Enterkonneksiyonların Kullanımı ve Kapasiteleri

7.6. Enterkonneksiyonların Kullanımı ve Kapasiteleri

Enterkonnekte sistem üyesi olan elektrik sistemleri oluşturdukları sistemin desteklenmesi için koordinasyon içerisinde kurallar tanımlayarak uygulamaya koymuşlardır. Çeşitli kaynaklardan farklı maliyetlerle üretilen elektrik enerjisi alış verişleri birkaç yıllık kontratlara dayalı olarak genellikle düşey oluşumlu (üretim-iletim –

22 Avrupa elektrik endüstrisini temsil eden Birlik.

ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 5-110

dağıtım) kamu şirketleri arasında yapılmaktaydı. Ancak, günümüzde ulusal elektrik pazarlarının liberalleşmesini takiben, enterkonneksiyon hatları uluslararası ticareti özendirerek bölgesel ve daha sonra kıtasal pazarların oluşturulması amacıyla kullanılmaktadır.

Türkiye’nin Batı Avrupa ülkeleri ile Avrupa İç Elektrik Pazarı kapsamında yapacağı ticaret, halen diğer ülkelerde olduğu gibi, UCTE tarafından koordine edilen teknik kurallar ve Avrupa İletim Sistemi İşletmecileri Birliği (ETSO) tarafından koordine edilen piyasa kurallarına göre yürütülecektir.

Türkiye ulusal elektrik sisteminin Avrupa sistemine senkron bağlanması ve entegrasyonu, ülkemizdeki enerji yatırımları için önemli bir teşvik ve garanti sağlayacaktir. UCTE üyesi olmuş Türkiye’nin özellikle yeşil enerji yatırımcıları, üreteceği elektriği enterkonnekte şebekelerin fiziki ve teknik olanakları çerçevesinde AB ülkelerinde dilediği müşteriye satma olanağına kavuşacaktır. Yatırımcının yapacağı bu türden enerji satış anlaşmaları, uluslararası bankalar tarafından garanti olarak kabul edileceği için, Türkiye’de yapılacak enerji yatırımlarının, özellikle de yeşil enerji yatırımlarının finansman sorunu büyük ölçüde çözülecektir. Bu durum Türkiye’de enerji sektörüne yapılacak yatırım ve yabancı sermaye girişini de hızlandıracaktır.

Avrupa elektrik piyasasının liberalleşmesinden sonra bu enterkonnekte şebekelerdeki tedarikçiler ürettikleri enerjiyi diğer ülkelerdeki müşterilere satma imkanına kavuşmuşlardır. Piyasadaki fiyatlara ve fırsatlara bağlı olarak enterkonneksiyon hatlarının kullanımı artmıştır. Ancak ülkelerarası transfer miktarları enterkonneksiyon hatlarının ve bağlantının yapıldığı bölgenin iletim sisteminin fiziki ve teknik kapasitesi ile sınırlıdır.

Transfer kapasiteleri, bu kapasiteleri kullanmak isteyen Avrupa Elektrik Piyasası katılımcılarının kullanımını sağlamak üzere, her bir enterkonneksiyonun özel koşullarına göre belirlenmektedir.

Enterkonnekte sistemlerin yönetilmesinde, yatırımların gereken zamanda geri dönüşümünü önleyebilecek olası işletme kısıtlarından kaçınmak için elektrik sistemlerinin enterkonnekte çalışacak şekilde planlanması gereklidir. Olası teknik kısıtlar arasında:

• İletim tesisleri için;

Enterkonneksiyon hatlarındaki güç akışlarının oransız dağılımı, Olası kapalı çevrim (loop flows) akışları,

Farklı Kısıtlılık dereceleri; (N-1) veya (N-2) kısıtlılık durumları için sistemlerin tasarlanmış olması,

• İletim tesislerinin yetersizliği

ülke içinde iletim tesislerinde iç güçlendirme gereksinimleri, iletişim, kontrol ve koruma düzenekleri arasındaki farklılıklar

sayılabilir.

