AMERİKA’YA ERMENİ GÖÇLERİ

Amerikalı misyonerlerin Ermeniler üzerindeki etkilerinden en önemlilerinden biri de ülkelerine yapılan ilk Ermeni göçlerini teşvik ve organize etmiş olmalarıdır.

Osmanlı Devleti’nin gerek içte gerekse de dışta ciddi sıkıntılarla karşı karşıya bulunduğu, 19. yüzyılın ortaları ile 20. yüzyılın başlarında, Osmanlı ülkesinden çok sayıda Ermeni başta Marsilya, Amerika ve Rusya olmak üzere yurt dışında çeşitli yerlere göç etmişti. Rusya’ya yapılan Ermeni göçlerinin temelini, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşının ardından gerçekleşen göçler oluşturmaktadır³⁶³. Geniş coğrafyası ve iş gücüne olan ihtiyacı nedeniyle, başlangıçta niteliklerini göz önüne almadan, bulaşıcı hastalığı olmayan her göçmeni ülkesine kabul eden Amerika’ya ise, dünyanın birçok bölgesinden olduğu gibi Osmanlı topraklarından da yapılan göçlerin başlangıç tarihi bu tarihten yaklaşık 30 yıl öncesine kadar indirilebilir³⁶⁴.

Göç olgusu temelde, misyonerlerin etkisindeki göç ve Ermenilerin etkisindeki göç olmak üzere iki döneme ayrılmaktadır. İlk olarak bazı öğrenci ve din adamlarının münferid göçlerinden sonra başlayan birinci dönem, ister istemez misyonerlerin mezheplerini yaymak için sebep oldukları ve çoğunlukla kontrol edemedikleri dönemdir. Misyonerler ABD’ye gönderdikleri Ermenilerin ABD vatandaşlığına geçip, orada eğitim aldıktan sonra tekrar dönerek kendileriyle birlikte çalışmalarını hayal ederken giden Ermenilerin çoğu tekrar dönmemiştir. İkinci dönem ise Ermenilerin daha iyi şartlarda yaşama hayalleri, Ermeni örgütlerinin etkisi ve Ermeni olaylarına karışmış olanların, bu olaylar sebebiyle tutuklanıp yargılanma korkusundan kaynaklanan güvenlik kaygısı nedeniyle gerçekleştirdikleri göçlerdir³⁶⁵.

Ermeni olaylarına karışan komiteci Ermenilerin yurt dışına çıkmak istemeleri, hem o an için yargılanmaktan kurtulmak hem de büyük bir devletin tabiiyetine

363 Ermenilerin anavatanlarına gitme isteği yanında biraz da yaptıklarının hesabı sorulur endişesi ile Rusya’ya yaptıkları göçler ve sonradan tekrar dönmek istediklerinde karşılaşılan problemlerle ilgili olarak bkz. Cezmi Eraslan, “I. Sasun İsyanı Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Karşılaştığı Siyasî ve Sosyal Problemler”, Kafkas Araştırmaları II, İstanbul 1996, s. 65-92.

364 Ahmet Akter, Tehcir Öncesi Anadolu’dan Amerika’ya Ermeni Göçü (1834-1915), İstanbul 2007, s. 19.

365 Akter, a.g.e., s. 46; Erhan, a.g.e., s. 304.

geçerek geri döndüğünde bu devletin koruyuculuğunda zararlı faaliyetlerine daha rahat devam edebilmek arzusundan kaynaklanıyordu. Özellikle Amerika, daha önce tutuklanan Antep Amerikan Koleji hocaları konusunda gördüğümüz gibi, kendi vatandaşlığına geçmiş kişilerin her türlü yargılama ve soruşturmalarına doğrudan müdahil oluyordu. Çeşitli baskılarla da bu kişilerin serbest bırakılmalarını sağlayabiliyordu.

18. yüzyılda kişisel sebeplerle Amerika’ya göç eden iki-üç kişi haricinde, Anadolu’dan Amerika’ya göç eden ilk Ermeni, İstanbul’daki misyoner okullarından Bebek Koleji öğrencisi Kaçhador Vosganyan’dır. 1834 yılında bir öğrenci olarak New York’a gelen Vosganyan, sonraları burada iyi bir gazeteci ve yazar olarak parlak bir kariyere sahip olmuş ve Amerika’ya yapılan Ermeni göçlerini desteklemiştir³⁶⁶.

