Ermeni Eğitim Kurumları

Ermeniler Antep’te birçoğu bizzat misyonerler tarafından kurulan ya da misyonerlerin kurulmasına öncülük ettikleri çok sayıda eğitim kurumuna da sahiptiler. Amerikalılar eliyle Antep’te kurulan ilk Ermeni azınlık okulunun adı oldukça ilgi çekicidir. Tanzimat fermanının ilânıyla Osmanlı Devleti’nde tamamen Osmanlıcılık politikasının uygulanmaya başlamasından dokuz yıl sonra 1848’de kurulan bu okulun adı “Nersisyan Millî Okulu”dur. Okul Antep’e yeni yerleşmeye

183 Sarafian, a.g.e., s. 79.

184 Dâhiliye Nezâreti’nden Halep Vilayeti’ne 1 Mart 1331 (14 Mart 1915) tarihli şifre; BOA.

DH.ŞFR. nr. 51/4.

185 Dâhiliye Nezâreti’nden Ayıntab Mutasarrıflığı’na 11 Teşrîn-i Sânî 1334 (11 Kasım 1918) tarihli şifre; BOA. DH.ŞFR. nr. 93/112.

186 Konuyla ilgili Ayıntab Mutasarrıflığı, Dâhiliye Nezâreti ve Maliye Nezâreti arasındaki yazışmalar;

(Kasım-Aralık 1919) BCA. Yer nr: 68,45,3 Fon kodu: 272,0,0,74.

187 Gaziantep Kültür Envanteri, s. 145-146.

başlayan Amerikan misyonerlerinin teşviki ve yine Antep’in önde gelen Ermeni ailelerinden olan Nazaretyanlar’ın (özellikle Nazaretyan Nicholas Ağa’nın) destekleriyle kurulmuştur¹⁸⁸. 1848 yılı Antep’te aynı zamanda Amerikan Protestan misyonerlerinin faaliyetlerini tam olarak başlattıkları ve ilk Protestan kilisesinin faaliyete geçtiği tarihtir. Amerikalıların desteğiyle kurulan okula “millî okul” isminin verilmiş olması, Osmanlı Devleti’nde yaşayan Ermenilerin Amerikalı ve Avrupalı misyonerlerin teşvikiyle Ermeni milliyetçiliğini başlatmalarına güzel bir örnektir.

Aynı yıl Amerikalıların Antep’te Ermeniler için kurduğu ilkokul da öğrenci kaydına başlamıştır. Amerikalılar tarafından açılan ve erkek öğrencilerin eğitim aldığı bu Ermeni okulundan Antepli Ermenilerin çok memnun olmaları ve yazılı bir istekle okula kız öğrencilerin de alınması için misyonerlerden talepte bulunmaları¹⁸⁹ üzerine de 1859 yılında Amerikalı misyonerlerden Bayan Progis tarafından açılan Ermeni Kız Ortaokulu eğitime başlamıştır¹⁹⁰.

Misyonerlerin başlattığı eğitim seferberliği sayesinde bu tarihlerden itibaren Ermeni okullarının sayısı süratle artmaya başladı. Misyonelerin teşviki ve Antep’in zengin Ermeni ailelelerinin desteğiyle kurulan çeşitli eğitim dernekleri de okulların kurulmasına öncülük ediyordu¹⁹¹. 1878’de “Millî Hayganuşyan Okulu” açıldı¹⁹². 1879 yılı Aralık ayında Amerikalı Protestan misyonerler Antep’te “Yetimler Okulu (Eytam Mektebi)” açmak için ruhsat talebinde bulundular. Okul Protestanlar adına açılacak ama tüm Hristiyan yetimlere hizmet verecekti. Hayik Zımmiyan mahallesinde açılacak bu okula öncülük eden Amerikalı misyonerler, daha sonra Mardintepe’de bizzat kendileri de bir “Amerikan Yetim Evi” açacaklardır. Böyle bir yetim okulunun açılmasını Müslüman halk da destekledi. Halk, “anasız babasız ortalıkta kalmış bir takım yetimlerin talim ve terbiyelerine mahsus böyle bir

188 Sarafian, a.g.e., s. 83-84; Sarafian’ın 1848 olarak verdiği okulun kuruluş tarihini Uğurol Barlas 1847 olarak veriyor. Uğurol Barlas, Gaziantep Tıp Fakültesi Tarihi ve Azınlık Okulları., Karabük 1971, s. 52.

