Esenler’de Yıllara Göre Kentsel Dönüşümde Ortaya Çıkan Atık Miktarları

İnşaat ve yıkım atıkları konutların ve diğer binaların, köprü, yol ve benzeri yapıların yıkımı, tamiratı, tadilatı, yenilenmesi ve özellikle kentsel dönüşüme bağlı olarak yıkılan binalardan kaynaklanan atıklardır. Katı atıkların önemli bir yüzdesini oluşturan ve yapılan her türlü inşaat faaliyeti sonucu açığa çıkan İYA, iyi yönetilmediği takdirde kaynaklar israf edilir, çevreyi olumsuz yönde etkiler ve insan sağlığını tehdit eden boyutlara evrilir.

İstanbul’da kentsel dönüşüm sürecine bağlı olarak her yıl milyonlarca ton İYA oluşmaktadır.

Özellikle kentsel dönüşüm yapılan, Gaziosmanpaşa, Sultangazi, Güngören, Bağcılar, Bakırköy, Avcılar Esenler gibi ilçelerde çok fazla İYA oluşmaktadır. Kentsel dönüşüm sürecinin en hızlı ilerlediği ilçelerden birisi Esenler ilçesidir.

2012 yılında 6306 Sayılı Kanun çıktıktan sonra Esenler’de kentsel dönüşüm çalışmaları hızlanmıştır. Özellikle kentsel dönüşümden kaynaklanan yıkımlara bağlı olarak İYA miktarı artmıştır. Aşağıdaki tabloda, 2013 yılından 2020’ye kadar oluşan yıllardaki, Esenler ilçesinde vatandaşların yaptığı yıkımlara bağlı olarak oluşan İYA miktarları görülmektedir.

80

Tablo 3.9: Esenler’de Vatandaşların Yaptığı Yıkımlarda Oluşan İYA Miktarı Yıllar Yıkım Ruhsatı sayısı Ortalama

Bina Katı

Kaynak: Veriler 2013-2020 Arası Esenler Belediyesi Faaliyet Raporlarından Alınmıştır.

Son iki yıldaki yıkımların azlığını ve oluşan İYA miktarındaki azalmayı son yıllarda yaşanan ekonomik durgunluk ve özellikle 2019 Yılı Mart ayında yapılan yerel seçim süreciyle ilgili sebeplere bağlı olduğunu söyleyebiliriz. Genel olarak İYA oluşumu evsel atıklarda olduğu gibi istikrarlı ve süreklilik göstermez, ekonomik, siyasi ve mevsimsel şartlara göre yıllara, hatta mevsimlere ve aylara göre çok farklılıklar gösterebilir.

Tablo 3.10: Esenler’de Belediyenin Yaptığı Yıkımlarda Oluşan İYA Miktarı Yıllar Kentsel Dönüşüm (KD.) Bina

Kaynak: Veriler Esenler Belediyesi Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü’nden Alınmıştır.

Yukarıdaki tabloda Esenler’de kentsel dönüşüm, kamulaştırma ve diğer sebeplere bağlı olarak oluşan İYA miktarları görülmektedir. Esenler’de, yapılan hesaplamalara göre, İYA miktarları hesaplanırken esenlerde ortalama bina kat yüksekliği 5 ve yapılan hesaplamalara bağlı olarak ortalama bir katın alanı 100 m2 olarak alınmıştır. Ayrıca 1 m2 bina alanını için ortalama 1 ton atık çıktığı hesaplanmıştır. Yapılan İYA hesaplamaları bu veriler kullanılarak hesaplanmıştır.

Aşağıdaki tabloda ise Esenler ilçesinde yıllara göre binaların tamir, bakım ve onarım işlerine bağlı olarak oluşan ve belediyenin bu atıkların evsel atıklara karıştırılmaması için toplamış

81

olduğu İYA miktarları görülmektedir. Yine aynı şekilde vatandaşlar tarafından çöp konteynerleri yanına bırakılan çekyat, masa, yatak, dolap gibi iri atıklar ayrı şekilde belediye tarafından toplanmaktadır. Konutlardan çıkarılan iri atıklar İYA hesaplamalarına dâhil edilmemiştir.

