Doğumu, Gençliği ve Eğitimi

Ebû Hayyân kendi ifadesine göre 654/1256¹³ tarihinde, Şevval ayının son zamanla-rına doğru Gırnata’da doğmuştur.¹⁴ Bazı kaynaklarda Matahşâreş’te¹⁵ doğduğu da zikredilmiştir.¹⁶ Ebû Hayyân Gırnata’da doğduğu için bu şehre nisbetle meşhûr olmuştur.¹⁷

Ebû Hayyân, Kur’ân, Hadis, Arapça gibi ilimleri doğduğu yer olan Gırnata’da, dö-nemin hocalarından tahsil etti. Kırâat-ı Seb’a’yı ilk olarak Abdulhak b. Ali b. Abdillah el-Ensârî’den (ö.670/1271), Ebû Ca’fer Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Et-Tabbâ’dan (ö.680/1281) ve Ebû Ca’fer Ahmed b. İbrahim b. ez-Zübeyr’den (ö.708/1308)’den okumuştur. Abdulhak b. Ali el-Ensârî’den kıraât-ı seb’a’yı infirad ve indirac¹⁸ tarikiyle yirmi kez hatmederek okumuştur.¹⁹ Ebu’l-Hasan el-Ubbezî (ö.680/1281), İbnü’d-Dâi’

(ö.680/1281), Ebû Ca’fer b. Ez-Zübeyr (ö.708/1308) gibi hocalardan Arapça dersleri almıştır.²⁰ Ebu’l-İzz el-Harrânî (ö.686/1287), Ebû Zeyd Abdurrahman er-Rab’î et-Tûnusî, Muhammed b. Tercem (ö.692/1293), İbnu’z-Zübeyr, Ebû Ali b. Ebi’l-Ahmer, Ebû Ca’fer b. Beşir (ö.675/1276) gibi zamanın muhaddislerinden hadis dersleri almıştır.²¹

İlk eğitimini Gırnata’da tamamlayan Ebû Hayyân, ilme olan merakının sâikiyle En-dülüs bölgesindeki ilim merkezlerine bir dizi seyahatlerde bulundu. Buradaki ilim

Ceyyân hakkında geniş bilgi için bkz. Ebû Abdullah Yakut b.Abdillah el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, C. II, Dâr-ı Sadr, Beyrut-1955, 195.

6 es-Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, V, 267, İbn Hacer el- Askalânî, ed-Dureru’l-Kâmine, IV, 302.

7 es-Safedî, A’yânu’l-‘Asr, V, 325.

8 Berberî kabilelerinden biri olan Nıfze’ye atfen bu nisbeyle anılmıştır. Ayrıca Nıfze, Mağrib’te bir şehir adıdır. Bkz. el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, V, 296, İbn Hacer el- Askalânî, ed-Dureru’l-Kâmine, IV, 302, es-Suyûtî, el-Buğye, I, 280; ed-Dâvûdî, Tabakâtü’l-Müfessirîn, II, 287; İbnü’l-‘İmâd, Şezerâtu’z-Zeheb, VI, 145.

9 İbn Tağriberdî, en-Nucûmu’z-Zâhire, X, 111.

10 İbn Tağriberdî, en-Nucûmu’z-Zâhire, X, 111.

11 İbn Tağriberdî, en-Nucûmu’z-Zâhire, X, 111.

12 el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 535.

13 Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, I, 10, İbn Hacer el- Askalânî, ed-Dureru’l-Kâmine, IV, 302; es-Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, V, 281, İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye, II, 285.

14 es-Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, V, 281.

15 es-Safedî, A’yânu’l-‘Asr, V, 328; İbnü’l-‘İmâd, Şezerâtu’z-Zeheb, VI, 145.

16 Matahşâreş, müstakil bir şehir olmayıp, Gırnata’ya bağlı küçük bir yerleşim yeridir. (es-Safedî, A’yânu’l-‘Asr, V, 328; el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 559.