Enterkonneksiyonların güvenli şekilde yapılabilmesi için;

• Bir elektrik sistemi daha büyük bir enterkonnekte sisteme bağlanacaksa, bağlanılacak olan sistemin diğer katılımcıları tarafından benimsenmiş teknik koşullarına uyum sağlaması,

• Tüm enterkonnekte sistemi izlemek üzere oluşturulan kontrol merkezine her bir ulusal elektrik sistemi işletmesinin bilgilerinin ulaştırılabilmesi,

• Uygun iletişim ve ölçü sistemlerinin sağlanması gerekmektedir.

Yukarıda söz edilen koşulların sağlanması durumunda elektrik enterkonneksiyonları uluslararası elektrik ticareti için verimli bir şekilde tesis edilebilirler. Ancak yapılacak enerji alış verişleri bazı teknik ve ticari sınırlamalarla karşılaşacaktır. Normalde uygulanabilir ülkeler arası elektrik enerjisi alışverişleri teorik alış veriş miktarlarından oldukça düşük miktarlarda gerçekleşmektedir. Bu amaçla aşağıdaki tanımlar gündeme getirilmiş ve İletim Sistemi İşletmecileri (TSO) tarafından kabul görmüştür:

Brüt Transfer Kapasite (MVA): Bir ülkenin iletim hatları ile bağlı olduğu komşu bir ülke arasında transfer edilebilecek maksimum güç kapasitesidir. (İletim sisteminin işletme güvenliğini tehlikeye düşürmeden yapılabilecek maksimum transfer miktarı olup enterkonneksiyon hattının termik kapasitesi değildir.)

Toplam Transfer Kapasite (MW): Brüt Transfer Kapasitenin aktif güç bileşenidir.

İletim Sistemi Güvenilirlik Sınırı (MW): Önceden bilinemeyen olaylara (hat veya üretim tesislerinde olabilecek arızalar sonucu bu tesislerin kısmen veya tamamen devre dışı olması) karşılık İletim Sistemi İşletmecileri tarafından ihtimal analizlerine dayanılarak hesaplanır.

Net Transfer Kapasite (MW): Toplam Transfer Kapasiteden İletim sistemi Güvenilirlik Sınırı değerinin çıkarılması sonucu bulunur.

Sözleşmeli Akışlar (MW): Yürürlükteki uzun vadeli enterkonneksiyon sözleşmelerindeki değerlerin toplamıdır.

Emre Amade Transfer Kapasitesi (MW): Elektrik enerjisi serbest pazar kurallarına dayalı olarak yapılacak uluslararası alışverişlerde yararlanılabilecek enterkonneksiyon kapasitesidir. Bu değer Net Transfer Kapasite ile Sözleşmeli Akışlar arasındaki fark kadardır.

Yukarıda açıklanan kavramlar enterkonneksiyon yatırımları ile gerçekleştirilen enterkonneksiyon kapasitelerinin teorik kapasiteler olduğunu, ülkeler arasında uygulanabilir enerji alışverişlerinin kayda değer ölçülerde daha küçük olabileceğini göstermektedir. Örneğin İtalya’da 11950 MVA’lık brüt transfer kapasitesinin 2400 MW’ı emre amade transfer kapasite olarak kullanılabilmektedir.

Enterkonneksiyon altyapı yatırımları elektrik ticaretini bölgesel / kıtasal ölçekte teşvik etmek için esastır. Ancak iki ülke arasında gerçekleşen ticari alışverişlerle fiziki elektrik akışları arasında elektriğin doğasından kaynaklanan farklılıklar bulunmaktadır. Gerçekte güç akışları iyi bilinen elektrik kanunlarına göre olmakta ve ihraç eden ülke ile ithal eden ülke arasındaki diğer ülkelerin elektrik sistemlerinden de geçmektedir.

ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 5-112

Sınır Geçiş Kapasitelerinin belirlenmesi konusundaki koordinasyon; UCTE’ye benzer yapıda bir kuruluş olan ve daha çok serbest piyasa ile ilgili konularda faaliyet gösteren Avrupa İletim Sistemi İşletmecileri Birliği (ETSO)’nun görevidir. ETSO ayrıca özellikle kapasitenin talebi karşılamadığı enterkonnektörlerde kapasitenin tahsis mekanizmaları ve sınır ötesi iletim hizmetinin (transit) fiyatlandırılması konusunda gerekli koordinasyonu sağlamaktadır.

2005 yılında Güneydoğu Avrupa Bölgesel Elektrik piyasası oluşturularak bu pazarın AB iç pazarına entegrasyonu konusunda AB tarafından başlatılan “Güneydoğu Avrupa Enerji Regülasyon Forumu (SEEERF)” Girişimi kapsamında; yukarıda söz edilen Elektrik İç Pazarı mekanizmalarının Türkiye’nin de aralarında yer aldığı Güneydoğu Avrupa ülkelerinde uygulamaya geçirilmesi konusunda çalışmalar yürütülmektedir.

Güneydoğu Avrupa Enerji Regülasyon Forumu SEEERF kapsamında oluşturulan SETSO TF çalışma grubu bünyesinde üç adet alt çalışma grubu oluşturulmuştur. Bu gruplardan birincisi “SETSO Şebeke Erişimi, Darboğaz Yönetimi ve Güç Akışı (NACMPF - Network Access Congestion Management and Power Flows)” alt çalışma grubu, ikincisi “İletim Sistem İşletmecileri Arasında Ücretlendirme Mekanizması (ITC – Inter-TSO Compensation Mechanism) alt çalışma grubu, üçüncüsü ise Dengeleme Yönetimi (BM – Balance Management) alt çalışma grubudur. SETSO üyesi ülkeler olarak, tüm gruplara Güneydoğu Avrupa bölgesinden Romanya, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, Makedonya, Bosna-Hersek, Hırvatistan, Sırbistan-Karadağ ve ülkemiz üyedir. Bunlara ilave olarak çalışmalara ETSO üyesi olarak Avusturya, İtalya, Slovenya ve Macaristan katılmaktadır.

“Şebeke Erişimi, Darboğaz Yönetimi ve Güç Akışı (NACMPF)” alt çalışma grubu, Güneydoğu Avrupa’da serbest bir elektrik piyasasının oluşturulabilmesi için gerekli teknik altyapıyı ve sınır ötesi elektrik ticaretinde uygulanacak metodları belirlemek üzere kurulmuştur.

Avrupa İletim Sistemi İşletmecileri Birliği (ETSO)’nun konu ile ilgili tecrübelerinden faydalanılarak SETSO bünyesinde Güneydoğu Avrupa’daki sınır ötesi elektrik ticaretinin hangi metodla gerçekleştirileceği konusunda çalışmalar yürütülmektedir. Bu konuda ETSO bölgesinde kullanılan bazı yöntemler;

First come, first served: Kapasite tahsisi belli bir zaman dilimi içindeki başvuru sırasına göre verilir. Eğer net transfer kapasitesine ulaşıldıysa yeni transferler kabul edilmez. (Bu yöntem uygulanması çok basit olmakla birlikte serbest piyasa kurallarına uyumu tartışma konusudur.

Pro-rata: Teklifler arasında hiç bir sıralama yapılmaz. Bütün teklifler işleme alınır. Daha sonra alınan tekliflerin toplamı Net Transfer Kapasitesini (NTC) aşıyorsa bütün transferler aynı oranda düşürülür. Pro-rata yöntemini kullanan ülkeler arasındaki transfer kapasitesi genellikle %50, %50 olacak şekilde kullanılmaktadır.

Explicit Auction: Market oyuncuları piyasaya tekliflerini sunar. NTC kapasitesi en yüksek fiyatı veren teklife öncelik tanınarak kullandırılır. Kapasite güç (MW) bazında kullanıma sunulur.