189 Seçil Akgün, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü”, Türk Kültürü Araştırmaları, Yıl: XXVII, Sayı: 1-2, Ankara 1989, s. 7.

190 Barlas, a.g.e., s. 52.

191 Sarafian, a.g.e., s. 85-86.

192 Sarafian, a.g.e., s. 87-91.

mektebin” inşa edilmesi talebini memnuniyetle karşıladı¹⁹³. 1882-1883 yıllarında faaliyete geçen “Ermeni Yetimler İlkokulu” 1913 yılında kapandı¹⁹⁴. 1882’de Vartanyan Okulu da eğitime başladı. İlerleyen yıllarda da Atenagan, Gırtasiras, Herespisyan vs. gibi yirmiye yakın Ermeni okulu faaliyete geçti¹⁹⁵.

1881 tarihinde Antep’te gayr-ı Müslimlerin 7 okulu varken, Müslümanların birisi Yetim Okulu diğeri de Rüşdiye olmak üzere iki okulu vardır. Bu tarihlerden sonra Ermeni okullarının sayısı hızla artmaya devam edecektir¹⁹⁶.

İlerleyen yıllarda Müslümanlar, şehirdeki gayr-ı Müslimlerin eğitimdeki bu üstünlüklerini ve Müslümanların eğitimdeki geriliklerini kırmak üzere, özellikle çeşitli cemiyetler kurarak eğitim faaliyetlerini yoğunlaştırmaya başlamışlardır. İlk olarak 1895 yılında Antep Kaymakamı Rıfat Bey¹⁹⁷’in çabalarıyla “Antep Maarif-i

193 Ayıntab şehir meclisi azalarının Halep Vilayeti’ne yolladıkları, Ayıntab’da Ermeniler tarafından talep edilen Yetimler Okulu’nun açılmasını destekleyen 16 Teşrîn-i Sânî 1295 (28 Kasım 1879) tarihli mahzar; BOA. Y.PRK.UM. nr. 1/77; Protestanların ruhsat talebi sonrası yetimhanenin açılışı ile ilgili çeşitli yazışmalar; BOA. Y.A.RES. nr. 19/32.

194 Uğurol Barlas okulun 1882 yılında kurulduğunu belirtiyor ancak vesikalar 1883 yılı başlarında da okula ruhsat verilmesi ile ilgili yazışmaların devam ettiğini gösteriyor. Bu sebeple okulun 1883 yılında açılmış olması daha muhtemel görülüyor. Barlas, a.g.e., s. 54.

195 Sarafian, a.g.e., s. 92-105.

196 Şakir Sabri Yener, Gaziantep’in Yakın Tarihinden Notlar, Gaziantep Vilayet Merkezinin 76 Sene Evveline Kadar Olan Mahalli Maarif Hareketlerinin Kısa Bir Tarihçesi, Gaziantep 1968, s.

13; Şakir Sabri Yener, “Antep’te İlk Açılan Mekteb-i İbtidai ve Rüşdiye Mektebi”, BAŞPINAR – Gaziantep Halkevi Dergisi, Cilt: V, Yıl: 10, Sayı: 101-102, Eylül-Ekim 1948, s. 14; Şakir Sabri Yener, “Osmanlı Devri Eski Gaziantep Okullarından Anılar”, Gaziantep Kültür-Aylık Fikir ve Bilgi Dergisi, Cilt: XI, Sayı: 121, Gaziantep, Ocak 1968, s. 3; İlerleyen yıllarda Antep’teki gayr-ı Müslim okullarındaki artış için bkz. Salname-i Nezâret-i Maarif-i Umumiye, İstanbul 1316/1898, s. 1014;

İstanbul 1317/1899, s. 1126-1127.

