%94’ünün mikro işletmeler olduğu
5.4 Bölgede Öne Çıkan Ekonomik Sektörler
5.4.2 İmalat Sanayi
5.4.2.1 Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı
a. Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Sektörüne Genel Bakış
Gıda sektörü, “tarım sektöründen sağladığı bitkisel ve hayvansal ham maddeyi bir veya birden fazla işlemle raf ömrü uzun ve tüketime hazır ürünlere dönüştüren sanayi koludur” (Bulu v.d., (2007)).
Temel girdisini tarım sektöründen sağlayan gıda sanayinin ve tarım sektörünün gelişimi Türkiye’de ve bütün ülkelerde birbirine paralel olarak gerçekleşmiştir. İki sektör arasındaki etkileşim derecesi ülkelerin gelişmişlik düzeyi ile paralel olarak artmakta veya azalmaktadır. Bu etkileşim düzeyi tarım-sal üründen ürüne farklılık göstermektedir. Tarla ürünleri alt ürün grubu olan endüstriyel bitkilerde bu oran yüksekken, et, süt, sebze ve meyvede daha düşüktür (Bulu v.d., (2007)). Gıda sanayi tarım sek-törü dışındaki sektörlerden de mal ve hizmet sağlamaktadır. Bu sektörler; ulaştırma, enerji, ambalaj, makine ile haberleşme, bankacılık ve sigortacılık sektörleridir.
b. Türkiye’de Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Sektörü
Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörü Türkiye’de stratejik bir sektör olarak görülmekte ve bu sek-törün desteklenmesi amacıyla önemli kaynaklar ayrılmaktadır, ancak seksek-törün uluslararası rekabet gücü orta düzeydedir.
Türkiye’de gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe 2009 yılı Mayıs ayı itibarıyla TOBB sanayi veritabanına kayıtlı firma sayısı 17.414, bu firmalarda kayıtlı çalışan sayısı 380.877’dir. Sektördeki ortalama çalışan sayısının yaklaşık 22 olduğu görülmektedir. Şekil 163 gıda ve içecek ürünleri imalatı alt sektörlerindeki yerel birim sayılarının Türkiye’deki paylarını göstermektedir. Buna göre, yerel bi-rimlerin %33’ü sebze ve meyve işleme sanayinde faaliyet göstermektedir. Bu alt sektörü, b.y.s. gıda
Ekonomik Yapı
188
maddeleri, süt mamulleri ve şekerleme-kakao-çikolata sanayi alt sektörleri sırasıyla %14, %14 ve
%11’lik paylarla takip etmektedir.
Şekil 163: Türkiye’de gıda ürünleri ve içecek imalatı alt sektörleri (2009)34
Kaynak: TOBB, (2009).
Tablo 53, Türkiye’deki Düzey 2 bölgelerinin gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörü 2004 yılı cirosuna göre sıralamasını göstermektedir. Buna göre, Çukurova Bölgesi Düzey 2 bölgeleri arasında 7. sırada yer almaktadır. Bölge tarımsal üretimde hem değer hem üretim miktarı olarak Türkiye’nin en önde gelen bölgelerinden biriyken, gıda ve içecek ürünleri imalatında özellikle sanayinin gelişmiş olduğu bölgelerin gerisinde kalmaktadır. Tabloda Çukurova’nın üstünde yer alan bölgelerden İstanbul dışın-dakilerin hepsinde firma sayısının Çukurova Bölgesi’nden az olduğu görülmektedir. Bu da bölgedeki işletmelerin küçük ölçekli üretim yapan işletmeler olduğunu göstermektedir.
Tablo 53: Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe cirosu yüksek ilk 10 Düzey 2 bölgesi (2004)
Kaynak: TÜİK, (2004).
34 Şekil oluşturulurken yerel birim sayısının toplam %28’ini oluşturan işlenmiş unlu ürünler sanayi ve un ve unlu ürünler alt sektörleri değerlendirme dışı bırakılmıştır.
