Fransa’daki Ermeniler ve yardımları

Osmanlı Büyükelçisi Esad Paşa’nın Hariciye Nazırı Arifi Paşa’ya Kasım 1883’de çektiği mesajda Cenevre ve Paris’te ikamet eden siyasi entrikalara pek meyil etmeyen birkaç Ermeni işadamının bulunduğunu, bu işadamlarının maddi imkanı olmayan Ermeni talebelerine yardım ettiklerinden bahsetmiştir.¹⁷⁶

Fransa’da yerleşik bazı Ermeni ileri gelenleri, Ermenileri destekleme komiteleri kurarken, aynı tarihlerde Fransız politikacılar bağımsız bir Ermenistan fikrine pek olumlu bakmıyor, sadece Ermenileri Fransa’nın çıkarları için destekliyorlardı. Bu etkiyi kırabilmek ve Berlin Antlaşmasının 61.maddesine göre Fransa’nın desteğini alabilmek için Paris’te bulunan Eknayan ve İskender adındaki iki Tüccar, bir Ermeni-Katolik papazı ve Tıp öğrencisi Timothee Tinghiroğlu Fransa Dışişleri Bakanı Freyeinet’i ziyaret etmişlerdir.¹⁷⁷ Ermeni komitelerince saygın ve etkili kişi olarak tanınan Zeytun’lu Ermeni Harutyun Şakiryan’da Londra’dan Paris’e gelerek bu ekibe katılmıştır.¹⁷⁸

Fransa Büyükelçisi M. P. Cambon, Dışişleri bakanı Casimir Perier’e gönderdiği mektupta bağımsız bir Ermenistan’ın söz konusu dahi olamıyacağını

175 Margaret Macmillan, Paris 1919, ODTÜ Yayıncılık, Ankara 2004, s.367.

176 Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (1879-1918), C.l, s.6.

177 a.g.e., C.I, s.8.

178 a.g.e., C.I, s.16.

56

belirtmişti. “Bağımsız bir Ermenistan mı? Kesinlikle mümkün olamaz, Ermenistan, Bulgaristan ve Yunanistan gibi tabii hudutlarla çevrili, birleşik bir halk kütlesiyle tarif ve sınırlanmış bir yer değildir. Ermeniler Türkiye’nin her köşesine dağılmış bulunuyorlar ve esas Ermenistan denilen bölgelerde de İslam halklarıyla karışık yaşıyorlar. Buna, Ermenistan’ın Türkiye, İran ve Rusya arasında parçalanmış olduğunu da ilave ediniz. Beklenmeyen bir savaş sonucunda eğer Avrupa bir Ermenistan kurulmasını teklif etmiş bile, yeni hükümetin sınırları tespit etmesi imkânsızdır, aynı zorluk yarı bağımsız bir devlet kurulmasında da söz konusudur.

Ermenistan nerede başlayıp nerede bitiyor? O halde Ermeni sorunu için bir hal çaresi, bir çözüm mümkün değildir.”¹⁷⁹

Fransa’da, Kilikya’daki faaliyetler için Ermenilere yardım eden birçok kişi ve komite vardı. Londra ve Marsilya Komiteleri Türkiye’deki Ermeni komitelere mektuplar yollamışlar. Bu mektuplarda gerek Nihilist gerek Panislavist ya da Avrupa’daki diğer ihtilalci komiteler tarafından, binlerce insanın silahlanması için gerekli malzemeler gönderildiği, isyan için Adana’da 300, Payas’da 60 ve Maraş’ta 200 atlıya ihtiyaç olduğunu, telgraf emirlerini beklemeleri gerektiğini bildirmişlerdir.