1863 yılında New York’a giden Mikael Tophaneliyan’a göre, bu yılda New York’ta 10 tane Ermeni bulunmaktadır. Başka bir görüşe göre, 1867 yılına kadar tüm Amerika’daki Ermeni sayısı tahmini olarak 50 kadardır. 1870’e kadar ise bu sayı sadece 69’dur. Buraya öğrenci olarak gelen Ermenilerin bir kısmı öğrenimlerini tamamlamalarının ardından memleketine dönerken; birçoğu da Amerika’da evlenerek buraya yerleşmişler, diğer bir kısmı da burada çalışmaya başlayarak ya da kendi işlerini kurarak Amerika’ya yerleşmeye başlamışlardır³⁶⁷.

Amerikan resmî göç kayıtlarına göre ise 1874’te sadece 8 Ermeni ABD’ye giriş yapmışken bu sayı 1881’de 20’ye, 1890’da ise 2.000’e yükselmişti. Her ne kadar 1892’den itibaren Osmanlı Devleti’nin göçleri engelleme yönündeki çabaları neticesi 1892-1900 döneminde göçte bir yavaşlama görüldüyse de; yolculuk fiyatlarının düşmesi ve II. Meşrutiyet’in ilanı ile bu engellerin kaldırılması üzerine

366 George Byron Kooshian, Jr. , “The Armenian Immigrant Community of California: 1880-1935”, University of California, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Los Angeles 2002, s. 19-20.

367 Kooshian, a.g.t., s. 20.

göçlerde artış başladı³⁶⁸. 1899’dan 1925-1930’lu yıllara kadar binlerce Ermeni göçmen olarak ABD’ye kabul edilmişti³⁶⁹.

Siyasî sebepler dışında göçün en mühim nedenlerinden diğeri de iktisadî sebeplerdi. O dönemlerde Anadolu’da yaşanan malî sıkıntılar bütün toplumu etkisine almıştı. Ülkede yaşanan malî sıkıntı karşısında insanlar yurt dışında daha zengin bir hayat olduğunu düşünüyorlardı. Örneğin, Elazığ’dan 1909 yılı başından Ağustos’una kadar 778 Ermeni çıkış tezkiresi alarak Amerika’ya gitmek için İzmir ve Selanik taraflarına gelmiş, 23 Ermeni de pasaport alarak Amerika’ya göç etmişti. Harput da Amerikan misyonerlerinin Anadolu’daki önemli merkezlerinden biriydi. Bu tarihten yaklaşık 54 yıl önce Harput’ta kurulan Amerikan Koleji’nin hocaları, yıllar içinde Amerika’ya gidip gelirken, buradaki bazı Ermeniler de onlarla beraber gitmiş ve oraya yerleşmişlerdi. Bunların kısa süre içinde orada oldukça yüklü bir servete sahip oldukları halk arasında konuşuluyordu. Bunları duyan Ermeniler de daha iyi bir gelir elde etmek düşüncesiyle Amerika’ya göç etmeye başladılar. Hatta o dönemde yine Elazığ’dan 1500 kadar Müslüman da Ermenileri taklit ederek, iyi bir iş bulup daha çok para kazanmak umuduyla Amerika’ya göç etmişti³⁷⁰. Müslümanların da Ermenileri taklit ederek az da olsa göçe katılmış olmaları, göçlerde siyasî nedenler kadar ekonomik nedenlerin de etkili olduğunu gösteriyor. 1909 yılı Eylül ayı itibariyle, Elazığ’dan toplam 5.002 Ermeni Amerika’da bulunmakta idi³⁷¹. Aynı yılda Antep’ten de 50 kadar Ermeni ailesi ticaretle uğraşmak amacıyla Mısır’a gitmek için çıkış tezkiresi almış, sonradan bunların birçoğu gitmekten vazgeçmiş, diğerleri ise Mısır’a göç etmişlerdi³⁷².