Tablo 3.11: Esenler’de Tamir, Bakım ve Onarımdan Kaynaklanan İYA Miktarı Yıllar İYA (Ton) İri Atıklar (Ton) Toplam (Ton)

Kaynak: Veriler Esenler Belediyesi Faaliyet Raporlarından Alınmıştır

Özellikle konutlardaki yenileme ve bakım ve onarımlara bağılı olarak oluşan İYA miktarı oldukça azdır. Vatandaşlar bunları kendileri döküm sahalarına götüremedikleri için belediye alo moloz hattını arayarak, belediye teslim etmektedir. Bazen de evsel atık konteynerlerine karıştırmaktadırlar. Belediyelerin bu konuya dikkat ederek bu atıkların evsel atıklara karıştırılmaması için bu atıkları ücretsiz almaları, vatandaşları bilinçlendirmeleri ve iyi denetim yaparak bu atıkları evsel atıklara karıştıranlara karşı cezai yaptırım uygulamaları gerekir.

Tablo 3.12: Esenlerde Yıllara Göre Oluşan Toplam İYA Miktarı Yıllar

Toplam 1983000 264500 35792 2283292 114165 2397456 Kaynak: Veriler Esenler Belediyesi Faaliyet Raporlarından Alınmıştır

82

Yukarıdaki tabloda Esenler ilçesinde yıllara göre oluşan toplam İYA miktarları görülmektedir.

Yapılan yıkımlara bağlı olarak, inşaat ruhsatları alınmakta ve yeni yapılar yapılmaktadır. Bu yapım çalışmalarına bağlı olarak da İYA oluşmaktadır. Burada hesaba katılan % 5’lik oran literatüre bakarak ve bu konudaki deneyimlere dayalı olarak alınmıştır.

Atık miktarını hesaplayabilmek için, sahada direkt ölçüm ve saha dışında ölçüm yapılabildiği gibi teorik hesaplarda kullanılmaktadır. Ancak en doğru ve güvenilir sonuçlar, sahada direkt olarak yapılan çalışmalardan elde edilir. Bina inşaatlarında oluşan atık miktarı, teorik olarak yapılan hesaplamalarda inşaat sırasında kullanılan malzemenin %1-10 arasında değişmektedir (Maçin, 2017: 29). Literatürde Belçika deneyimlerinde yapımda kullanılan malzeme miktarının

% 10-15 arasında olduğu belirtilmektedir (Lauritzen, 2019: 31). Ancak Esenler’de uzman kişilerle yapılan görüşmelerde ve İstanbul’daki tecrübelere bağlı olarak, inşaat sürecinde oluşan atıkların, daha çok yine inşaat sahasında yeniden değerlendirildiği ve yapım sürecinde kullanılan malzeme miktarının yaklaşık % 5’i kadar İYA oluştuğu ifade edilmiştir.

Aşağıdaki şekilde Esenler’de yıllara göre dört farklı kaynaktan oluşan toplam İYA miktarları gösterilmiştir. Esenler Belediyesi İstanbul’da kentsel dönüşüm çalışmalarının hızlı yapıldığı ilçelerden birisidir. Görüldüğü gibi Esenler ilçesinde hesaplandığında her yıl ortalama 342.494 ton İYA oluşmaktadır. Buna göre hesaplama yaptığımızda oluşacak olan malzeme miktarları aşağıdaki şekilde verilmiştir.

Şekil 3.4: Esenler’de Yıllara Göre Oluşan Toplam İYA Miktarı 0

50000 100000 150000 200000 250000 300000 350000 400000

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Toplam İYA (Ton)

Yıllar

Yıkım Ruhsatı İYA (Ton) Belediye Yıkt. İYA (Ton) Belediye Topl. İYA (Ton) Yapım İYA (%5)

83

Esenler ilçesinde İYA ile ilgili yukarıda yapılan hesaplamalara bakıldığında hiçbir zaman mutlak doğru olmayıp bilimsel olarak belirli bir standart sapma gösterecektir. Burada hesaplama yapılırken, atık miktarını belirlenmesinde hem bina taban alanları ortalamasında hem bina kat yükseklikleri ortalamasında hem de binalarda kullanılan ortalama malzeme miktarlarında belirli bir sapma olacağı dikkate alınarak % 5 ± standart sapma alınmıştır. Yapılan bu hesaplamaya göre Aşağıdaki tabloda görüldüğü gibi yıllık oluşacak olan İYA miktarının ortalaması 325.369 ton ile 359.619 ton arasında değişmektedir.