4 TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova 3.032.363.502 1.355 17.080 5 TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 2.545.582.328 1.248 19.560 6 TR21 Tekirdağ, Edirne, Kırklareli 2.280.285.488 1.024 9.476
7 TR62 Adana, Mersin 2.225.584.146 2.195 12.171
8 TR52 Konya, Karaman 1.925.023.781 2.165 14.914
9 TR22 Balıkesir, Çanakkale 1.867.582.504 1.306 13.429
10 TR51 Ankara 1.726.833.103 1.551 16.892
Çalışan sayısı
Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane
Sebze ve meyve işleme sanayi B.y.s. gıda maddeleri Süt mamülleri
Şekerleme-kakao-çikolata ve diğer maddeler sanayi
Bitkisel ve hayvansal yağlar Et ve et ürünleri
Yem sanayi
Şeker üretimi ve arıtımı sanayi Alkolsüz içkiler, karbonlaştırılmış ve tabii maden suları
Süt ürünleri işleme sanayi Şarap sanayi
Tütün işleme sanayi Damıtık alkollü içkiler sanayi Malt bira sanayi
Ekonomik Yapı
189
Düzey 2 bölgeler arası coğrafi dağılıma bakıldığında Çukurova Bölgesi’nin 3. seviye bölgelerle aynı grupta yer aldığı görülmektedir ve özellikle doğusunda yer alan bölgeler içinde gıda sanayinin en gelişmiş olduğu bölge olduğu söylenebilir (Şekil 164).
Şekil 164: Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe cironun Düzey 2 bölgeler arası dağılımı
Kaynak: TÜİK, 2004.
Türkiye’de gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörünün dış ticaret hacmi 2002-2007 döneminde sürekli olarak artış göstermiş ve ihracat değerleri her zaman ithalat değerlerinin üzerinde olmuştur. 2007 yılı itibarıyla sektörün dış ticaret hacmi 8 milyar doların üzerinde gerçekleşmiştir. Toplam dış ticaret hacminin %56’sı ihracattan, %44’ü ithalattan oluşmaktadır (Şekil 165).
Şekil 165: Türkiye’de gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörünün ihracatı, ithalatı ve ihracatın ithalatı karşılama oranı (2002-2007)
Kaynak: DTM, (2002-2007).
Tablo 54’e göre, Çukurova Bölgesi’nin gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörü, firma sayısına göre Düzey 2 bölgeleri içinde 8. sırada olup, ciroya göre yapılan sıralamada olduğu gibi gelişmiş sanayiye sahip bölgelerin gerisinde kalmaktadır.
Birim sayılarının Türkiye içerisindeki coğrafi dağılımına bakıldığında ise yine Çukurova Bölgesinin en doğudaki gelişmiş bölge olduğu görülmektedir (Şekil 166).
115 120 125 130 135 140 145
0 1 2 3 4 5
2002 2003 2004 2005 2006 2007
%
Milyar $
İHRACAT (Sol eksen) İTHALAT (Sol eksen) İHRACAT/İTHALAT(%) (Sağ eksen) Gösterim
79.178.926 - 215.808.875 215.808.875 - 503.469.907 503.469.907 - 969.671.699 969.671.699 - 2.545.582.328 2.545.582.328 - 4.038.398.873 4.038.398.873 - 8.511.448.522 Ciro (TL)
Ekonomik Yapı
190
c. TR62 Çukurova Bölgesi’nde Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Sektörü i. Adana’da Öne Çıkan Gıda Sanayi Alt Sektörleri
Adana’da öne çıkan gıda ve içecek ürünleri imalatı alt sektörleri belirlenirken üç kıstas göz önüne alınmıştır. Bu kıstaslar aşağıdaki gibidir:
YE değerinin 1’den büyük olması İşaretli ki-kare değerinin 0’dan büyük olması
Adana’nın birim sayıları içindeki oranı ideal oran olan %6,25’in üzerinde olması
Bu kıstaslardan üçünü de sağlayan alt sektörler Adana’da gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe öne çıkan alt sektörler olarak tespit edilmiştir (Tablo 55).
Şekil 166: TR62 Çukurova Bölgesi gıda ürünleri ve içecek imalatı firma sayısının Düzey 2 bölgeleri içindeki yeri
Sıra Bölge
kodu Bölge adı Firma sayısı
1 TR10 İstanbul 1901
2 TR33 Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya, Uşak 1095
3 TR31 İzmir 1056
4 TR32 Aydın, Denizli, Muğla 852
5 TR52 Konya, Karaman 774
6 TR51 Ankara 764
7 TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 747
8 TR62 Adana, Mersin 744
9 TR22 Balıkesir, Çanakkale 662
10 TRC1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis 647
Tablo 54: TR62 Çukurova Bölgesi gıda ürünleri ve içecek imalatı firma sayısının Düzey 2 bölgeleri içindeki yeri (2009)
Kaynak: TOBB, (2009).
Gösterim
126 - 180 180 - 432 432 - 662 662 - 852 852- 1095 1095 - 1901
Kaynak: TOBB, 2009.