368 Erhan, a.g.e., s. 305.

369 Göç eden Ermenilerin sayıları hakkında değişik rakamlar verilmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz.

Yusuf Halaçoğlu, Sürgünden Soykırıma; Ermeni İddiaları, İstanbul 2006, s. 72; Hikmet Özdemir ve dğ., Ermeniler: Sürgün ve Göç, Ankara 2005, s. 166-171.

370 Ma’mûret-ül-azîz Vilayeti’nden Dâhiliye Nezâreti’ne 3 Eylül 1325 (16 Eylül 1909) tarihli şifre;

BOA. DH.MUİ. nr. 8-3/12 lef 8.

371 Ma’mûret-ül-azîz Vilayeti’nden Dâhiliye Nezâreti’ne 14 Eylül 1325 (27 Eylül 1909) tarihli şifre;

BOA. DH.MUİ. nr. 8-3/12 lef 10.

372 Halep Valisi Reşid Paşa’nın Dâhiliye Nezâreti’ne 4 Eylül 1325 (17 Eylül 1909) tarihli telgrafı;

BOA. DH.MUİ. nr. 2-3/18.

Türkiye’den çeşitli vesilelerle Amerika’ya göç etmeye başlayan Ermeniler orada yeni kiliseler kurup çeşitli gazete ve dergiler yayınlayarak Amerika’daki Ermeni örgütlenmesinin temelini attılar. Burada oluşturulan çeşitli Ermeni kuruluşları ve yardım örgütleri de devam eden göçlerle yeni gelen Ermenilerin organize olmalarına yardımcı oluyorlardı. Aynı zamanda Amerika, devrimci Ermeni parti üyelerinin de politik sığınağı haline gelmişti. Hınçak ve Taşnak gibi Ermeni komitelerinin yurt dışında kurulduktan sonra Anadolu’da faaliyette bulundukları düşünülürse Ermeniler açısından yurt dışındaki örgütlenmenin önemi daha iyi anlaşılabilir. Anadolu’daki olaylar sırasında Ermenilere gönderilen silahların yanında Ermeniler tarafından uygulanması istenen çeşitli talimatlar da hep bu kuruluşlar tarafından gönderilmiştir³⁷³. Amerika’da günümüze kadar ulaşan Ermeni lobisinin (kendi deyimleriyle Ermeni diasporasının) temelleri misyonerlerin ve komitecilerin etkisindeki bu ilk göçlerle atılmıştır³⁷⁴.

1892 yılından itibaren Ermeni terör faaliyetlerinin başlaması ve bu faaliyetler içinde ülkedeki Amerikalılarla beraber daha önceden Amerikan vatandaşlığına geçmiş olan Ermenilerin bulunması üzerine Osmanlı Devleti göçe sınırlama getirdi.

Aynı şekilde Amerika’ya gidip de tekrar dönmek isteyenlerin de ülkeye girişine izin verilmemeye başlandı. Bunun üzerine insan kaçakçılığı yapan Ermeni simsarlar türedi ve kaçak yollardan ülkeye giriş çıkışlar başladı³⁷⁵. Misyoner ailelerinin erkek

373 Akter, a.g.e., s. 47.

374 Şenol Kantarcı, Amerika Birleşik Devletleri’nde Ermeniler ve Ermeni Lobisi, Ankara 2007, s.

90. 375 Kaçak yollardan ülkeye giriş çıkışlar bu dönemde Osmanlı Devleti’nin uğraştığı en önemli sorunlardandı. Ermenilerin yurt dışına izinsiz gitmek için yapmaya çalıştıkları sahtecilikler ya da geri dönmek için uyguladıkları yasa dışı faaliyetler devleti epeyce uğraştırdı. Bu kanunsuz giriş çıkışlara bazı yerel memurlar ile kimi Müslümanlar da maddî çıkar sağlamak için yardımcı olmuşlardı. Devlet bir yandan ülke genelindeki terör faaliyetlerini önlemeye çalışırken bir yandan da hem Ermenilerin yasa dışı yollarla ülkeye giriş çıkışını hem de bunlara destek olanları engellemeye çalışmakla uğraşmak zorunda kaldı. Bu şekilde Antep’te yaşanan olaylara birkaç örnek olarak şunları verebiliriz:

“Amerikan tabiiyetini haiz Papazyan isimli ve iki çocuk sahibi bir Ermeni kadınla evlenerek Amerika’ya gitmek isteyen Antep ahalisinden Minas veled-i Karabet’e Amerika’ya gidiş izni verilmemiştir. Papazyan isimli kadın ise zaten Amerika’da doğmuş ve Amerikan tabiiyetini haiz olduğu için o ve çocuklarının çıkışına müsaade edilmiştir.” (Amerika Sefareti’nin Hariciye Nezâreti’ne 31 Ağustos 1896 tarihli takriri üzerine konuyla ilgili Hariciye Nezareti ve Halep Vilayeti arasındaki yazışmalar; BOA. A.MKT.MHM. nr. 652/7). “Önce Amerika’ya kaçmışken daha sonra kaçak yollardan Antep’e gelmiş olan dört Ermeni’nin Antep’e girişlerine yardım ettiği anlaşılan Mevlüd isimli Müslüman’ın yakalanması.” (Zabtiye Nezâreti’nden Halep Vilayeti’ne 2 Eylül 1322 (15 Eylül 1906) tarihli tahrirat; BOA. ZB. nr. 426/97). “1907 yılında Antep nüfus memurunun ‘her

ve kadın yerli Ermenileri, çoğunlukla da hizmetçi olarak yanlarında götürmek istemelerinin Amerika’ya yapılan göçe ciddi bir neden oluşturduğunun görülmesi üzerine, Osmanlı Devleti Amerika’ya dönen misyonerlerin beraberlerinde Ermenilerden birilerini götürmelerini de yasakladı ama bu yasak da tam olarak uygulanamadı ve misyonerler vasıtasıyla yapılan çeşitli göçler de devam etti³⁷⁶.

Bazı bölgelerdeki kadar fazla sayıda olmasa da Antep’ten de bazı Ermeniler Amerika’nın çeşitli eyaletlerine göç ettiler. Ülke genelinde yoğun göçlerin yaşandığı bir dönemde Antep gibi Amerikan misyonerlerinin Türkiye’deki merkezlerinden olan ve birçok Amerikan kurumunun bulunduğu bir yerden göçe katılımın olması zaten kaçınılmazdı. Amerikan kolejinde görevli hocaların çoğu orada bulunan akrabaları dolayısıyla sürekli Amerika’ya gidip gelmekte bu durum da Harput örneğinde de olduğu gibi Ermenilerin de onlarla birlikte gidip gelerek Amerika’yı tanımalarını sağlamaktaydı. ABD’de Utah, Los Angeles, Fresno gibi eyalet ve şehirlere yerleşen Antep Ermenileri içinde İsviçre ve Marsilya’ya gidenler de vardı.

1906 yılında Fresno’da, Anadolu’dan göç etmiş, toplam 445 Ermeni ailesi bulunuyordu ve birey olarak toplam sayıları 2326 kişiydi. Bunlardan yalnızca 1 aile Antep’ten gelmişti. Antep’ten gelenlerin tamamı sadece 8 kişiydi ve bu 8 kişi de Fresno’da 120 dönüm kadarlık bir araziye sahipti³⁷⁷.

Amerika’ya giden Antepli Ermeniler bulundukları yerlerdeki Ermeni kuruluşlarının faaliyetlerine dâhil olarak yeni kiliseler kurulması ve çeşitli yayınlar çıkarılması konularında aktif roller üstlendiler³⁷⁸. Amerika’ya giden Ermenilerin karşılaştıkları en önemli sorun İngilizce bilmeyenlerin dil sorunuydu. Dil bilmeyenlerin yeni girdikleri topluma entegrasyon sorununu aşmak için İngilizce öğrenmelerinin sağlanması gerekiyordu. Çeşitli Ermeni kuruluşlarının bu sorunu

Ermeni’den beş lira almak suretiyle Ermenilerin Amerika’ya firarlarına’ yardım etmekte olduğu tespit edilmiştir.” (Zabtiye Nezâreti’nden Halep Vilayeti’ne 14 Mart 1323 (27 Mart 1907) tarihli derkenâr;