197 Şakir Sabri Yener, Antep Maarif-i Mahalliye Cemiyeti’nin 1895 yılında Kaymakam Rıfat Bey’in çabalarıyla kurulduğunu belirtiyor. Kayıtlara göre Rıfat Bey 1894 yılında da Antep Kaymakamlığı görevini yürütmüş, 1895 yılı Ocak ayı sonunda buradaki görevinden alınmış, Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilayeti’ne bağlı İstanköy Kazası Kaymakamı Cavid Bey’le yerleri değiştirilerek İstanköy Kazası kaymakamlığına getirilmişti. Antep Kaymakamlığı görevini de Cavid Bey devralmıştı. 16 Kânûn-ı Sânî 1310 (28 Ocak 1895) tarihli irâde-i dâhiliye; BOA. İ.DH. nr. 1319/1313.Ş/13 Halep Salnamelerinde de Rıfat Bey 1894 yılı Antep kaymakamı olarak zikredilir. Salname-i Vilayet-i Halep, Ayıntab Kazası, 1312/1894, s. 174. 1895 yılı Şubat ayı başlarından itibaren Antep Kaymakamı Cavid Bey idi. Kısa bir memuriyetten sonra Mayıs ayı sonlarında Cavid Bey de görevden alınmış ve yerine İhsan Bey atanmıştı. (XIX. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı bürokrasisindeki gevşemeler ülkenin her yanını etkilemiş ve idarî görevler de sürekli el değiştirmeye başlamıştı. İleriki bölümlerde Antep’teki kaymakam değişiklikleri ile ilgili daha ayrıntılı bilgiler verilecektir.) Halep Salnamelerinde de 1895 yılında Antep Kaymakamı olarak İhsan Bey zikrediliyor. Salname-i Vilayet-i Halep, Ayıntab Kazası, 1313/1895, s. 180. Muhtemelen cemiyet 1894 yılı sonlarında veya 1895 yılının ilk günlerinde, Rıfat Bey’in görevinin son zamanlarında faaliyete geçmişti.

Mahalliye Cemiyeti” kurulmuştur. Hâli vakti yerinde olan birçok kimsenin destekleriyle şehirdeki Müslüman eğitim kurumlarını çoğaltmak ve geliştirmek amacıyla cemiyet çalışmalarına başlamıştır¹⁹⁸.

Ermeniler de okul açma ve eğitim faaliyetlerine aynı hızla devam etmektedirler. 1908 yılına gelindiğinde, Türklerin 9’u ibtidai (ilkokul), ikisi rüşdîye (ortaokul) olmak üzere toplam 11 okulları olmuştur. Buna karşılık Ermeni okullarının sayısı da 20’ye çıkmıştır¹⁹⁹.

Eğitim kurumlarını hızla artıran Ermeniler tüm bu okullara ve tamamen Ermenilere hizmet veren Antep Amerikan Koleji’ne ek olarak bütünüyle kendilerine ait bir kolej açmayı tasarladılar. 1882’de açılmış olan “Vartanyan Okulu”nun lise kısmını öğretmen okulu olacak bir koleje çevirmek için çalışmaya başladılar. İlk olarak 1902 yılında bu konuda yapılan teşebbüs çeşitli nedenlerle başarısız oldu.

Fakat koleji açma çalışmaları devam etti. Vartanyan lisesinden mezun olan öğrencilerin birçoğu İtalya, Amerika ve Fransa gibi ülkelere giderek üniversite eğitimi almışlardı. Eğitimini tamamlayıp tekrar dönen öğrenciler kolejin hoca eksiğini tamamlayacaklardı. Yine zengin Ermeni ailelerinin desteğiyle de okulun binası inşa ettirildi. 1912 yılında Vartanyan Lisesi koleje çevrilerek “Kilikya Koleji”

ya da diğer adıyla “Dar-ül Muallimîn-i Rüşdî” eğitime başladı. Osmanlı Devleti tarafından da aynı yıl kolejin ruhsatnamesi verildi. Kazadaki Ermeni okullarına öğretmen yetiştirmek için kurulduğu belirtilen kolej aynı zamanda Hristiyan din adamları ve teoloji öğretmenleri de yetiştirecekti²⁰⁰. Resmî olarak Ermenilerin idaresinde olmakla beraber kolejin yapım masraflarının büyük bir kısmını yine Amerikalılar karşılamıştı. Amerikalıların ve zengin Ermeni ailelerinin desteğiyle

Uğurol Barlas da, bu cemiyetin “Antep Maarif-i İslâmiye Cemiyeti” adıyla 1895-1896 yıllarında Kaymakam İsmail Bey’in çabalarıyla faaliyete geçtiğini belirtiyor. Uğurol Barlas, Gaziantep Tıp Tarihi ve Kültür Tarihi Araştırmaları, İstanbul 2004, s. 142-145. Ancak İsmail Bey’in Antep Kaymakamlığı dönemi 1898-1899 yıllarıdır. İlerleyen kısımlarda İsmail Bey’in kaymakamlığı döneminde şehirde yaşanan bazı olaylar hakkında da bilgi verilecektir. İsmail Bey de hayırsever ve eğitime önem veren kişiliği ile tanınmaktadır ancak cemiyetin kuruluşu onun kaymakamlığından daha öncedir.

