Güvenlik Kültürü Kavramı

Güvenlik kültürü kavramını incelemeden önce kültür konusuna da değinmekte fayda vardır. Kısaca kültür, insan gruplarına özgün yapıları ortaya koyan, onları oluşturan ve aktaran düşünce, duygu ve davranış biçimidir (Akalp ve Yamankaradeniz, 2013: 98). Başka bir tanımlamaya göre kültür, sosyal veya organizasyonel seviyede kesin kurallara göre bir araya gelmiş herhangi bir topluluğun ortak davranış ve düşünce yapısıyla ilgili bir kavramdır (Hotamışlı ve Baytok, 2008: 133). Klasik teorisyenlere göre herhangi bir konuyla ilgili akıllarda var olan inanç ve değerleri içeren bir kavramken, sosyalistlere göre kültür, nesnel sonuçlardan kaynaklanan ideoloji, inanç veya ahlaki değerlerdir (Hallet, 2003: 137). Kültür kavramı birçok bilim alanı tarafından kullanılmış ve böylece değişik tanımlamalar kazanmıştır. Hatta kültür olgusu herkesin de bildiği gibi toplumdan topluma dahası bölgeden bölgeye bile değişiklik gösterebilen sosyal bir olgudur. Türk Dil Kurumu’na göre kültür “Tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi değerlerle bunları yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın

89

tanımlanır (http://www.tdk.gov.tr). Yukarıda da denildiği gibi her toplumun kendine özgü bir kültürü mevcuttur. Kültürel özellikler yalnız milletten millete değişmez, aynı ülkede yer alan kent veya köylerinde, hatta aynı kentte yer alan farklı mahallelerde oturan insanlara özgü kültürleri, gelenekleri ve göreneklerinde de farklılık gösterebilir (Köse ve diğerleri, 2001: 220). Tylor’un tanımlamasına göre kültür bilgi, inanç, sanat, ahlaki değerler, yasalar, gelenekler ve toplumun bir üyesi olarak bireyin edindiği herhangi diğer sorumluluk ve alışkanlık58lardır (Spencer-Oatey, 2012: 1). Kültürün çok fazla ve çok farklı bakış açılarıyla tanımlamaları günümüze kadar yapılmıştır, belki kültür çok genel olarak, bir toplumun yaşama biçimi olan alışkanlıklardır. Son olarak Schein (2004: 1)’in tanımlamasına göre kültür dinamik bir fenomendir, kültür bizi daima çepeçevre saran, toplumdaki veya gruptaki diğer insanlarla etkileşime geçiren ve yaşamımıza vücut veren bir olgudur.

Güvenlik kültürü kavramına değinilecek olursa kavramın ilk ortaya çıkaran gelişme, 1986 Çernobil felaketidir ve bu terim ilk olarak 1986 yılında INSAG Güvenlik Serisi No.75-INSAG-l olarak yayınlanan, Çernobil kazası sonrası gözden geçirme toplantısında yer alan özet bir raporla sunulmuştur. Bu raporda güvenlik kültürünün belirleyicilerinden bahsedilmiştir (IAEA, 1991: i). 1987 yılında OECD Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (IAEA) tarafından hazırlanmış olan bir raporla literatüre girmiştir (Cooper, 2000: 113; Demirbilek, 2005: 79; Dursun, 2012: 31). Rapora göre yaşanan facianın ana sebebi, güvenlik kültürü eksikliği olarak belirlenmiştir (ÇASGEM, 2017: 32). 1988 yıllında yayınlanan “Nükleer Enerji Santralleri için Temel Güvenlik Kuralları” adlı raporda ve daha sonra yeniden düzenlemeler içeren raporlarda da güvenlik kültürü kavramından bahsedilmiştir (Koydemir ve diğerleri,, 2014: 3). Güvenlik kültürünün yapısal olduğu kadar tutumsal bir boyutu da vardır. Hem kurumlarla hem de bireylerle ilgilidir ve tüm bu güvenlik konuları kültüre özgü uygun algılamalar ve uygun eylemlerle eşleştirilir (IAEA, 1991: 1). Bu duruma bir örnek vermek gerekirse, A tersanesinde herhangi bir etnik köken mensubu çalışanın, güvenliğe bakışıyla, B veya C tersanelerinde çalışanın inançlar konusunda hemen hemen aynı tepkiyi göstermesidir. Bu konu hakkında daha evvelden literatür de örnek çalışmalar bulunmaktadır (Bkz. Havold, 2010).

58 Alışkanlık konusu kültürün temel dayanağıdır. İnsanların alışkanlıkları onların kültürlerini yansıtır. Hatta Havold ve Nesset (2011: 3) tarafından yapılan bir çalışmada, bütün insanların aynı olduğu sadece alışkanlıkların (toplumda veya grupta yaşayanlar tarafından huy halini almış) farklı olduğuna vurgu yapılır. Bu Konfüçyüs tarafından söylenmiş bir sözdür.

90

Tablo 9: Güvenlik Kültürü ve İklimi Tanımlamaları

Referans Tanım

Zohar (1980: 96) Güvenlik iklimi çalışanların çalışma ortamı hakkında

paylaştığı moral algılarının bir özetidir.

Glendon (1982) Güvenlik iklimi çalışanların, tehlikeyi yok etmek veya

azaltmak için kendi davranışları üzerinde doğrudan etkiye sahip olan bir yapıdır (akt. Demirbilek, 2005: 83).

IAEA (1991) Güvenlik kültürü çalışanların güvenlik konusunda

paylaştıkları değer, algı, inanç ve tutumlarıdır (akt. Dursun, 2012: 33).