Implicit Auction: Explicit Auctioning metoduna benzer. Güç yerine Enerji bazında kapasite kullanımı söz konusudur.

Redispatching: İletim kısıtlarının generatörlerin üretim miktarları ile oynayarak düşürülmesi. (Fizibıl bir metod ama sınırlı çünkü sadece TSO sınırları içindeki üretime müdahale edilebiliyor)

Cross-Border co-ordinated redispatching (CCR): Yukardaki yönteme benzer olup komşu TSO’lar üretim miktarlarının değiştirilmesinde ortak hareket ederler.

Market Splitting: Enerji piyasasının coğrafik olarak farklı fiyat bölgelerine ayrılması (TSO yük akışları sonucunda kısıtlı iletim hatlarını tesbit eder, hattın her iki ucu da farklı fiyat bölgelerine ait olur. Bu metod Baltık ülkelerinde başarıyla uygulanmaktadır.

Geleneksel yöntemler Avrupa’daki karmaşık ve büyük enterkonnekte sistemi yönetmek için yetersiz kalmakta, ülkeler arası güç akışlarının komşu ülkelerdeki akışlara çok bağlı olduğu durumlarda işe yaramamaktadır. Halen kullanılan bu yöntemlerin daha etkili bir yöntemle değiştirilmesi konusunda ETSO’da da çalışmalar sürdürülmektedir.

Güneydoğu Avrupa’da serbest piyasanın henüz Batı Avrupa’daki kadar oluşturulmamış ve elektrik regülasyonunun tam olarak başlamamış olması nedeniyle sınır ötesi elektrik ticareti konusunda yeni kuralların kolaylıkla uygulanabileceği düşünülmektedir. Serbest piyasadaki aktörler için en önemli gösterge “Net Transfer Kapasitesi (NTC)” dir. Bu değer bir ülkeden başka bir ülkeye satılabilecek en fazla elektrik miktarını (MW) gösterir.

ETSO ülkelerinde NTC değeri yıllık, aylık ve günlük olarak hesaplanmaktadır. Bu hesaplamalara göre kapasitenin kullanımı serbest piyasaya sunulur. Bu kapasite kullanımı enerji bazında (implicit auction’daki gibi) ya da güç bazında olabilir. NACMPF alt grubunda her ay için NTC hesaplanması yapılmaktadır. Mevcut durumda ülkemiz UCTE bölgesine senkron paralel işletilmemekle birlikte, Türkiye-Bulgaristan arasındaki NTC hesaplamaları NACMPF alt çalışma grubunda incelenmiştir.

UCTE’nin Güneydopu Avrupa bölgesindeki (Eski 2nci senkron bölge) ülkeler arası bağlantılar batı evrupa’daki kadar güçlü olmadığından bu bölgedeki güç akışları bölgedeki diğer akışlara bağlıdır (Strong Interdependency). Örneğin Romanya’dan Sırbistan’a bir elektrik akışı gerçekleştiğinde bu akış bölgedeki diğer sınır ötesi akışları da (örneğin Bulgaristan-Yunanistan) etkilemekte, genellikle NTC değerini küçültücü yönde etki yapmaktadır. Bu nedenle ülkelerin enterkonnekte sistemlerini ve elektriğin izlediği fiziksel yolu dikkate alan ülkeler arası transfer kapasitesini en optimum biçimde kullanabilmek amacı ile yeni bir metoda gereksinim duyulmaktadır. NACMPF alt grubunda (ETSO’nun önerisiyle) Koordineli Açık Arttırma (Coordinated Auctioning) metodu incelenmektedir. Bu metodun en büyük avantajı şebekenin fiziksel yapısının temsil edilebilmesidir. Ancak bu metod bölgedeki İletim Sistemi İşletmecileri arasında çok sıkı bir işbirliği gerektirir. Bu işbirliğinin teknik alt yapısını oluşturabilmek için yapılacak çalışmalar (FTP server, Electronic Highway, ETSO scheduling system) yine NACMPF alt grubunda ele alınmaktadır.