Tablo 3.13: Esenler’de Yıllık % 5 ± Sapma İle Oluşacak Ortalama İYA Miktarı Yıllar İYA Ortalama Miktar (Ton) % -5 Sapma (Ton) % +5 Sapma (Ton)

2020 342494 325369 359619

2025 2054964 1952216 2157712

2030 3767434 3579062 3955806

2035 5479904 5205909 5753899

2040 7192374 6832755 7551993

2045 8904844 8459602 9350086

Şekil 3.5: Esenler’de Yıllık % 5 ± Sapma İle Oluşacak Ortalama İYA Miktarı

Esenler ilçesinde gelecekte ve geçtiğimiz yedi yılda gösterilen performans ile çalışılması halinde ne kadar İYA oluşacağı ve ne kadar yıl devam edeceği hesaplanarak, aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Bu hesaplama yapılırken, Esenler Belediyesi 2013 tarihli 1/1000 ölçekli İmar Planı’ndaki verilerden yararlanılmıştır.

0 1000000 2000000 3000000 4000000 5000000 6000000 7000000 8000000 9000000 10000000

2020 2025 2030 2035 2040 2045

İYA Miktarı (Ton)

Yıllar

İYA Ortalama Miktar (Ton) % -5 Sapma (Ton) % +5 Sapma (Ton)

84

Tablo 3.14: Esenler’de Gelecek Yıllarda Oluşacak İYA Miktarları

Kaynak: Esenler Belediyesi Faaliyet Raporları

Esenler Belediyesi 2013 tarihli1/1000 ölçekli İmar Planı, verilerine bakıldığında 2013 yılı için 26.527 adet yapının, 5.116 adedinin ruhsatlı ve 21.411 yapının ruhsatsız ve kaçak olarak yapıldığı ifade edilmektedir. Bu ruhsatsız yapıların hiç birisi mühendislik ve yapı denetimi hizmeti alınmadan, deprem ve yapı yönetmeliklerine uygun olarak yapılmadığı için riskli ve yıkılması gereken binalar olarak değerlendirilmektedir.

Buradan hareket ederek gerekli hesaplamalar yapılmış, 2020 başı itibariyle Esenlerde kalan yıkılacak bina sayısı 16.470 olarak belirlenmiştir. Ayrıca yapılan hesaplamada, Esenler ilçesinde 2013’ten bu tarafa yedi yıllık performansın ortalaması ile hareket edilmesi halinde kalan binaların tamamını yaklaşık 24 yıllık sürede bitirmek mümkündür. Ancak Esenler ilçesinde çok geniş bir bölge olan askeri alanın rezerv alan olarak kabul edilmesine bağlı olarak, Esenler’de devam eden kentsel dönüşüm çalışmaları, çok büyük ölçekte tetiklendiği için bu öngörülen süreden çok daha önce tamamlanabilir. Yine belediyenin geçmişteki kentsel dönüşüm performansı değerlendirildiğinde, 21.411 binadan 4941 yıkıldığı için ortaya çıkan performans yaklaşık % 24’tür. Yine 2013 yılında mevcut olan 26.527 yapının 5.116 adedi ruhsatlı olduğu için bunları sağlam ve riskli bina grubuna dâhil etmezsek, yaklaşık % 20 civarındaki binanın kentsel dönüşüme bağlı olarak yıkılmayacağını öngörebiliriz.