Ekonomik Yapı
191
Tablo 55: Adana’da öne çıkan gıda ürünleri ve içecek imalatı alt sektörleri (4 hane)
Kaynak: TOBB, (2009).
Adana’da öne çıkan gıda ürünleri ve içecek imalatı alt sektörleri aşağıda detaylı olarak incelenmektedir.
Sebze ve Meyve İşleme Sanayi
Adana’da gıda sanayi alt sektörleri arasında TOBB sanayi veritabanına kayıtlı en fazla firma sayısı-na sahip olan sektör 91 firmayla sebze ve meyve işleme sasayısı-nayidir. Bu alt sektörde yer alan firmala-rın %61’i sebze, %39’u ise meyve işleme sektörlerinde faaliyet göstermektedir.
Bitkisel ve Hayvansal Yağlar
Adana’da TOBB sanayi veritabanına kayıtlı 38 firma bulunan bitkisel ve hay-vansal yağlar sektörünün içinde %99’luk oranla bitkisel yağlar alt sektöründe yer alan firmalar yer almaktadır. Yağlı to-humlar ürün grubu ilin tarımsal üretimi içinde öne çıkan ürün gruplarından bi-ridir. Bu ürün grubunun Türkiye’deki toplam üretim içinden aldığı pay da yük-sektir. Yağlı tohumlu bitkilerin işlenmesi temeline dayanan bitkisel yağlar sektö-rünün buna bağlı olarak öne çıktığı söylenebilir. Bitkisel yağlar sektörü alt sektörleri arasında toplam üretim içinden en büyük payı alan sektör, %57’lik payıyla yenilen bitkisel yağlar sektörüdür (Şekil 167).
Hayvansal üretim, bölgedeki tarımsal üretim içinde dikkat çeken bir paya sahip olmamasına rağmen hayvansal ürünle-rin işlenmesi, firma sayısına bağlı olarak bölgede öne çıkan bir alt sektör olarak ortaya çıkmaktadır. Bu sektörde TOBB sanayi veritabanına kayıtlı firmaların
%46’sı hayvansal yan ürünler de, %35’i ise mezbaha ürünleri sektörün-de faaliyet göstermektedir (Şekil 168).
Kodlar Sektörler Firma
sayısı
3113 Sebze ve meyve işleme sanayi 91 1,16 13,20 27,66
3115 Bitkisel ve hayvansal yağlar 38 1,71 15,78 11,55
3122 Yem sanayi 25 1,80 11,11 7,60
3111 Et ve et ürünleri 23 1,63 8,91 6,99
YE Adana’nın gıda
sektörü içindeki oranı (%) İşaretli
ki-kare
Şekil 167: Bitkisel ve hayvansal yağlar sektörü alt sektörleri (Adana) (2009)
Kaynak: TOBB, (2009).
Şekil 168: Et ve et ürünleri alt sektörleri (Adana)(2009)
Kaynak: TOBB, (2009).
Et ve Et Ürünleri
Ekonomik Yapı
192
Yem Sanayi: Yem bitkileri, Adana’daki toplam tarla ürünleri üretimi içinde tahıllardan sonra en büyük paya sahip olan ürün grubudur. Buna bağlı olarak da yem sanayi öne çıkan bir alt sektördür. Yem sanayi sektörünün içinde en büyük paya sahip olan alt sektör %84’lük payıyla karma yem sektörüdür.
Tablo 56 2009 yılı Mayıs ayı itibarıyla ADASO’ya kayıtlı gıda sanayi firmalarının alt sektörlere göre dağılımını göstermektedir. Buna göre Adana’da en fazla firmaya sahip olan alt sektör 35 firma ile öğü-tülmüş tahıl imalatı sektörüdür. Bu sektörü 29 firma sayısıyla çiftlik hayvanları için yem imalatı ve 21 firma ile şekerleme, lokum, pişmaniye ve tahin helvası imalatı izlemektedir.
Tablo 56: Adana’da öne çıkan ilk 10 alt sektör35,36
Kaynak: ADASO (2009).
ii. Mersin’de Öne Çıkan Gıda Sanayi Alt Sektörleri
Mersin’de öne çıkan gıda ve içecek ürünleri imalatı alt sektörleri belirlenirken üç kıstas göz önüne alınmıştır. Bu kıstaslar aşağıdaki gibidir:
YE değerinin 1’den büyük olması
İşaretli ki-kare değerinin 0’dan büyük olması
Mersin’in birim sayıları içindeki oranı ideal oran olan %6,25’in üzerinde olması
Bu kıstaslardan üçünü de sağlayan alt sektörler Mersin’de gıda ürünleri ve içecek imalatı sektöründe öne çıkan bir alt sektör tespit edilmiştir (Tablo 57).