BOA. ZB. nr. 426/112). “Önce Amerika’ya kaçıp sonra tekrar Antep’e dönmek isteyen Leylekyan Kevork’un isteği ‘erbab-ı fesaddan’ olduğu gerekçesiyle kabul edilmemiştir.” (Zabtiye Nezâreti’nden Halep Vilayeti’ne 1 Eylül 1323 (14 Eylül 1907) tarihli müzekkere; BOA. ZB. nr. 427/20)

376 Hariciye Nezâreti’nden Sadaret’e 24 Ağustos 1312 (06.09.1896) tarihli tezkire; BOA.

A.MKT.MHM. nr. 628/44.

377 Kooshian, a.g.t., s. 47.

378 Akter, a.g.e., s. 209-220; Kooshian, a.g.t., s. 92-95, 137-138.

aşmak için yeni gelen Ermenilere kurslar düzenlediler. Antep Amerikan Kolejinin Baş Hocası Aleksan Bezciyan tarafından hazırlanan Ermeni harfli Türkçe-İngilizce sözlük bu sorunu aşmak için yararlandıkları önemli kaynaklardandı³⁷⁹. Yeni oluşturulan çeşitli dernek ve hemşeri kuruluşlarıyla organize çalışmalar devam ettirildi. 1922 yılında Ermeniler Antep’i tamamen terk edince de yine büyük oranda Amerika’ya göç ettiler ve bu kuruluşlar sayesinde yeni hayatlarını düzenlediler³⁸⁰.

Amerika’ya yerleşmeye başlayan Ermeniler Türkiye’deki Ermenilere sürekli maddî desteklerde bulunmaya devam ettiler. Örneğin, 1916 yılında, Amerika’da bulunan Ermeniler tarafından, İstanbul’daki Amerikan Sefareti aracılığıyla Türkiye’deki Ermenilere dağıtılmak üzere, daha önce gönderilenlere ek olarak 100.000 dolar gönderilmişti³⁸¹. Amerika’dan gönderilen paralar da Ermenilere Türkiye’deki Amerikalılar tarafından dağıtılmaktaydı. Amerikan okullarında öğretmenlik yapan Amerikalılar, konsoloslar ve misyonerler Ermenilerin bu konuda da yardımcılarıydılar. Örneğin Amerika’dan Halep bölgesindeki Ermenilere yollanan paralar Halep Amerikan Konsolosu tarafından dağıtılıyordu³⁸².

Misyonerler ve kimi Ermeni komitecilerinin işbirliğiyle başlayan bu ilk Ermeni göçleri konusunda komiteciler arasında ciddi görüş farkları da vardı. Bazı Ermeni komitecileri Türkiye’den yapılan göçlere kesinlikle karşı çıkıyorlardı. Onlara göre Ermenilerin burada kalıp “Ermenistan’ın mukaddes maksadı” için çalışmaya devam etmeleri gerekiyordu. Buradan göç eden Ermeniler “Amerika’ya bir Ermeni olarak gider, orada evlenirse, kendisi ve ondan doğan nesil Amerikalılaşmış olur ve Ermeniliği kaybederse de bu da doğru bir şey olmaz” diye düşünüyorlardı³⁸³. Yine bazı Ermenilere göre; göç “Ermeni varlığına yapılmış savaş derecesinde bir darbe”

idi³⁸⁴.

379 Akter, a.g.e., s. 193.

380 Sarafian, a.g.e., s. 220-234; Kantarcı, a.g.e., s. 118-121.

381 A.T.B.D., Yıl: 32, Sayı: 83, Belge No: 1923, Ankara, Mart 1983, s. 161.

382 Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, Cilt: II, Ankara 2005, s. 6.

383 Kilisli Ador Kuyumcıyan (Allahverdi Kuyumcıyan) isimli bir Ermeni tarafından Hınçak Komitesi Kilis Şubesi Başkanı Agop Basmacıyan’a yazılan 25 Mayıs 1914 tarihli mektup. Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, Cilt: I, Ankara 2005, s. 3-4.

384 Aynı eser, s. 15.