198 Yener, a.g.e., s. 13-14.

199 Yener, a.g.e., s. 32.

200 Sarafian, a.g.e., s. 105-111; Stone, a.g.m., s. 22-23; Stone, a.g.e., s. 153-154.

beraber Ermeni halk arasında da okulun inşasına destek olmak için herkesten günlük bir “metelik” toplanmıştı. Bunun için okula halk arasında “Metelik Mektebi” adı verilmişti²⁰¹. Bir terör örgütü olan Taşnak Cemiyeti ile irtibat halindeki bu okul ihtilalci Ermeniler yetiştirmiştir. 1912’de kurulan kolej uzun süre eğitime devam edememiş, Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla kapanmıştır²⁰².

1913 yılında da Ermeniler, Eyüboğlu mahallesindeki Protestan Kilisesi’nin avlusunda inşa edilen rüşdî seviyesindeki okula da Şura-yı Devlet’ten onay alarak, bir okul daha açacaklardır. Eyüboğlu mahallesindeki bu Protestan kilisesi 10 Ramazan 1324 (28 Ekim 1896) tarihli emr-i âli ile kurulmuştu. Okulun inşası için gerekli olan para, Protestan cemaatinden olup vefat etmiş olan Barsomyan Karabet Ağa isimli bir Ermeninin okul yapılmasını vasiyet ederek bıraktığı paradan harcanmıştır. 1913 yılında Antep’te 676 hanede 5.174 nüfus Protestan Ermeni yaşıyordu²⁰³.

Bu dönemde Ermeniler tarafından eğitim alanında yapılan tüm bu çalışmalara ek olarak Antep’te kilise dernekleri, gece okulları ve çeşitli müzik grupları gibi birçok dinî ve kültürel organizasyon da kurulmuştur²⁰⁴.

1911 yılında da, Müslümanlar tarafından, “Maarif-i Mahalliye Cemiyeti”nin işlevine paralel olarak çalışan “Aynül Maarif” isimli ikinci bir cemiyet daha kurulmuştur. Her iki cemiyet de, halkın da destekleriyle, o döneme göre oldukça güçlü sayılabilecek birer sivil toplum örgütü haline gelmişler ve şehirde Müslümanlara ait modern okulların açılmasına öncülük etmişlerdir. Özellikle “Aynül Maarif Cemiyeti”nin açtığı ilk “Antep Öğretmen Okulu”nda yetişen öğretmenler,

201 Barlas, a.g.e., s. 51.

202 Sarafian, a.g.e., s. 111; Stone, a.g.m., s. 23; Stone, a.g.e., s. 154; Necmettin Tozlu, Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara 1991, s. 110.

203 16 Kânûn-ı Evvel 1329 (29.12.1913) tarihli irâde-i seniyye sureti; BOA. DH.İD. nr. 214/4; Aynı irâde-i seniyye ve Mülkiye ve Maarif Dairesi’nin Maarif Nezâreti’ne okulla ilgili tezkiresi; BOA.

İ.MF. nr. 22/1332.M/3; Kilise bahçesinde inşa edilecek okula onay ve ruhsat talebiyle ilgili Ayıntab Kaymakamlığı ve Halep Vilayeti ile Maarif ve Adliye ve Mezâhib Nezâretleri arasındaki yazışmalar;

BOA. ŞD.MLK.MRF. nr. 2248/3.

204 Sarafian, a.g.e., s. 112-117.

Millî Mücadele ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında yetişen kuşağın eğitim ve öğretim faaliyetlerini gerçekleştirmelerini sağlamışlardır²⁰⁵.

Yine 1911 yılında, Antep’teki “Müslüman Yetim Okulu”na ilave olarak,

“dûçâr-ı sefâlet olan bî-çâregân eytâmın iâşe ve eksâlarıyla ta’lîm ve terbiyeleri için”

(yoksul ve çaresiz durumdaki yetimlerin yiyecek, giyim ve eğitimleri için) “Ayıntab Himâye-i Eytâm Cem’iyyet-i İslâmiyyesi” adıyla bir cemiyet daha faaliyete geçmiştir²⁰⁶.