Tablo 57: Mersin’de öne çıkan gıda ürünleri ve içecek imalatı alt sektörleri (4 hane)
Kaynak: TOBB, (2009).
Sebze ve Meyve İşleme Sanayi
Mersin’de TOBB sanayi veritabanına kayıtlı 196 firmanın %62’si meyve, %38’i ise sebze işleme
35 Fırın ürünlerinin imalatı ve yerel ve ulusal hazır yemeklerin imalatı alt sektörleri değerlendirme dışı bırakılmıştır.
36 Tabloda gösterilen sektörler, ADASO’ya kayıtlı toplam firma sayısının %7,7’sini oluşturmaktadır.
Sıra Sektör kodu Sektör adı
1 10.61.01 Öğütülmüş tahıl imalatı 35
2 10.91.01 Çiftlik hayvanları için hazır yem imalatı 29
3 10.82.02 Şekerleme, lokum, pişmaniye ve tahin helvası imalatı 21
4 10.41.01 Bitkisel ham yağ imalatı 18
5 10.20.01 13
6 10.32.01 Sebze ve meyve suyu imalatı 13
7 10.11.03 Hayvan sakatatının işlenmesi 8
8 10.39.03 Meyve veya sebze gıda ürünlerinin imalatı 5
9 10.51.07 Peynir ve çökelek imalatı 5
10 10.32.02 Taze meyve ve sebzeden konsantrelerin imalatı 4 Firma sayısı
Balıkların, kabuklu deniz hayvanlarının ve omurgasız yumuşakçaların hazırlanması ve işlenmesi
Kodlar Sektörler YE
3113 Sebze ve meyve işleme sanayi 196 1,45 60,74 34,26
Firma
sayısı İşaretli ki-kare
Mersin’in gıda sektörü içindeki
oranı (%)
Ekonomik Yapı
193
sanayinde faaliyet göstermektedir. Mersin’in hem ürün çeşitliliği, hem üretim değeri, hem de üretim miktarı açısından meyve ve sebze üretiminde Türkiye içindeki konumu dikkate alındığında bu sonuç kaçınılmazdır.
Tablo 58 MTSO’ya kayıtlı firmalar arasında en büyük paya sahip olan ilk 10 sektörü göstermektedir.
Bu sektörlerin başında TOBB sanayi veritabanında olduğu gibi sebze ve meyve işleme sanayinin alt sektörleri olan sebze ve meyve suyu imalatı ve sert kabuklu yemişlerin, yiyecek ve ezmelerinin ima-latı alt sektörleri gelmektedir. Bu sektörlerdeki firmaların Mersin’de gıda sektöründe faaliyet gösteren firma sayıları içindeki payları sırasıyla %13 ve %8’dir.
Tablo 58: Mersin’de öne çıkan ilk 10 alt sektör37,38
Kaynak: MTSO, (2009).
iii. TR62 Çukurova Bölgesi’nde Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Sektörü Dış Ticareti
2002-2007 döneminde TR62 Çukurova Bölgesi gıda sanayi ihracatı düzenli olmamakla beraber artış göstermiş ve 2002 yılında yaklaşık 78 milyon dolar olan ihracat değeri, 2007 yılında yaklaşık 195 milyon dolar değerine ulaşmıştır. Sektörün ihracatının ithalatı karşılama oranı %92’den, %200’e ulaş-mıştır (Şekil 169).
Şekil 169: Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörünün ihracatı, ithalatı ve ihracatın ithalatı karşılama oranı (Çukurova) (2002-2007)
Kaynak: DTM, (2002-2007).
37 Fırın ürünlerinin imalatı, dayanıklı pastane ürünleri ve kek imalatı, ekmek, kek, bisküvi ya da pankek için hazırlanmış un karışımları ve hazır karıştırılmış unlar ile hamur imalatı, peksimet ve bisküvi ve kuru fırın ürünleri imalatı ve tatlı veya tuzlu hafif ürünler imalatı (kurabiyeler, krakerler, gevrek halkalar vs.) alt sektörleri değerlendirme dışı bırakılmıştır.