Genel olarak bu hesaplamalardan hareket edildiğinde toplam yapı stokundan bu % 44’lük oranı çıkardığımızda, Kentsel dönüşüm kapsamında yıkılacak binaların oranının % 56 olduğu görülmektedir. Bu oran, Esenler Belediyesi’nin 2019 yılında yapmış olduğu Kuzey Rezerv Alanı 1/1000 ölçekli Uygulama İmar Planı Açıklama Raporu’nda yaklaşık % 60 olarak ifade edilmiştir. Buradan da anlaşılmaktadır ki, Esenler’de yenilenmesi gereken yapı stoku yaklaşık

% 56-60 arasındadır. Aşağıdaki şekilde Esenler’de yıkılan bina azalış trendi ve belediyenin kentsel dönüşüm performansı görülmektedir.

Yıllar Belediyenin Yıktığı Vatandaşların Yıktığı Toplam Riskli Bina Yıkılacak Kalan Bina

2013 86 750 21411 20575

2014 254 720 20575 19601

2015 83 730 19601 18788

2016 63 756 18788 17969

2017 9 736 17969 17224

2018 15 220 17224 16989

2019 19 500 16989 16470

Toplam 529 4412 16470 16470

85

Şekil: 3.6:Esenler’de Yıllara Göre Yıkılan Bina Azalış Trendi

Şekil 3.7: Esenler’de Kentsel Dönüşümdeki Yıkılacak Binalarla İlgili Senaryolar

Esenler’de Kentsel dönüşümde yıkılacak binaların tamamlanması sürecini iki farklı senaryo ve buna bağlı oluşacak İYA miktarını konusunda, 2020 yılı sonrası için bir projeksiyon ortaya koyabiliriz. Özellikle Esenlerin kuzeyindeki askeri alanın rezerv alan olarak tahsis edilmesine bağlı olarak daha hızlı bir performans ile birinci senaryoya göre 15 yılda tamamlanırsa, her yıl ortalama sadece bu binaların yıkılmasına bağlı olarak 549.000 ton İYA oluşacak ve bu süreç 2035 yılında tamamlanacaktır. İkinci senaryoya göre; olabilecek aksaklılar, ekonomik krizler ve olağan üstü durumlar göz önüne alınırsa ve süreç mevcut performansın altına düşer ve 6 yıl uzarsa, sadece bina yıkımlarına bağlı olarak her yıl oluşacak ortalama İYA miktarı 275.000 ton olacak ve bu süreç 2050 yılında tamamlanacaktır. Bununla ilgili şekil yukarıda görüldüğü gibidir.

20575 19601 18788 17969 17224 16989 16470

0

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Yıkılacak Kalan Bina Sayısı

Hesaplanan, 24 Yıl 1. Senaryo, 15 Yıl 2. Senaryo, 30 Yıl

86

Esenler’deki durum ve performans kriterlerini İstanbul’daki diğer ilçe belediyeleri için de alırsak, İstanbul’daki diğer ilçelerde bundan sonra ne kadar atık oluşacağını ve Esenler Belediyesi’nin geçmişteki 7 yıllık ortalama performansı ile çalışılması halinde ne kadar sürede kentsel dönüşüm çalışmalarını tamamlayacaklarını hesaplaya biliriz. Diğer ilçe belediyelerinde oluşan İYA miktarını ayrı ayrı tam olarak hesaplamak için Esenler Belediyesi’nde uygulanan yöntem kullanılabilir. Ancak İstanbul’daki ilçelerde Marmara depremi öncesindeki yapıların nitelikleri, kat adetleri ve durumları birbirine benzer olduğu için, bütün ilçelerde deprem riskine karşı benzer şekilde kentsel dönüşüm çalışmaları yapıldığı için Esenler’deki aynı şartlar dikkate alınarak İstanbul’un diğer ilçelerindeki gelecekte oluşacak İYA miktarları ve senaryolar bu çalışmada beşinci bölümde verilmiştir. Esenlerdeki yedi yıllık ortalama İYA miktarından yararlanarak yine son geçmiş yedi yıllık ortalama alınarak, Esenler ilçesinde kişi başına yıllık oluşan İYA miktarı hesaplanmış ve 0,76 ton/yıl olarak bulunmuştur.