Güvenlik Kültürü Modelleri

Cooper’ın Çift Taraflı Güvenlik Kültürü Modeli: Güvenlik kültürü modellerini

anlatmadan önce davranışla ilgili literatürün önde gelen kaynaklardan biri olan Bandura'nın karşılıklı determinizm (gerekircilik) modelini açıklamak konunun daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Bandura (1971: 39-40)’ya göre davranış sosyal bir boyut taşır ve davranışlar öğrenilir. Öğrenilen davranışlar kültürle de ilişkilidir. Kişinin nasıl bir durumda nasıl bir davranış takınılması gerektiği daha önceden, görerek programlanmıştır. Öğrenme görünümünde psikolojik işleyiş, davranış ve kontrol koşulları arasında sürekli olarak karşılıklı etkileşimi içerir. Yani bu varsayıma göre çevre, kaçınılmaz olarak bireyleri etkiler ama davranışlarının nihayetinde adapte olduğu sabit bir özellik değil sadece bir potansiyel olarak ortaya çıkar ve davranışa yansımaları da olur. Bandura’nın geliştirmiş olduğu bu davranış odaklı model daha sonra Cooper (2000) tarafından güvenlik kültürüne uyarlanmıştır. Bandura’ya göre psikolojik faktörler sürdürülebilir

104

güvenlikle ilgili davranışları ve nesnel durum özelliklerini kapsayan üç unsurdan oluşmaktadır. Şekil 12’de bu durum gösterilmektedir.

Kaynak: (Cooper, 2000: 118-119)

Şekil 12’ ye göre davranışa etki eden iki faktör bulunmaktadır. Bunlar kişi ve durumdur. Öyleyse çalışan kaynaklı kazalara da yol açan yine bu iki etmen kaynaklıdır. İşte Cooper Bandura’nın çift taraflı determinizm modelinden yola çıkarak çalışan davranışını (davranışlar neticesinde olası iş kazalarını) anlamaya çalışmıştır. Cooper’a göre güvenlik yönetim sistemleri; denetim (durumsal), güvenlik iklimi ölçümü (algısal) ve davranışsal güvenlik sistemleri (davranışsal) aracığı ile insan faktörleri arasındaki karşılıklı etkileşimler incelenebilir. Şekil 13’ teki model bunu açıklamaktadır ve Cooper buna çift taraflı güvenlik kültürü modeli adını vermiştir. (Cooper, 2002: 3).

Durum

Kişi

Davranış

105 Kaynak: (Cooper, 2002: 3)

Cooper, modelin kapsayıcı niteliğini vurgulamaktadır, burada öznel içsel psikolojik faktörleri birbirinden ayırmıştır. Ona göre birey yani çalışan gözlemlenemezken, davranış ve güvenlik sistemleri gözlemlenebilir. Gözlemlenebilir olan faktörler güvenlikle ilgili davranışları ve nesnel durumsal faktörleri içermektedir. Metodolojik üçgenlemenin, çok yönlü yapıları araştırmak için kritik olduğu iddia edilmektedir. Çünkü her bir yöntem, her bir özellik hakkında ortaya koyabilecekleri ile sınırlı kalmaktadır (Jebb, 2015: 36). Çift taraflı güvenlik kültürü modelinde, bileşenlerden herhangi birine yönelik iyileştirme müdahalesi, diğer ikisine de etki edecektir ve bu etkinin aynı anda meydana geleceği öngörülmektedir. Yani güvenli davranış konusunda çalışanlarda oluşabilecek herhangi olumlu veya olumsuz bir değişim onların tutum ve davranışlarını da etkileyecek ama bu durum zaman almayacaktır, her faktör aynı anda işlerlik kazanacaktır (Cooper, 2002: 3).

Güvenlik Kültürünün Olgunlaşma Modeli: İkinci bir model ise Fleming (2001: 4)

tarafından geliştirilen güvenlik kültürünün olgunlaşma modelidir. Bu model Şekil 14.’te görüldüğü gibi beş adımdan oluşmaktadır. Fleming’e göre bu modelin başarı sağlaması için önemli olan tek unsurun, her adımı eksiksiz ve atlamadan yapılmasıdır.

Şekil 13: Cooper’ın Çift Taraflı Güvenlik Kültürü Modeli

ORGANİZASYON Güvenlik Sistemi: Tarafsız Denetim ÇALIŞAN Güvenlik İklimi: Algısal Denetim ÇALIŞMA Güvenli Davranış: Davranışsal Güvenlik Denetimi Psikolojik Faktörler Gözlemlenebilir Faktörler