205 Ayşe Sağlam, “Gaziantep Öğretmen Okulları”, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde 2007, s. 37.

206 Dâhiliye Nezâreti’nden Halep Vilayeti’ne 17.C.1329 (15.06.1911) tarihli tahrirat; BOA. DH.İD.

nr. 126/20.

Antep’te Ermenilere ait okullarla ilgili (kuruluş tarihlerine göre) istatistikî veriler şöyledir²⁰⁷:

Okulun Adı Kuruluş Tarihi

Seviyesi Bulunduğu Yer (Mahalle) Nersisyan Millî Okulu 1848 İlk ve orta Tarla-yı Atik Hersisyan (Herespisyan) Okulu 1849 İlk ve orta Eyüboğlu Nizipliyan Tankaran Okulu 1853 ____ Hasırcı Hanı Hayganuşyan Kız Okulu 1878 İlk, orta ve lise Kayacık

Ohannes Okulu 1880 İlk Kurb-ı Zincirli

Ermeni Yetimler Okulu 1882 İlk _____

Atenagan Okulu 1885 İlk, orta ve lise Kayacık Hayganuşyan Erkek Okulu 1884 İlk, orta ve lise Kayacık Vartanyan Okulu 1882 İlk, orta ve lise Kayacık

Gırtasiras Kız Okulu 1896 İlk Akyol

Gırtasiras Erkek Okulu 1896 İlk Eyüpoğlu

Kıristoros Okulu 1899 Kız Ortaokulu Tarla-yı Atik

Minas (Miryan) İlkokulu 1900 İlk Alaybey

Osamnasiras İlkokulu 1902 İlk Sumaklı

Kilise Okulu 1904 İlk Kayacık

Sahak Meşrupyan Okulu 1904 İlk Akyol

Lasovericyan Okulu 1905 İlk ve orta Kozanlı

Lasovericyan İlkokulu 1910 İlk Kozanlı

Lostiyan Okulu 1910 İlk Eyüpoğlu

207 Tablodaki veriler, Uğurol Barlas, Gaziantep Tıp Fakültesi Tarihi ve Azınlık Okulları, Karabük 1971, s. 52-58’deki bilgiler dikkate alınarak hazırlanmıştır. Ancak bazı okulların kuruluş tarihleri ile ilgili Sarafian’ın verdiği bilgilere göre düzeltmeler yapılmıştır.

Halep Salnamelerine göre XX. yüzyılın başında Antep’te bulunan gayr-ı Müslimlere ait ilkokulların listesi ve 1906 yılındaki öğrenci sayıları ise şöyledir:²⁰⁸

Okulun Adı Cinsi Öğrenci

Sayısı

Yeri

Protestan Mektebi Erkek 165 Kolej (Bugünkü Kolejtepe) Protestan Mektebi Kız 92 Kolej (Bugünkü Kolejtepe)

Protestan Mektebi Erkek 43 Mardin Dağı

Protestan Mektebi Kız 68 Mardin Dağı

Protestan Mektebi Erkek 380 Kayacık

Protestan Mektebi Kız 315 Kayacık

Protestan Mektebi Erkek 160 Kurb-u Zincirli

Latin Mektebi Erkek 130 Trasanta

Latin Mektebi Kız 120 Trasanta

Ermeni Nersisyan Mektebi Erkek 350 Çukur Mahallesi

Ermeni Gırtasiras Mektebi Kız 60 Çukur Mahallesi Ermeni Vartanyan Mektebi Erkek 112 Hayik Zımmiyan Mahallesi Ermeni Atenagan Mektebi Erkek 170 Hayik Zımmiyan Mahallesi Ermeni Eytamhanesi Erkek 40 Hayik Zımmiyan Mahallesi Ermeni Hayganuşyan Mektebi Kız 320 Hayik Zımmiyan Mahallesi Ermeni İbtidai Mektebi Erkek 180 Kurb-u Zincirli

Ermeni Maroyan Mektebi Erkek 65 Alaybeyi Ermeni İbtidai Mektebi Kız 30 Tarla-yı Atik

Ermeni Herespisyan Mektebi Kız 55 İbn Eyûb (Eyüboğlu)

208 Salname-i Vilayet-i Halep, Ayıntab Kazası, 1324/1906, s. 239.

İKİNCİ BÖLÜM