Gölgeler ve Suretler Filminin Genel Değerlendirmesi

Derviş Zaim, 1974 sonrası Kıbrıs’ta yaşananları karakterler üzerinden aktardığı Çamur’dan sonra filmografisinde Kıbrıs’ı ön plana çıkarmaya devam etmiştir. Gölgeler ve Suretler, 1963 yılında Kıbrıs’ta yaşanan, Türkler ve Rumlar arasındaki çatışmaları

konu almakta ve savaş-barış, dostluk-düşmanlık, iyilik-kötülük, gölge-suret, masumiyet ve vicdan gibi kavramları sorgulamaktadır. Kuzey Kıbrıs’ta Türk ve Rum oyuncuların ilk kez birlikte rol aldığı filmin Kıbrıs galasında Zaim’in filmde barışa dair verdiği ince mesajlar takdir toplamıştır. Ayrıca film, Güney Kıbrıs’ta gösterilen ilk film olma özelliğine sahiptir. Özen (2014: 256-290) filmin insanın dengesini bozan hırs ve gerçeği görmesine nasıl mani olduğunu sorgularken, evrensel bir konuya dikkat çektiğine değinmektedir. Yönetmen, her iki toplum için görünür olan ve olmayanı anlatırken, iktidarların yaratılan paranoyalarla toplumları nasıl birbirine düşmanlaştırdığını göstermeyi arzulamaktadır. Film boyunca bu arzusunu ise büyüyen gölgeler üzerinden anlatmaktadır.

Rüzgârda adeta bir bayrak gibi dalgalanan beyaz çarşaf üzerinde gelen filmin ismi, Gölgeler ve Suretler’in genelinde değineceği ana temalara bir göndermedir. Rum askerleri tarafından boşaltılan Türk köylerinin gösterilmesi ile başlayan filmde Zaim, objektifliğini koruyarak savaşın öteki yüzünü göstermekte ve iktidarların hırsları ile yönetilen halkların geldiği üzücü tabloyu gözler önüne sermektedir. Bu tabloda kalıcı bir barış için her iki toplumun da yapması gerekenler üzerine bir anlatım tercih edilmektedir. Nitekim her iki toplumun birbirlerine karşı olan güvenlerini kaybetmeleri ve iktidarın oyununa gelmeleri sonucunda başlayan çatışmaların tekrarlanmaması için yapılması gereken de budur. Derviş Zaim, kendisiyle yapılan bir röportajda (Zengin, 2010) en korktuğu şeylerden birisinin, bir insanlık meselesinin sessizliğe mahkûm edilmesi olduğunu belirtir. Zaim’in bu açıklaması onun Gölgeler ve Suretler’de ulaşmak istediği amacı özetler niteliktedir.

Savaş ortamında babasını kaybeden ergenlik çağındaki bir genç kızın gözünden anlatılan olaylar küçük bir köyde geçmektedir. Yönetmen adada hâkim olan iletişimsizliği ve gerilimi küçük bir köyde yaşanan çatışmalar üzerinden vermektedir. Karagözcü Salih ve kızı Ruhsar köylerini terk etmek zorunda kalır. Ancak gittikleri yeni köyde de durum aynıdır. Aynı köyde, yan yana evlerde, karşılıklı kahvelerde oturan iki toplum için de tehlike çanları çalmaya kısa zaman içerisinde başlar. Yönetmen ise yaklaşan bu tehlikeyle seyirciyi yüzleştirmekten kaçınmaz.

Film boyunca mağara metaforuyla seyirci düşünmeye teşvik edilmektedir. Bu bağlamda Yunan Filozofu Platon’un mağara metaforunun Zaim’in çıkış noktası olduğunu söylemek mümkündür. İnsanın yaşam içerisinde bulunduğu ortamı mağara

benzetmesi ile açıklayan Platon’un metaforunda; karanlık bir mağarada insanlar ışığa sırtlarını dönmüş şekilde oturmaktadır. Mağaranın kapısından gelen ışığın aydınlattığı duvarda dışarıdan geçenlerin gölgelerini izleyen bu insanlar için bu durum tek gerçektir. Zaim, filmde mağara metaforunu kullanması hakkında şu açıklamada bulunmaktadır:

“Antik Yunan’ın önemli filozoflarından Platon’a bakarsanız, Platon’un mağara metaforunun bu film için çıkış noktalarından birini teşkil edeceğini söyleyebilirim. Platon, mağara metaforunda gölgelere bakıp dışarıyı tahmin etmeye çalışan esirleri anlatır ve ahlaki ve estetik sistemini bunun üzerine koyar. Platon’u bir çıkış noktası olarak filme koydum ve onun etik ve estetik sistemini filme uygulamaya çalıştım. Ama Platon’daki gibi bir aydın despotizmine yol açacak şekilde herhangi bir karakterizasyona ve öykülemeye gitmedim. Platon, insanın karanlık tarafı ile rasyonel tarafı arasında bir harmoni olmasını öngörür. Bu filmde harmoniyi her şeyi çözecek bir unsur olarak görmüyorum. Ancak karanlık tarafımızla rasyonel tarafımız arasında bir diyaloğun olması gerektiğini düşünüyorum.” (Akt. Çakmak, 2011)

Karagözcü Salih’in “Belki bir gün aklımız, ruhumuz ve hırsımız arasında denge olursa, mağaradan çıkmaktan korkmayız.” sözünü, filmde sıklıkla yer alan eşik görüntülerini, Salih ve kızının bir mağaraya sığınmasını ve burada mağaranın içinden dışarısının, dışından içerisinin gösterilmesini, Ruhsar’ın kapı eşiğinde bayılmasını (Çoban Cevdet’in ölümü ile gerçeklerle yüzleşmenin başlaması) Derviş Zaim’in açıklaması doğrultusunda okumak filme farklı bir boyut kazandırmaktadır. Zaim, Kıbrıs’ın gerçeklerle yüzleşmesi gerektiğini mağara metaforunu kullanarak vermeyi amaçlamıştır. Filmde gerçeklerden uzaklaşılması gölgelerle ilişkilendirilmektedir. Gölgelerin büyümesi gerçeğin yok olması anlamına gelir. Ruhsar’ın rüya gördüğü sahnede gölgenin devleşerek büyümesi de yaklaşan tehlikeye bir göndermedir.