106 Kaynak: (Dursun, 2012: 45)

Kısaca bu adımları açıklamak gerekirse, 1. seviye ortaya çıkma seviyesidir. Burada kazaların çoğu kaçınılmazdır, meydana gelen kazalar işin bir parçasıdır. 2. seviye yönelme seviyesidir ve bu seviyede daha ciddi kazaların olma ihtimali yüksektir. Organizasyonun kaza eğilimi ortalamalarda olsa da hatta ortalamanın altında bile kalsa riskli olarak düşünülmelidir. Yönetimin bu riskli durumdan arınabilmesi için zaman ve çaba sarf etmesi gereklidir. 3. seviye katılma seviyesidir. Katılma seviyesi çalışan katılımını ifade etmektedir ve organizasyonda çalışanlar, özelliklede ilk çalışanların kültürü idame ettirmesi, geliştirme ve yeni gelen çalışanlara organizasyonel kültürü benimsetmeye ister istemez yardımcı olması anlamına gelir. Bu seviyede artık kaza oranları düşme eğilimindedir. Güvenlik performansı ölçülüp, etkili şekilde kullanılmalıdır. 4. seviye güvenlik kültürünün artık bir yaşam biçimi haline gelmesidir, bu açıdan iş dışında da sağlıklı bir yaşam tarzı teşvik edilir. 5. seviye ise sürekli iyileştirme seviyesidir (Fleming, 2001: 5-6).

Toplam Güvenlik Kültürü Modeli: İş sağlığı ve güvenliği konusunda çalışanlara beceri

kazandırmak ve çalışanlarda farkındalık uyandırmak gerekir. Farkındalık uyandırmak

Seviye 1: Ortaya Çıkma Seviye 2: Yönetme Seviye 3: Katılma Seviye 4: İşbirliği Seviye 5: Sürekli İyileştirme Yönetimin Bağlılığını Geliştirme İlk Düzey Personelin Önemini Anlama ve Kişisel Sorumluluğu Paylaşma Bütün Personelin İşbirliği Geliştirmeye Katılımı ve Güvenliği İyileştirici Bağlılık Uyum ve Mücadele Gönüllülüğü Geliştirme

107

için eğitim önemli bir anahtardır. İSG eğitimleri; çalışanların yaptıkları iş ile ilgili bilgi ve becerilerini geliştirmek ve güvenlik farkındalığını arttırmak için başvurulan bir metottur. Çalışanlarda İSG konusunda farkındalık uyandırmak, güvenlik kültürünü geliştirecektir. Bu konu için Geller tarafından toplam güvenlik kültürü modeli geliştirilmiştir. Bu model, Şekil 15’teki gibidir. İşler (2013: 38)’in aktarımına göre Geller, çevre ve davranış arasında inter-aktif ve dinamik bir “güvenlik üçgeni” üzerinde durur. Toplam güvenlik kültürü modeli, çevresel faktörleri (ekipman, araçlar, fiziksel düzen gibi), kişisel faktörleri (tutumlar, inançlar ve kişilikler) ve davranışsal faktörleri (işe yönelik uyum, koçluk, diğer çalışanların güvenliğine ilgi gösterme gibi faaliyetler) bir arada alan bir modeldir. Güvenlik faaliyetleri çalışanların, davranışlarını olumlu yönde değiştirebilme adına düzenlenmekte ve tekrarlanmaktadır. Bu nedenle yapılacak davranışsal güvenlik faaliyetleri güvenlik kültürünü de olumlu yönde etkileyecektir. Geller (2001: 25)’e göre çalışmanın istenilen şekilde sorunsuz yürütülebilmesi için toplam güvenlik kültürü modelinin üç boyutuna sürekli dikkat gösterilmesi gerekir.

Kaynak: (Geller, 2001: 25) Davranış Çevre Ekipman, Araçlar, Makineler, İşyeri Sıcaklığı, Mühendislik ve Ergonomi, Standartlar, Çalışma Prosedürleri

Uyum, Koçluk, Tehlikeyi Tanıma,

İletişim Kurma, Aktif Olarak Çevreye

Yardım

İnsan

Bilgi, Beceri, Yetenek, Zekâ, Motive Ediciler, Kişilik

108

Bileşen ve Katman Modeli: Son olarak Reason (1997) tarafından yapılan bir modelleme

bulunmaktadır. Bu modelleme bileşen ve katman modelidir. Yüksek risk düzeyine sahip olan organizasyonların, var olan riskli durumlara çabuk adapte olup, üstesinden gelebilmesi için örgüt kültüründen yararlanmanın organizasyona fayda sağlayacağı düşünülür ve iş kazalarını azaltma konusunda mühendislik gerektiren çalışmalardan ziyade, güvenlik kültürünün bazı kültürel modellerinden istifade edilebileceği üzerinde durulur, bu modelin belirleyici unsurları aşağıdaki gibi sıralamıştır (Jebb, 2015: 37-38). Raporlama kültürü: İnsan hatalarını, daha sonra daha büyük hatalara neden olmaması adına bildirmeye hazır olunan bir organizasyonel iklimdir.

Güvenlik kültürü: Temel güvenliği sağlamak için insanların güvenli çalışmaya teşvik edildiği (hatta ödüllendirildiği) bir güven atmosferidir.

Esnek kültür: Geleneksel ve kültürel davranışlardan çıkarak daha basit bir şekilde yeniliklere kolayca adapte olabilmeyi içerir. Yüksek tempolu operasyonlara ya da riskli işlere kolaylıkla adapte olan kültürel bir modeldir.

Öğrenen kültür: Güvenlik bilgi sisteminden doğru sonuçları çıkarmaya istekli ve yetkinliğe sahip olan ve bilgiye dayanan büyük reformları uygulayan bir örgüt tipidir.