Fransız-Katolik Misyonerlerin Faaliyetleri

Fransa Türkiye Ermenileri üzerinde yürüttüğü misyonerlik propagandalarını, merkezi Fransa’da bulunan Katolisizm fraksiyonlarından (ya da tarikatlarından denilebilir) Kapusin (Capucin), Fransisken (Franciscaine) ve Jesuit Rahipleri aracılığıyla gerçekleştiriyordu. Faaliyetler Paris ve Bretagne gibi merkezlerden

266 Hale Şıvgın, 19. Yüzyılda Gaziantep, Ankara 1997, s. 75; Seçil Akgün, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Mormon Misyonerler”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, II. Kısım, T.T.K. Yayınları, Ankara 2002, s. 885-891.

267 Halep Vilayeti’nden Sadaret’e 9 Zilhicce 1319 (19 Mart 1902) tarihli tahrirat. BOA. DH.MKT. nr.

455/15.

268 Halep Vilayeti’nden Hariciye Nezareti’ne 7 Rebî-ül-âhır 1322 (21 Haziran 1904) tarihli tahrirat;

BOA. DH.MKT. nr. 863/12.

269 Şıvgın, a.g.e, s. 75.

yürütülecekti. Bu grupların Türkiye’de ve civar ülkelerde de eş zamanlı merkezleri bulunacaktı. Bu Katolik tarikatları içinde en faal olanı Jesuitler’di. Jesuitler Osmanlı’nın her bölgesine yayılmışlardı. Önceleri İstanbul’u merkez edinmişken, 17.

yüzyıl sonlarına doğru Doğu ve Güneydoğu bölgeleriyle Ortadoğu şehirlerine dağılmışlardı. Hatta 1706 ve 1710 yılları arasında Kırım’a bile geçmişler ve oralarda da teşkilatlanmışlardı²⁷⁰.

Antep’te yoğun olarak faaliyette bulunan Katolik tarikatı ise Fransiskenler’di.

Şehirde Protestan-Amerikan faaliyetleri bütün yoğunluğuyla devam ederken, Katolik-Fransız misyonerleri de Antep’teki Ermeni azınlığı kendi mezhepleri hesabına kazanmak için çalışmaya başladılar. Antep’te Ermeniler için iki okul kurduklarını bildiğimiz Fransızlar, 1859 yılında Antep Konsolosluğu’nu açmış, Joseph Justini’yi de hem şehirdeki Katolik faaliyetlerini organize etmek hem de Fransa’ya ticarî çıkar sağlamak için Antep’e tayin etmişlerdi. Bir yıl sonra, 1860 yılında da, Amerikan Konsolosluğu açılmış ve Samuel Bicato Antep Amerikan Konsolosu olarak atanmıştı²⁷¹. Konsolos ve elçiler, görev yaptıkları bölgelerde kendi

270 Durmuş Yılmaz, Fransa’nın Türkiye Ermenilerini Katolikleştirme Siyaseti, Konya 2001, s. 46.

271 Uğurol Barlas, Antep Fransız Konsolosluğunun açılış tarihini 1868, Amerikan Konsolosluğu’nun açılış tarihini ise 1872 olarak vermektedir. Uğurol Barlas, “Osmanlı Döneminde Gaziantep’te Kurulan İlk Tıp Fakültesi”, Yöre, Gaziantep, Haziran 1992, s. 10; Barlas, a.g.e., s. 12-13. Ancak arşiv belgeleri bu tarihlerin yanlışlığını ortaya koyuyor. 1859 tarihli Ayıntab Şeriye Sicili’nde, Antep’e gidip gelen Fransızlar’ın işleriyle uğraşmak üzere Joseph Justini’nin İstanbul’daki Fransız elçiliği tarafından Antep’e konsolos vekili olarak tayin edildiğine dair kaymakam ve naibe yazılan fermandan, Antep Fransız konsolosluğunun açılış tarihinin 1859 olduğunu anlıyoruz. Ayıntab Şeriye Sicilleri, nr.

146, s. 106 (Şaban 1275 – Mart/Nisan 1859)’dan aktaran, Esma Özlem Tiryaki, “Tanzimat Döneminde Antep Esnaf Teşkilatı”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep 2006, s. 64. Yine Antep’e gidip gelen Amerika tüccar ve tebe’asının işlerini gözetmek için Samuel Bicato’nun Antep Amerikan Konsolosu olarak tayin edildiği tarih ise 1860’dır. Divan-ı Hümayun’dan Ayıntab Kaymakamı ve Naibi’ne yazılan ferman sureti; BOA. A.DVN.MHM. nr. 31/8 (Safer 1277 – Ağustos/Eylül 1860).