17 el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 559.

18 İnfirad: Kırâat vecihlerini ayrı ayrı okuyarak her rivayet için ayrı hatim indirmeye denir. Buna ifrâd tariki de denir. İndirâc ise; kırâat vecihlerini ve bunlara ait rivayetleri bir araya getirerek okumaya denir.

Buna cem de denir. (Nihat Temel, Kırâat ve Tecvîd Istılahları, MÜİF Y yay.,İstanbul-1997,74-75.)

19 İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye, II,285; el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 540.

20 Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, I, 15; İbnü’l-‘İmâd, Şezerâtu’z-Zeheb, VI, 145.

21 EBÛ’l-Mehasin Şemsuddin Muhammed b. Ali el-Huseynî ed-Dımaşkî, Zeylu Tezkireti’l-Huffâz li’z-Zehebî, Dımaşk-t, 23, el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 560.

30 adamlarından çeşitli dersler okudu. Mâlaka’da, İbn Ebi’l-Ahvas’tan Hicr sûresine kadar kırâat okumuştur.²² Bununla birlikte Muhammed b. ‘Abbas el-Kurtubî (ö.671/1273)’den hadis dersleri almıştır.²³ Belleş²⁴, el-Ceziretü’l-Hadrâ²⁵ ve Cebelu’l-Feth²⁶ gibi yerleşim yerlerini gezerek buradaki muhaddislerden hadis dinlemiştir. O’nun ilme olan aşkı, kendisini doğu şehirlerindeki ilim adamlarına yöneltmiştir.

Ebû Hayyân’ın Endülüs’ten ayrılıp doğuya göç etmesinin sebepleri konusunda de-ğişik rivâyetler mevcuttur. Suyûtî’nin naklettiğine göre Ebû Hayyân, en-Nudâr adlı te’lifinde, kendisini doğuya gitmeye mecbur eden sebebi şöyle zikretmiştir: “Dönemin Mantık ve Felsefe âlimlerinden biri sultâna gelerek şöyle der: ‘Ben yaşlandım ve yakın bir zamanda ölmekten endişe ediyorum. Bana, bu ilimleri öğretecek talebeler tahsis etmenizi istiyorum, tâ ki benden sonra sizlere faydalı olsunlar.’ Bu öğrenciler içinde yer almam için bana haber gönderildi. Dolgun bir maaş ve standardı yüksek bir hayat vaat ediyorlardı.

Fakat ben, bunu arzu etmediğim ve mecbur edilmekten korktuğum için hicret ettim.”²⁷ Başka bir rivâyete göre Ebû Hayyân, hocası Ebû Ca’fer b. et-Tabbâ’ ile arasında vuku bulan anlaşmazlıktan dolayı doğuya göç etmiştir. Ebû Hayyân, öğrencilik yıllarında İbnü’t-Tabbâ’a zaman zaman itirazlarda bulunmuş ve daha sonra onun hakkında el-İlmâ’

fî İfsâdi İcâzeti İbni’t-Tabbâ’ isminde eleştirel bir eser kaleme almıştır. Bu vesileyle hocası ile arası açılmış ve İbnü’t-Tabbâ konuyu Emir Muhammed b. Nâsır el-Fakîh’e arz ederek ondan yardım talep etmiştir. Emir de Ebû Hayyân’ın yakalanmasını ve cezalandı-rılmasını emretmiştir. Bunun üzerine Ebû Hayyân çareyi deniz yoluyla Kuzey Afrika’ya kaçmakta bulmuş ve oradan da doğuya göç etmiştir.²⁸

22 el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 540.

23 ed-Dımaşkî, Zeylu Tezkireti’l-Huffâz, 24

24 Endülüs’te bir kasabadır. Gırnata’nın güneyinde Mâlaka’nın doğsunda yer alır. (el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, I, 484.