Gerçek uygulamaya geçilmeden önce metodun uygulanabilirliğini görmek ve metodu geliştirmek üzere Sanal Uygulama 2006 yılından itibaren başlatılmıştır. Bu metodun uygulanabilmesi için merkezi bir İhale Ofisi’nin kurulması gereklidir. Sanal uygulamada her ay bölgedeki bir TSO (sistem İşletmecisi) İhale Ofisi görevini yerine getirmekte, gerekli sistem parametrelerini hesaplamakta, NTC değerlerini hesaplamakta ve bunları internette yayınlamaktadır. 2006 yılında sanal uygulamada güç transferi teklifleri bölgedeki TSO’lardan gelmekte iken 2007 yılında metod gerçeğe daha da yakınlaştırılmış ve bölgedeki gerçek Ticaret Şirketleri güç transferi teklifleri ile sanal

ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 5-114

uygulamaya katılmışlardır. Sanal Uygulama için kullanılan internet adresinden konu ile ilgili ayrıntılı bilgiler alınabilmektedir (www.drcat.at) TEİAŞ da sanal uygulamaya aktif olarak katılmakta ve her yıl bir ay Sanal Uygulama İhale Ofisi görevini yerine getirmektedir. Bu metod aynı zamanda bölgedeki regülatörlerle de işbirliğini gerektirmektedir. Bu nedenle zaman zaman bölge regülatörleri ile ortak toplantılar düzenlenmektedir.

“İletim Sistem İşletmecileri Arasında Ücretlendirme Mekanizması (ITC)” alt çalışma grubu ise Güneydoğu Avrupa’da serbest bir elektrik piyasasının oluşturulabilmesi için sınır ötesi iletim hizmetinin (transit) fiyatlandırılması konusunda uygulanacak metodları belirlemek üzere kurulmuştur.

Avrupa İletim Sistemi İşletmecileri Birliği (ETSO)’nun konu ile ilgili tecrübelerinden faydalanılarak Güneydoğu Avrupa’daki sınır ötesi elektrik ticaretinin hangi metotla gerçekleştirileceği konusu araştırılmaktadır. ETSO bölgesinde transit ücretler için uygulanan metodoloji baz alınarak bazı ufak farklılıklarla birlikte SETSO bölgesinde de transit ücretlendirme mekanizması 2004 yılından itibaren uygulanmıştır. UCTE 1.

senkron bölge ve 2. senkron bölgelerinin tekrar birleştirilmesiyle birlikte tek bir senkron bölgede farklı mekanizma ve buna bağlı olarak farklı fiyatların oluşmasının ve de tek bir senkron bölge olması nedeniyle farklı mekanizmaya sahip bölgeler arasında döngü akışları (loop flows) olmasının getirdiği sorunlar nedeniyle tek bir mekanizmaya geçilmesi hedeflenmiştir. Bu yönde ETSO ve SETO arasında yapılan görüşmeler çerçevesinde 2007 yılı ikinci yarsından itibaren ETSO bölgesinde yeni geliştirilen ITC mekanizması ile birlikte uygulanmak üzere SETSO ve ETSO bölgeleri ITC mekanizmalarının birleştirilmesi kararlaştırılmıştır.

2006 yılı başında oluşturulması kararlaştırılan “Dengeleme Yönetimi (BM) alt çalışma grubu bölgesel bir dengeleme marketinin geliştirilmesi ve gerekli prosedürlerin ve çerçevenin belirlenerek dengeleme ile ilgili marketin bölgede uygulanması amacıyla oluşturulmuştur.

Türkiye’de uluslararası elektrik ticareti konusundaki mevzuatın yukarıda açıklanan gelişmelere göre yeniden düzenlenmesi gerekmektedir.

7.7. Yeni Elektrik Mevzuatı ile Enterkonneksiyon Uygulamaları ve Elektrik Ticareti