan ergenler de görülür ve kendilerini değersiz olarak algılamalarına neden olur.⁵⁹¹

Fiziksel görünüm bozukluğu ve kronik rahatsızlıkları olan ergenler,ailelerinden yeteri kadar destek gördüklerinde benlik saygılarını arttırma ve kendi kimlik bağımsızlıklarını geliştirebilmek için bir takım fırsatlar yakalayabilirler.

Ekonomik, sosyal ve kültürel sayısız değişkenin araştırma sonuçlarını etkilemesine rağmen yapılan araştırma sonuçlarına göre, gençlik döneminde benlik kavramındaki değişiklikler, kimlik yapılanması ile ilgili olarak yaşanan bir takım

______________________________

589Rosenberg,M.,Society and the Adolescent Self-İmage,Princeton University Press,Prenceton, 1965’den nakleden Çuhadaroğlu,a.g.t.,s.21

590Erikson,a.g.e.,ss.29-30

591Pfeffer,C.R.”Children's Reaction to İllness,Hospitalization and Surgey”,Comprehensive Textbook of Psychiatry (içinde),Ed.H.I. Kaplan and B.J.Sadock,Wilkins,1985,pp.1836-1842

dalgalanmalara rağmen benlik saygısında bir artış olduğu gözlenmiştir.⁵⁹²

Genç insan kendine özgü değerler, yaşam felsefesi ve dünya görüşü oluşturmaya, bir amaç veya amaçlara doğru yönelmeye, kısacası çevresiyle bütünleşmeye, kendi öz benliğinin bilincine varmaya ve bunun yanında kendine özgü bir kimlik duygusu geliştirmeye çalışır. Bununla birlikte ergenlik dönemi gençlerinin kendini aşağı görmek, kendine güveni olmamak, kendini aptal hissetmek, sık sık öfkeye kapılmak gibi kişilikle ilgili kaygıları mevcuttur.⁵⁹³Bariz utanma ve aşağılık duygularında ifadesini bulan kendilik saygısı yitimine narsistik çatışmalar yol açabilmekte ve böyle bir benlik saygısı yitimi ergenlikteki kimlik duygularını çok daha tehlikeli bir düzeyde etkilemektedir.⁵⁹⁴ Her gencin yaşadığı ve atlatılması gereken bir gençlik hastalığı olan kimlik bunalımı bazı gençlerde çok hafif geçerken, bazı gençlerde daha ağır belirtilerle kendisini gösterir. Dolayısıyla ergenlik ya da gençlik çağında genç insanın kimlik bunalımını atlatamaması ya da kimlik bunalımının yoğunluğu kendine güven duygusunu,dolayısıyla benlik saygısını etkilemektedir. Bu bağlamda Tümer ve arkadaşlarının erkek ergenler üzerinde gerçekleştirdikleri bir araştırmada kimlik bocalaması olan ergenlerin diğerlerinden daha düşük benlik saygısına sahip olduklarını ve daha sık psikiyatrik belirtiler gösterdiklerinin tespit etmiş olmaları⁵⁹⁵,ergenlikte kimlik duygusu oluşturabilmenin benlik saygısı açısından ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Güvensizlik duygusunun oluşmasında çocukluk döneminde yaşanan olaylarla birlikte kimliğin temel özellikleri olan unsurların (bağımsızlık duygusu, hayat felsefesi, sosyal statü ve mesleki rol ile cinsel kimlik) yeterince oluşmamasının da önemli bir etkisi vardır.⁵⁹⁶ Kendine güven duygusu ise, kimliğini oluşturmuş, bağımsızlığını yeterince kazanmış, hayat anlayışını belli ölçüde ve mesleki rolünü az çok belirlemiş ve cinsel kimliğini de kabullenmiş olan gencin durumunu ifade etmesi bakımından son derece önemlidir. Kısaca belirtmek gerekirse, gençlik çağının sonlarına doğru genç insan adeta durulur, benlik kavramı netleşir, benlik saygısı artar,

_______________________________

592Karadağlı,a.g.t.,ss166-167

593Yörükoğlu, a.g.e., s. 21

594 Jacobson, a.g.e., s. 164

595 Türkbay,Tümer; Özcan,Celale; Doruk, Ali; Uzun Özcan,”Consequences of Ildentity Confusion on Adolescents Psychiatric Symptoms and Self-Esteem”,Psychiatry in Türkiye,Volume :7, Number:3, 2005, pp.92-97

596 Kula, a.g.e., ss. 75-76

kendi kendisiyle ve çevresiyle olan çatışmaları da sona erer. Ayrıca söz konusu gencin cinsel kimliği de oturmuştur.