25 Endülüs’ün önemli şehirlerinden biridir. Bugünkü İspanya topraklarında, Cebelitarık boğazının Akdeniz çıkışında yer alan liman şehridir. el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, II, 136

26 İspanya’nın güneyinde Cebel-i Târık dağının eteğinde kurulmuş yerleşim yeridir. Târık b. Ziyad’ın 92/711 yılında İber yarımadasına girdiği ve ilk karargahını kurduğu yerdir.”CebelüTârık” olarak da adlandırılır. Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nubelâ, C. XX, Müesse-setü’r-Risale, Beyrut-1985, 372; Mehmet Özdemir, “Cebelitârık”mad., DİA, VII, 187

27 Suyûtî, el-Buğye, I, 281, ed-Dâvûdî, Tabakâtü’l-Müfessirîn, II, 289, İbnü’l-‘İmâd, Şezerâtu’z-Zeheb, VI, 146.

28 İbn Hacer el- Askalânî, ed-Dureru’l-Kâmine, IV, 304; es-Suyûtî, el-Buğye, I, 281, el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 583.

31 Ebû Hayyân 679/1280 yılının başlarında Endülüs’ten ayrılarak deniz yoluyla Fas’a geçmiştir. Fas’ta Ebu’l-Kâsım el-Mizyâtî’den ders okumuştur.²⁹ Fas’ta üç gün³⁰ gibi kısa bir gün kaldıktan sonra Sebte, Bicâye³¹ ve Tûnus gibi Kuzey Afrika şehirlerini dolaşarak buradaki ilim adamlarıyla görüşmüştür. Bicâye’de Ebû Abdillah el-Kenânî (ö.699/1300), Tûnus’ta Ebû Muhammed Abdulah b. Harun (ö.702/1303) ve Ebû Ya’kûb Yusuf b.

İbrahim b.’İtâb’dan hadis dersleri almıştır.³² Aynı zamanda Tûnus’ta Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ali el-İşbilî (ö.699/1300)’den fıkıh dersleri almıştır.³³ Ebû Hayyân, Tûnus’tan sonra Mısır’a geçti ve İskenderiye’de Abdulvehhâb b. Hasan b. el-Furât (ö.687/1288)’tan hadis, Ali b. Yahya el-Maryûtî (ö.680/1281)’den kırâat okumuştur.³⁴ Müellifimizin Kahire’ye yerleşmesi hac ibadetini yerine getirmek için çıktığı Hicaz seyahatinden sonradır.³⁵ Bu seyahatinde Mekke, Medine, Mina, Ayzâb³⁶, Eyle³⁷, Yenbu³⁸, Kana³⁹ ve Cidde şehirlerini dolaşarak dönemin ilim adamlarıyla görüşmüştür. Mekke’de Ebu’l Huseyn Ali b. Sâlih el-Huseynî (ö.690/1291), Yûsuf b. İshak et-Taberî ve Ebu’l-Yumn Abdullah b. ‘Asâkir (ö.686/1287) ile görüşmüştür.⁴⁰ Şam ve Irak’ta dönemin meşhûr âlimlerinden icazet almıştır.⁴¹

Ebû Hayyân’ın hayatının zikredildiği kitaplarda hangi yılda Mısır’a yerleştiği ile il-gili herhangi bir bilgiye rastlayamadık. Bununla birlikte İbnü’l-Hatîb, onun Kahire’de meşhûr nahiv âlimi Bahâuddîn Ebû Nasr b. en-Nahhâs⁴²(ö.698/1299)’tan 688/1289 yılında

29 el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 563, el-Hadisî, Ebû Hayyân en-Nahvî, 36. ed-Dımaşkî Ebû Hayyân’ın 677/1278’de Endülüs’ten ayrıldığını zikretmektedir. ( ed-Dımaşkî, Zeylu Tezkireti’l-Huffâz, 24)

30 el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 584.