38 Tabloda gösterilen sektörler, ADASO’ya kayıtlı toplam firma sayısının %7,7’sini oluşturmaktadır.
Sıra NACE kodu Sektör adı
1 10.32.01 Sebze ve meyve suyu imalatı 22
2 10.39.06 Sert kabuklu yemişlerin, yiyecek ve ezmelerinin imalatı 14 3 10.82.02 Şekerleme, lokum, pişmaniye ve tahin helvası imalatı 13
4 10.41.01 Bitkisel ham yağ imalatı 9
5 10.61.01 Öğütülmüş tahıl imalatı 9
6 10.83.01 Kafeinsiz ve kavrulmuş kahve-kahve ürünleri imalatı 7 7 10.89.99 Diğer başka yerde sınıflandırılmamış diğer gıda maddelerinin imalatı 7 8 11.07.01 Doğal maden suyu ve diğer şişelenmiş suların üretimi 6
9 10.52.00 Dondurma (buz) imalatı 5
10 10.39.04 Reçel, marmelat ve jöle imalatı (pekmez imalatı dahil) 4 Firma sayısı
0 50 100 150 200 250
0 50 100 150 200 250
2002 2003 2004 2005 2006 2007
%
Dış Ticaret Hacmi (Milyon $)
İHRACAT (Sol eksen) İTHALAT (Sol eksen) İHRACAT/İTHALAT (Sağ eksen)
Ekonomik Yapı
194
Mersin’in bitkisel üretim ihracatı Adana’nın çok üstündeyken, aynı durum en önemli girdisini tarım sektöründen sağlayan gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörü için geçerli değildir. Bu durum Adana’da tarım ve gıda sektörleri arası etkileşimin Mersin’den daha yüksek olmasıyla açıklanabilir. Çukurova Bölgesi ihracatının Türkiye içindeki payı %4-%6 arasında değerler almaktadır. Oysaki bölgenin tarım sektörü ihracatında Türkiye içindeki payı %12,75’tir. Bu durum bölgedeki tarımsal üretimin tarımsal ürün olarak ihraç edildiğini, bu üretimden gıda ve içecek ürünleri imalatı sektörüne girdi olarak yete-rince faydalanılamadığını göstermektedir.
Şekil 170: Gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörü ihracatı (Adana-Mersin) (2002-2007)
Kaynak: DTM, (2002-2007).
d. Değerlendirme
Bulu vd. (2007) ve DPT (2007)’de bahsedildiği gibi Türkiye’deki gıda sektörünün temel sorunları;
Sektörün sorunlarını yakından takip edecek, bu sorunlara kısa sürede çözümler üretecek ulusal düzeyde bir inisiyatif bulunmaması,
Sektörün teknoloji kullanım düzeyinin kısıtlı olması,
Sektörün güçlü Avrupa rekabetine karşı Avrupa standartlarında üretim, ambalajlama, depo-lama, dağıtım ve kalite kontrolü konularında yeterli hazırlığının bulunmaması
Tarımsal üretimde maliyetlerin yüksek, üretim veriminin düşük, girdi fiyatlarının yüksek ol-ması ve teşvik uygulamalarının yeterli olmaol-ması nedeniyle tarımsal ham madde fiyatlarının dünyadaki fiyatların üzerinde olması,
Planlı tarımın yapılmaması,
Sektörün Ar-Ge imkânlarının ve bu imkânlardan faydalanma düzeyinin kısıtlı olması, dola-yısıyla rekabetçi alt sektörlere ve ürünlere yönelememesidir.
Bu sorunlar Çukurova Bölgesindeki gıda ürünleri ve içecek imalatı sektörü için de geçerlidir. Sektör;
Çukurova Bölgesi’nin en önemli sektörü olan tarım sektöründen beslenmekte ve bölgedeki gelişimi tarım sektörüne bağlı olarak gelişim göstermiş bulunmaktadır. Dolayısıyla, bölgesel stratejiler gelişti-rilirken bu iki sektör birbirinden bağımsız düşünülmemelidir. Tarım ve gıda sektörlerindeki rekabetçilik birbirleriyle değer zinciri içerisinde bulunan firmaların, aynı zamanda bu firmaların içinde bulunduğu yasal ortamı şekillendiren kamu sektörünün ve de sivil toplum kuruluşlarının aralarındaki işbirliklerinin düzeyine bağlıdır. Bu bağlamda, tarım-gıda konusunda kümelenme yaklaşımı önem arz etmektedir.
0 1 2 3 4 5 6 7
0 20 40 60 80 100 120
2002 2003 2004 2005 2006 2007
%
Milyon $
ADANA (Sol eksen) MERSİN (Sol eksen) TR 62/TÜRKİYE (Sağ eksen)
Ekonomik Yapı