Cox ve Cox (1991: 93) Güvenlik kültürü çalışanların güvenlikle ilgili paylaştığı

fikir, tutum, inanç, algı ve değerlerin yansımasıdır.

Lee (1996) Güvenlik kültürü, organizasyonun iş sağlığı ve güvenliği

yönetimidir. Birey ve gruba ait olan değer, tutum, algı, yetenek ve davranış kalıplarının çıktısıdır (akt. Demirbilek, 2005: 83).

Reason (1998: 294) Güvenlik kültürü kurum içerisindeki davranış normları,

organizasyonun yapısı ve kontrol sistemleri arası paylaşılan değerler ve inançlardır.

Flin, Mearns, Gordon ve Fleming (1998) Güvenlik kültürü, bir grup insanın güvenlikle ilgili

paylaştığı tutum ve görüşleri ifade eder. Güvenlik ikliminden daha kararlıdır ve değişime karşı dayanıklıdır (akt. Wiegmann ve diğerleri, 2002: 6).

Correll ve Andrewartha (2000: 5) Güvenlik kültürü işyerinde çalışanların algı ve inançlarının

bir özetidir.

Lee ve Harrison (2000: 62) Güvenlik kültürü bir kuruluşun bireysel ve grupsal olarak

sağlık ve güvenlik yönetimine bağlılığını belirleyen tutumlar, algılar, yeterlilikler ve davranış kalıplarının ürünüdür.

Cooper (2002: 30) Güvenlik kültürü çalışanların can sağlığı ve güvenliğine

etki eden kişisel, organizasyonel ve mesleksel bazda kullanılan bir kavramdır.

Wiegmann, Zhang, Von Thaden, Sharma ve Mitchell (2002: 7)

Güvenlik kültürü, organizasyonun her kademesindeki çalışanlar tarafından hem çalışan hem de çevre güvenliğine verilen değer ve önceliktir.

Neal ve Griffin (2002: 69) Güvenlik iklimi gözlenen davranışlarken, güvenlik kültürü

güvenlik ikliminden daha geniştir tutumlar, değerler ve davranışlar gibi bir dizi ek yapılara sahiptir.

Leka, Griffiths ve Cox (2003: 23) Güvenlik kültürü organizasyonda işi yaparken kabul gören

bir yol haritasıdır.

Mckinnon (2014: 3) Güvenlik iklimi, çalışanların mevcut çevre ile ilgili

algılarını veya güvenliğini etkileyen ve mevcut koşullara hakim olan koşulların anlık görüntüsüdür, kültür ise daha genel geçer bir kavramdır.

Tablo 9’da görüldüğü gibi güvenlik kültürünün tanımlamaları birbiri ile bağlantılı tanımlamalardır. Güvelik kültürü, işyerinde çalışanların algı ve inançlarının özeti (Correll ve Andrewartha, 2000: 5) olmasının yanında, çalışanların tutum ve ortak inançlarını yansıtan değerler sistemidir ve bu sistem, organizasyonda o işi yaparken kabul gören bir yol haritası gibidir (Leka ve diğerleri, 2003: 23). Bu yol haritası bütün çalışanlara yol gösterici olmalıdır. Bu nedenle güvenlik kültürünü oluşturmak için, sürecin en başından itibaren topyekun bir katılım gösterilmesi gerekir ve yine güvenlik sistemi de bir bütün

91

olarak değerlendirilmelidir. Güvenlik kültürü, çalışanların can sağlığı ve güvenliğine etki eden kişisel, organizasyonel ve mesleksel bazda kullanılan bir kavramdır (Cooper, 2002: 30). Reason (1998: 294)’a göre güvenlik kültürü, kurum içerisindeki davranış normları, organizasyonun yapısı ve kontrol sistemleri arasında paylaşılan değerler ve inançlardır. Aslında bakılacak olursa bütün güvenlik tanımlamalarında da ortak olan algılamadır ve algılama neticesinde de doğru olan tutumu sergilemenin önemi yatmaktadır59.

Güvenlik kültürü inançlar, normlar ve rollerle birlikte risk veya kaza koşulları açısından çalışanların, yönetimin maruziyetini azaltmakla ilgili teknik ve sosyal uygulamalar setidir. Başka bir tanıma göre tutumları, inançları algıları ve çalışanların iş güvenliğiyle ilgili paylaştığı değerleri yansıtan bir kavramdır (Demirbilek, 2005: 83). Bu tanımlamalara göre güvenlik kültürünün öneminin yegâne nedeni, organizasyonlara her koşula dayanıklı bir karakterin oluşturulmasının istenmesidir. Güvenlik kültürünün eksikliği tamamen bir kaosa neden olabilir. Aslında her işletmede iyi veya kötü bir güvenlik kültürü vardır, aynı çalışanın farklı bir işletmede görev almasıyla, güvenlik algısında da farklılıklar doğabilir. Bunun nedeni güvenlik ikliminden ileri gelmektedir. Son yıllarda uluslararası geçerlilik kazanan güvenlik kültürü, nadiren de olsa örgüt iklimi ve örgüt kültürüyle de anılan bazen de karıştırılan bir kavramdır. Aslında güvenlik kültürü, örgüt kültürünün alt bileşenidir, güvenlik kültürü, yüksek risk taşıyan işletmeler için örgüt kültürünün aksine daha dominant bir kültürdür hatta güvenlik kültürü risk düzeyi yüksek işletmelerde daha layıkıyla sürdürülebilir olduğu görüşü de kimi çalışmalar da hakim bir inanıştır (Cooper, 2002: 1). Literatürde güvenlik kültürünün bağlantılı olduğu veya karıştırıldığı bazı kavramlar bulunmaktadır. Bunlar aşağıdaki gibidir.

3.2. Güvenlik Kültürü İle İlişkili Kavramlar