31 Mağrib’te bir sahil şehridir. (el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, I, 339).

32 ed-Dımaşkî, Zeylu Tezkireti’l-Huffâz, 26.

33 Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, III, 583, es-Sübkî Tabakâtu’ş-Şâfi’iyye, IX, 278, el-Hadisî, Ebû Hayyân en-Nahvî, 36.

34 Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, V, 396, es-Sübkî, Tabakâtu’ş-Şâfi’iyye, IX, 278, İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye, II, 285.

35 el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 563.

36 Kızıldeniz kıyısında küçük bir liman kasabasıdır. (el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, IV,171).

37 Şam ile Hicaz bölgesi arasında Kızıldeniz’e sahili olan bir şehirdir. (el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, I,292).

38 Medine ile Kızıldeniz arasında bulunan ve Radvâ dağına yakın bir yerleşim yeridir. (el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, V, 449-450).

39 Yemen bölgesinde bir yerleşim yeridir. (el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, IV, 399).

40 ed-Dımaşkî, Zeylu Tezkireti’l-Huffâz, 25; es-Sübkî Tabakâtu’ş-Şâfi’iyye, IX, 278; el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 560.

41 el-Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, IV, 72; İbn Tağriberdî, en-Nucûmu’z-Zâhire, X, 112.

42 Ebû ‘Abdillah Bahâuddin Muhammed b. İbrahim b. Muhammed İbnu’n-Nehhâs el-Halebî (ö.698/1299);

Nahiv, Edebiyat ve Kırâat âlimi olup kendi döneminin Arap dilindeki en önemli simalarından biridir.

Ebû Hayyân’ın hocasıdır. Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye, II, 46; Suyûtî, el-Buğye, I, 13;

İbnü’l-‘İmâd, Şezerâtu’z-Zeheb, V, 442.

32 Sibeveyh’in el-Kitâb’ını okuduğunu ve edebiyat dersleri aldığını bildirmiştir.⁴³ Bu bilgiden hareketle müellifin 680’li yıllarda Mısır’a yerleştiği anlaşılmaktadır. Burada Ebû Tâhir İsmail b. Hibetullah el- Melicî (ö.681/1282)’den kırâat⁴⁴, Şemsüddin el-İsfahânî’den usûl ve Ebû Muhammed ed-Dimyâtî (ö.705/1305)’den hadis dersleri almıştır.⁴⁵ Ebû Hayyân, bu bölgede Dimyât, el-Mahalle⁴⁶, el-Cîze⁴⁷, Munyetu Ebi’l-Husayb⁴⁸, Dişnâ⁴⁹, Tuhrumus⁵⁰, Kûs⁵¹, Bilbîs⁵² gibi yerleşim bölgelerini dolaşarak buradaki meşhûr âlimlerden kırâat, hadis ve Arapça dersleri almıştır.⁵³ İbnü’l-Enmâtî (ö.684/1285), İbn Hatibi’l-Mizze (ö.687/1288), Gâzî el-Halâvî (ö.690/1291), Abdulaziz el-Harrânî (ö.788/1386) ve el-Vecîh b. el-Burhân gibi âlimlerle; Mu’nise bnt. el-Âdil, Şâmiye bnt. el-Bekrî (ö.685/1286) ve Zeyneb bnt. Abdillatif el-Bağdâdî gibi bayan hocalardan da dersler okumuştur.⁵⁴ Ebû Hayyân, Mısır’da uzun yıllar Bahâuddin ibnu’n-Nehhas’tan nahiv dersleri almıştır ve hocasının 698/1299 yılında vefat etmesinden sonra onun yerine ders okutmaya başlamış-tır.⁵⁵ Dönemin siyasîleriyle samimi arkadaşlıklar kurması sebebiyle Kahire’nin değişik medreselerinde müderrislik yapmıştır. 704/1305 yılında el-Câmi’ul-Hakim’de⁵⁶ nahiv, 710/1311 yılında da el-Kubbetu’l-Mansûriyye’de tefsir müderrisliğine getirilmiştir. Fâtimî dönemi câmilerinden el-Câmi’u’l-Akmer’de⁵⁷ de kırâat dersleri vermiştir.⁵⁸

43 Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, V, 396; el-Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, IV, 72; İbnü’l-Hatib Ebû Abdillah Lisânüddin Muhammed b. Abdullah, el-İhâta fî Ahbâri Gırnâta, (thk. Muhammed Abdullah

‘Inân), C.III, Mektebetü’l-Hancî, Kahire-1975, 45.