Yine Barlas’a göre; Antep’te 1884 yılında dört devlete ait konsolosluk teşkilatı görev yapmaktaydı. Bunlar da Fransa, Yunanistan, İran ve Amerika Birleşik Devletleri idi. Burada görevli kişiler de şunlardı:

Fransız Konsolosu: M. Kelyonfigore Yunan Konsolosu: Dimitraki Sebabidis İran Konsolosu: Şehbender Nazar Ağa

Amerikan Konsolosu: Dilman Teremce (Dr. Trowbridge) (Barlas, a.g.e., s. 13; Uğurol Barlas, Gaziantep’in Yakın Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul 2006, s. 9)

Daha önceki çalışmalarında İngiliz Konsolosluğundan ve temsilciliğinden bahsetmeyen Barlas, daha yakın tarihli olan çalışmasında ise; 1820-1840 yıllarında İngilizlerin de Antep’te bir temsilcilik bürosu açtıklarını belirtiyor. Uğurol Barlas, Gaziantep’in Yakın Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul 2006, s. 10.

ülkelerinin siyasî ve ticarî çıkarlarını kollamanın yanında, yine kendi ülkeleri adına faaliyet yürüten misyonerlerin de destekçisi ve propagandacısı konumundadırlar.

Misyonerler bulundukları bölgelerde en büyük yardımları konsolos ve elçilerden almışlardır. Din adına yola çıktıklarını söyleyen misyonerlerin aslında kendi devletlerinin uyguladığı politikaların hizmetkârları oldukları açıktır. Bu açıdan Fransız ve Amerikan konsoloslarının atanması, Antep’teki misyonerler açısından da ayrı bir önem taşımaktadır. Fransız konsolosluğunun açılmasından bir yıl sonra Amerikan konsolosluğunun da faaliyete geçmiş olması, iki ülkenin rekabetini de gözler önüne seriyor. Daha sonraki yıllarda ise, İran ve hatta Yunanistan bile Antep’te konsolosluk açacaklardır²⁷².

Konsoloslar kendi ülkelerinin tüccar ve tebe’asını koruyup kollamanın yanında bizzat kendileri de ticaretle uğraşmaktaydılar. Örneğin Maraş ve Antep’te Fransa’nın konsolos vekilliği görevi yapmış olan Konsolos Vigoro buralardaki ticarî faaliyetlerinin yanında Antakya’da da bir mağaza ve bir sabunhane satın almıştı²⁷³.

Fransız misyonerlerin faaliyet merkezleri de yine Amerikalılar gibi Ermeni çocuklarına yönelik açtıkları okullardı. Antep’te Fransızlar tarafından kurulan okulların ilki 1879 tarihinde kurulan ‘Fransız Saint Joseph Okulu (Latin Okulu)’ idi.

Resmî kaynaklarda ‘Latin Okulu’ olarak geçen okul, halk arasında ‘Kendirli Mektebi’ olarak bilinirdi. Okul rüşdî ve idadi bölümlerinden oluşuyordu ve öğretim dili Fransızca idi. Ayrıca öğrenci velisinin isteğine bağlı olarak, öğrenciye İngilizce, İtalyanca ve Türkçe de öğretiliyordu. Okuldan mezun olanlar Düyûn-ı Umûmiye ve Rejiler’de memur olarak çalışabiliyorlardı²⁷⁴. Okulun asıl amacı ise tabii ki;

öğrencilerini ileride misyoner olmak üzere eğitmekti. Bu okulda 1887 yılında 120²⁷⁵, 1890 yılında 144, 1910 yılında ise 244 öğrenci öğrenim görmüştü²⁷⁶. Birinci Dünya

272 Barlas, a.g.e., s. 13.

273 Fransa Sefareti’nden Sadaret’e yazılan 27 Kânûn-ı Sânî 1301 (8 Şubat 1886) tarihli arizanın tercümesi; BOA. HR.TO. nr. 529/71.

274 Halil Aytekin, “Antep’te Eğitim Kurumları (19. Yüzyılın İkinci Yarısından 20. Yüzyılın İlk Yarısına Kadar)”, GAZİANTEP - Cumhuriyetin 75. Yılına Armağan, (Editör: Yusuf Küçükdağ), Gaziantep 1999, Gaziantep Üniversitesi Vakfı Kültür Yayınları, s. 193.

275 Sarafian, a.g.e., s. 78.

276 Barlas, a.g.e., s. 50.

Savaşı öncesi son verilere göre de, okulda öğrenim gören 174 öğrenci ve bu öğrencilere ders veren 7 hoca bulunuyordu²⁷⁷.

Fransızlar tarafından kurulan diğer okul da, ‘Fransız Saint Joseph Kız Okulu (Latin Kız Okulu)’ idi. Bu okul da Katolik Hristiyanlar tarafından finanse ediliyordu ve burada görevli öğretmenler Antep İdadisi’nde de öğretmenlik yapabiliyorlardı²⁷⁸.

277Yılmaz, a.g.e., s. 108.

278 Barlas, a.g.e., s. 50.

2.4. ANTEP AMERİKAN KOLEJİ (MERKEZÎ TÜRKİYE