Platon’un mağara metaforunun filmde çok açık şekilde verildiği sahnelerden biri de Çoban Cevdet’in çocukluğunda yaşadığı bir anıyı paylaşmasıdır. Filmde yarı deli bir karakter olarak sunulan Çoban Cevdet, çocukluğunda karagöz oyununu izlediği sırada perdenin arkasına geçmek ister. Çünkü gölgeleri oynatanın kim olduğunu merak etmiştir. Ancak yere düşüp perdeyi yıkar ve karagözcüyle karşı karşıya gelir. Karagözcü

ona “Aferin oğlum, hiçbir zaman gölgeye kanmayacaksın, aklınla gerçeği arayacaksın.” Diyerek tokatlar. Önce ödüllendirilip sonra cezalandırılan Cevdet ise karagözcünün hala neden öyle bir şey dediğini anlamadığını söyler. Derviş Zaim, Saydam ve Civan ile yaptığı bir röportajında (2011) filmdeki bu sahnede mağara metaforunu çok açık şekilde işlemek istediğini belirtir. Zaim, Platon’un mağara metaforunda bireylerin ancak belli bir kısmına gölgelerin nereden kaynaklandığıyla ilgili bir bilgi edinebilme ayrıcalığı tanındığını, bunların da şairler, filozoflar ve krallar olduğunu söyler. Platon, metaforunda aydın despotizmine yol açması noktasında eleştirilir. Zaim de bütün bunların farkında olan, bu meseleleri tartışmak isteyen biri olarak bu filmde gölgenin arkasına geçebilen tek karakter olarak Kıbrıslı bir deli köylüyü bilinçli olarak seçmiştir. Filmde kullanılan zıtlıklar hem Rum kültüründe hem de Türk kültüründe önemli yere sahip olan Karagöz-Hacivat ile verilmektedir. Karagöz ve Hacivat’ın karşılıklı atışmaları Türkleri ve Rumları simgeler. Filmde karagöz figürleri elden ele dolaştırılarak adeta bir karakter olarak sunulmaktadır. Karagözcü Salih, eğer kendisine bir şey olursa figürlerin gömülmesi konusunda Veli’yi uyarır. Aksi takdirde uğursuzluk getirecektir. Nitekim filmde figürlerin gömülme süreci uzadıkça gerginlik kendini hissettirmeye başlar. Burada figürlerin gömülmesi gerçeklerin saklanması olarak değil, daha derine inerek gerçeklerle yüzleşmek ve çözüm aramak anlamındadır. Ancak ne var ki insanlar tarafından gömülen figürler gene insanlar tarafından çıkarılır. Yani insanlar yaşadığı süreçlere hırslarına yenik düşerek müdahale ederler.

Gölgeler ve Suretler’ de gençlerin (Ruhsar, Ahmet, Hristo) birbirlerine karşı olan düşmanca tavırlarını, özellikle Anna ve Veli, bastırmaya çalışmaktadır. Anna’nın Rum kültüründe dama atılması halinde şeytanları uzaklaştıracağına inanılan “golifa” tatlısını Veli’ye vermesi ve kendisini tehlikeye atarak Salih ve kızını şehre götürmeye çalışması, Salih’i aramak uğruna Rum polislerden dayak yemesi, iyi niyetli tavrını ve barış için çabalamasını göstermektedir. Veli’nin ise Rum kahvesine giderek huzursuzluk istemediklerini söylemesi ve çatışma başlatmak isteyen gençleri sakinleştirme çabası Hristo’nun gizlice Rum askerlerden silah aldığını görmesiyle değişikliğe uğrar. Babasının öldüğünü düşünen Ruhsar, intikam için Rum tarafından Çoban Dimitri’ye taş fırlatır. Ahmet’in çobanı öldürmesiyle de köyde çatışmanın yaklaştığının işaretleri belirginleşir. Film boyunca yemek yemeyen Ruhsar’ın intikam

aldığını düşündükten sonra Anna’nın getirdiği “golifa” tatlısını yemesi şeytanları uzaklaştırmaya yarayan bu tatlıyla Ruhsar’ı özdeşleştirmektedir.

Filmin en vurucu sahnesi çatışmanın yaşandığı ve insanların çaresizlik içinde koşuşturmaya başladığı sahnedir. Yönetmen Derviş Zaim, Kıbrıs’ da çekilen filmde ada görüntülerine yer vermez. Onun yerine hem karakterlerle hem de filmde yer alan bu çatışma sahnesiyle adanın varlığını ya da belki de yokluğunu hissettirir. Yaşama tutunmak için çabalayan insanların dört bir yana koşmaları ve çıkışı olmayan yollara girerek ölümle karşı karşıya gelmeleri dört bir tarafı denizlerle çevrili bir adayı anlatmaktadır.