44 es-Safedî, A’yânu’l-‘Asr, V, 330.

45 İbn Hacer el- Askalânî, ed-Dureru’l-Kâmine, IV, 304.

46 Kâhire ile Dimyât arasında büyük bir şehirdir. Bkz. el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân,V ,63.

47 Fustât’ın batısında yer alan küçük bir kasabadır. Bkz. el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, II, 200.

48 Aşağı Mısır bölgesinde Nil nehri sahilinde kurulmuş büyük bir şehirdir. Bkz. el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, V, 218.

49 Yukarı Mısır bölgesinde ve Nil nehrinin doğsunda yer alan küçük bir kasabadır. Bkz. el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, II, 456

50 Mısır’ın köylerinden biridir. Bkz. el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, IV, 52.

51 Yukarı Mısır bölgesinde yer alan büyük bir şehirdir. Bkz. el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, IV, 413.

52 Mısır’ın Fustât şehri ile Şam arasında yer alan ve Fustât’a 10 fersah uzaklıkta yer alan bir şehirdir. Bkz.

el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, I, 479.

53 ed-Dımaşkî, Zeylu Tezkireti’l-Huffâz, 24; el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 560.

54 es-Safedî, el-Vâfî,V, 279; es-Sübkî Tabakâtu’ş-Şâfi’iyye, IX, 278; İbn Hacer el- Askalânî, ed-Dureru’l-Kâmine, IV, 303, el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 551.

55 Afif Abdurrahman, “et-Tezkiretü li Ebî Hayyân el-Endülüsî”, Mecelletu Mecmai’l-lugati’l-Arabiyye bi Dımaşk, C.53/I, Şam-1978, 59.

56 Kâhire’de Fâtimî dönemi câmilerinden olup Halife el-‘Aziz billah tarafından 380/990 yılında yapımına başlanmış ve oğlu Hâkim bi emrillah döneminde 403/1013 senesinde tamamlanmıştır. Bu sebeple el-Hakîm’e nisbetle anılmıştır. Bkz. Takiyüddin Ebu’l-‘Abbas Ahmed b. Ali el-Makrîzî, el-Mevâ’iz ve’l-İ’tibâr bi Zikri’l-Hitati ve’l-Âsâr, C.II, Dâru Sâdır, Beyrut-t, 277.

57 Halife Ebû Ali el-Mansûr zamanında vezir Me’mûn el-Batâihî tarafından 519/1125 yılında yaptırılmış-tır. El- Makrizî, a.g.e., II, 290; Semavî Eyice, “Akmer Câmii” mad., DİA, II, 282.

58 Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, I, 10; el-Makkarî, Nefhu’t-Tîb, II, 559; es-Safedî, el-Vâfî, V, 268; ed-Dâvûdî, Tabakâtü’l-Müfessirîn, II, 290; el-Hadisî, Ebû Hayyân en-Nahvî, 40-41.

33 Tûlûnî’de⁵⁹ tefsir dersleri veren Ebû Hayyân aynı zamanda el-Kubbetu’l-Mansûriyye’ye hadis kürsüsü şeyhliğine atanmıştır. Hayatının sonuna kadar bu vazifelerine devam etmiştir.⁶⁰ Müderrislik yanında eserlerini yazmakla meşgul olmuş ve te’liflerinin çoğunu burada kalame almıştır.⁶¹