Onlardan telgraf tellerini kesip, hükümet binalarını yakıp, memurları öldürmelerini, devlet mallarını yağmalamalarını, mahkûmları kaçırmalarını ve silahları ele geçirerek isyan başlatmaları istenmiştir. Ayrıca vilayette bulunan üst düzey memurların dikkatini çekmemek amacıyla dostluk ve güvenlerini sağlamak için her türlü yalan ikiyüzlülük gibi yollara başvurmaları gerektiğini de eklemişlerdir.¹⁸⁰Kıbrıs’taki İngiliz komitesi vasıtasıyla Avrupa’ya haber göndererek isyanın başlatılması gerektiği, Amerika’dan gelenlerin derviş, Atina’dan gelenlerin köylü, Fransa’dan gelenlerin Kürt çobanı, İngiltere’den gelenler Softa, İsviçre’den gelenlerin seyis, İtalya’dan gelenlerin Arnavut kılığında, Alman gönüllüler ise fellah kılığında isyana katılacakları belirtilmiştir.¹⁸¹

Kilikya’da partiler için çalışılmasını, bölgeye para tahsilâtı sağlanması ve en önemlisi kız ve erkek çocuklarının okutulması, Ermeni çocukların Osmanlı okullarına gönderilmemesi hususunda uyarılar yapılmış, sebep olarak Türklerle

179 Gürbüz Evren, a.g.e., s.62.

180 Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (1879-1918), a.g.e.,C.I, s.19.

181 a.g.e.,C.I, s.20.

57

dostluk bağları kurabilecekleri gösterilmiştir. Çok para ve çok insan hazırlamaları istenmiştir.¹⁸²

Kilikya bölgesine yardım ve işbirliği konusunda oldukça etkili olan, Marsilya’da Ermenice basılan “L’Armenie” adlı gazetenin sahibi Mıgırdiç Portugalyan aynı zamanda Van’daki bir Ermeni okulun müdürlüğünü de yapmaktaydı. Osmanlı devletine girişi yasak olan bu gazete Çarşamba ve Cumartesi günleri olmak üzere haftada iki kez basılmakta, bu gazeteler Londra ve Ermenistan’a da gönderilerek, gelir sağlanıyordu.¹⁸³ Portugalyan, Fransa Cumhurbaşkanlığına sunduğu belge ile 18 Ekim 1892 tarihli kararname ile Fransa’ya yerleşmesine izin verilmişti.¹⁸⁴ Marsilya bölgesindeki kiliselerine bağlı bir lokalde elli kişi haftada iki kez toplanıp İstanbul’da yayınlanan Vatan, Çiftçi ve Kafkasya’nın yankısı gazetelerini okumaktadırlar.¹⁸⁵

1894-1896 yılları arasında imparatorluğun çeşitli yerlerinde toplu isyanlar çıkarılmış bu ayaklanmalara karşı Devlet bölgeye asker sevkederek gerekli güvenlik tebdirlerini almış ve isyanı başlatan kişileri sınır dışı etmiştir. Paris’te bulunan Ermeni öğrenciler, bu isyanların bastırılması esnasında Türkler ve Kürtler tarafından sözde yapılan katliamı Fransız basınından yayınlamasını istemişlerdir.¹⁸⁶ 1895 yılında çıkan Zeytun isyanının elebaşı eşkiya Agasi ile Ratchia, Eyak ve Meldj adlarındaki üç arkadaşı Fransa konsolosunun korumasında Marsilya’ya gitmek üzere Mersin’den gemiye bindirilmişlerdir. Londra komitesi delegasyonu ve bir gurup Ermeni tarafından karşılanan kaçaklar, oradan da Paris’e geçmişlerdir.¹⁸⁷

Sığınmacı Ermenilere Yardım Komitesi bağış toplamayı amaçlayan bir çağrıyı yerel bir gazetede yayınlatmıştır.¹⁸⁸Saint Clothilde Kilisesinde Katolik Ermeni papazı Charmetan’ın da eşlik ettiği ayine yüz elli kişi katılmış ve Ermeni halkının Haçlı seferleri esnasında Fransızların silah arkadaşı oldukları, bugün ise

187 Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (1879-1918), a.g.e.,C.I, s.55-56.

188 a.g.e.,C.I, s.70.

58

binlerce şehit veren Ermenileri kurtarmak için Fransızların hayırseverliklerine çağrıda bulunarak Ermenilere yardım parası toplamıştır. ¹⁸⁹

26 Ağustos 1896 yılında meydan gelen Osmanlı bankası saldırısına karışan kişiler Marsilya’ya kaçırılmış, baskını yapanlardan on yedi kişi ilk olarak tutuklanmış olsa da serbest bırakılmaları için yoğun bir kampanya başlatılmıştı. Bu onyedi kişinin Londra komitesinden olduklarına dair kanıtlar olduğuna dair bilgiler olduğu bilinmekteydi.¹⁹⁰ Bu onyedi kişinin arasında bulunan Karekin Pastırmacıyan (Armen Garo) 1908 seçimlerinde meclise seçilen ondört Ermeni’den biri Erzurum vekili olarak girmiştir.

Ermenilerin kanunsuz olarak Osmanlı topraklarından başka yerlere götürülmeleri veya gitmeleri Osmanlı Devleti’nin oldukça üzerinde durduğu bir konuydu. Gemilerle yapılan taşımacılık olayları devlet tarafından yakından takip edilmiş; zaman zaman yasa dışı durumlar tespit edilmişti. Bunlardan biri 24 Haziran 1899’da Mersin limanından bazı Ermenilerin kaçak olarak gemiye alınmasının tespitiydi.¹⁹¹Bahriye Nezareti, İskenderun’dan haraket etmiş Kongo adlı Fransız yolcu gemisine otuz kadar Ermeni’nin ve aynı firmanın Sakalire adlı gemisine on yedi Ermeni’nin gizlice alınışını tespit edilmiş; bu gemi kaptanlarının davranışları kanunsuz olduğu bildirilmişti.¹⁹² Osmanlı karakol Gemisi Kılıç Ali duruma mudahele ederek, kaçakları gemilere binmesine engel olmuştur.

Ermeni davasının önemli figürlerinden olan Boğos Nubar Paşa, dönemin Eçmiyadzin Gatoğigos’u V.Kevork tarafından Milli Ermeni Heyeti Başkanı olarak görevlendirilmiş, Ermeni halkının geleceğini şekillenmesinde, bu uğurda Ermenilerin 1.dünya savaşına girmesine sebeb olan kişilerin en önemlisi denebilir.¹⁹³ Nubar Paşa, oğlu ile Avrupa’da ve Mısır’da yaşayan Ermeni yazar ve diğer bazı kişilerle Paris’te komite kurarak Ermeni vatandaşların yaşadığı bölgelerde hızlı bir islahat haraketine girişilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Boğos Nubar Paşa ünlü Fransız yazar

189 a.g.e.,C.I, s.73.

190 a.g.e.,C.I, s.106-107.

191 Yeni Türkiye Dergisi, Durmuş Akalın, Fransızlara Ait Kongo Vapurunun Osmanlı Devleti’ndeki Faaliyetleri Ve Ermeniler, s. 1068.

192 Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (1879-1918),C.I, s.125.

193 Türkkaya Ataöv, Boghos Nubar’ın İtirafları, Yeditepe Üni. Yayınları, İstanbul 2014, s.9.

59

M.Victor Berar’ın desteğini almış; ona Ermeni meselesi hakkında bir konferans verdirmiştir. M. Berar, Ermenilerin üstünlüklerinden, faaliyetlerinden ve doğu ticaretinin eski zamanlardan beri bu toplumun elinde olduğunu belirtmiş; yapılması gereken ıslahat hareketlerini dört başlıkta toplamış; öncelikle jandarmanın, ikinci olarak yargı sistemleri, üçüncü bayındırlık işleri son olarak vilayet idaresinin yeniden düzenlenmesi gerektiğini vurgulamıştır. Türklerin kendi kendine ıslahat yapmaktan aciz olduğunu belirtmiştir. Boğos Nubar Paşa ise Ermenilerin maksadının Osmanlı’da kalmak olduğunu, özerklik ve bağımsızlık gibi gerçekleşmesi mümkün olmayan hayaller ile meşgul olmadıklarını söylemiştir. M. Berar’ın tavsiye ettiği dört ıslahat dışında hiçbir emellerinin olmadığı ve bu ıslahatların Avrupa’nın gözetiminde yapılması hem genel barışın muhafazası hem de Osmanlı Devleti’nin ve Ermenilerin asıl gerçek çıkarlarının temini noktasında önemli olduğunu belirtmiştir.¹⁹⁴

3.2.2.Fransa’daki Ermenilerin Osmanlı Devletine Müdahalesi ve