Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliği’nde Enerji Kalitesi ve Arz Güvenliği Şebeke Yönetmeliğinde üretim, iletim sistemi planlama ile iletim sistemi işletme kriterleri

yayınlanmıştır.

ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 5-124

TEİAŞ, üretim kapasite projeksiyonu ile birlikte iletim sistemi gelişim planının hazırlanmasında esas alınan üretim güvenliği kriterini de yayımlayacaktır. Bu kriter, kesinleşen üretim kapasitesi esas alınarak, bir yıl boyunca puant yükün karşılanamama olasılığının hesaplamasını içermekte olup yükün karşılanamama olasılığı, puant yükün bir yılda toplam yedi gün karşılanamaması anlamına gelen yıllık % 2 veya bu orandan daha düşük bir değer olacaktır. TEİAŞ yıllık üretim kapasite projeksiyonlarında bu hedefe ulaşılabilmesi için görüşlerini yıllık bağlantı olanakları raporuna dahil edecektir.

Günlük, haftalık, aylık ve yıllık işletme planlamasında (Yük Dağıtım) talep tahmininin minimum hata ile yapılması santralların ekonomik işletilmesine ve sistem frekansının iyileştirilmesine imkan verir. Talep tahmini için mevcut durumda herhangi bir yazılım kullanılmamakta olup istatistiksel veriler kullanılarak talep tahmini yapılmaktadır. Tahmin yapılırken benzer günlerin tüketimleri ve benzer günler arasındaki sıcaklık farkları havanın kapalı ve yağışlı olma durumları dikkate alınmaktadır. Bir sonraki günün talep tahmininde hata az olmakla birlikte tatil günleri için yapılan talep tahminlerinde hata oranı artmaktadır. (Örneğin Cuma günü sonraki üç gün için talep tahmini yapıldığından özellikle Pazar ve Pazartesi günlerinin tahminlerinde hata oranı daha fazla olmaktadır.) Bunun sebebi meteorolojiden alınan hava tahminlerinin bu günler için yeterince doğru olmayışıdır. Ayrıca belirli sıcaklıklarda talepte ani artış ve düşüşler gözlenmekte ve bu da talep tahmini hatalarını artırmaktadır. Bununla birlikte güncel olaylar da talebi etkileyen önemli bir faktördür. SCADA sisteminin yenilenmesi kapsamında alınacak yazılımlar ile talep tahmini hatalarının azalması beklenmektedir.

TEİAŞ, iletim sistemini lisansında yer alan hükümlere göre planlayacak ve geliştirecektir.

Kullanıcılar, kendi üretim tesisleri ve/veya şebekelerine ilişkin planlarında ve geliştirme çalışmalarında TEİAŞ’ın görüş ve uygulamalarını dikkate alacaklardır.

Elektrik İletim Sistemi için kaliteyi belirleyen faktörler;

• arzın sürekliliği,

• gerilim ve frekansın Şebeke Yönetmeliği ile Arz Güvenliği ve Kalite Yönetmeliği’nde belirtilen sınırlar içinde kalmasının sağlanmasıdır.

Arzın kalitesi ve güvenilirliğinin belirlenmesi için frekans, gerilim, arıza endeksi ve yedek durumu gibi sistem performans parametrelerinin izlenmesi gerekmektedir.

Elektriğin kalitesini belirleyen kriterler Şebeke Yönetmeliği ve Elektrik İletim Sistemi Arz Güvenirliliği ve Kalitesi Yönetmeliği’nde henüz yayınlanmamış ancak çalışmaları tamamlanmak üzere olan Arz Güvenliği ve Kalite Yönetmeliği’nde ayrıntılı olarak tarif edilmiştir. Aşağıda elektriğin kalitesini belirleyen başlıca faktörler sunulmuştur:

Gerilim

Temel sistem tasarımında sistem, arıza öncesi planlama gerilim sınırları 380 kV

-%2.5,+%10, 154 kV ± %5, ancak 154 kV sistemin 380 kV sistem tarafından beslenmediği bölgelerde ± %10 olacak şekilde planlanır. Bu gerilimler belli bir planlama yılı için sistem puant yükünün %5 üzerindeki bir sistem talebinde de elde edilmedir.

UCTE sistemiyle senkron paralel çalışma başladığında sistem işletme gerilimi 400 kV’a çıkacaktır.

Hem 380 kV hem de 154 kV sistemler normal olarak nominal sistem geriliminin ±

%5’inde işletilir.

İletim Sisteminde darboğaz yaşanması durumlarında gerilim seviyelerinde özellikle ciddi bir İletim Sistemi arızası ve/veya Üretimin Zorunlu Devre Dışı Kalması halinde çok

büyük dalgalanmalar olabilir. 380 kV iletim sisteminin belli bölgeleri bu istisnai durumlarda 437 kV ile 450 kV arasına ayarlı olan aşırı gerilim korumasını harekete geçirebilecek aşırı gerilim darbelerine maruz kalabilir.

Ani Gerilim Değişimleri

Günlük işletme anahtarlaması için olan ve günde birkaç defadan fazla olmayan şönt kompanzasyon anahtarlaması gibi işlemlerdeki ani gerilim değişimleri sistem nominal geriliminin ± % 3’ü ile özellikle talebi besleyen baralarda sınırlıdır.

Günlük işletme anahtarlamasına göre çok daha az sıklıkta gerçekleşen olma olasılığı yüksek sistem kısıtlılık koşullarında, ani gerilim değişimleri nominal sistem geriliminin ±

%5’ini geçmez.

Gerilim Dalgalanmaları/Fliker

Bozucu yükü/üretimi bulunan ve TEİAŞ İletim Sistemine doğrudan bağlı kullanıcıların ortak kuplaj noktasındaki gerilim dalgalanmaları

(a) Tekrarlayarak oluşabilecek olan ani gerilim değişimlerinde gerilim seviyesinin

%1’ini, ani gerilim değişimleri haricindeki büyük gerilim değişimlerinde, TEİAŞ İletim Sistemi’ni veya TEİAŞ’ın görüşüne göre sisteme bağlı herhangi başka birini risk altında bırakmadığı sürece %3’ünü

(b) 380 kV ve 154 kV İletim Sistemine bağlı dalgalı yükler için planlama sınırları Kısa Dönem Fliker Şiddeti 0.85’i, Uzun Dönem Fliker Şiddeti 0.63’ü geçmez.

Frekans

Ulusal sistemin nominal frekansı 50 Hz’dir.

Normal sistem işletmesi ve Otomatik Üretim Kontrolü için hedef sistem frekansı 49.95 ile 50.05 Hz arasındadır .

Sistemin normal çalışma koşullarında işletme frekansı, jeneratörlerin otomatik hız regülatörleri yardımıyla 49.8 Hz ile 50.2 Hz arasında tutulur.

Üretim ve/veya yük kaybını içeren sistemdeki arıza durumunu takiben sistem frekansı 49.5 Hz – 50.5 Hz aralığına frekans kontrolünün sağlanması ile tekrar getirilir.

Harmonikler ve Faz Dengesizliği

Faz gerilimlerinin Harmonikleri ve Faz Dengesizlikleri iletim sistemine bağlı ekipmanın zarar görmesini engellemek için belirlenen sınırlar içerisinde olmalıdır. Bu sınırlar uluslararası standartlara ve sistem üzerindeki mevcut ekipmanların dayanıklılık seviyelerine göre belirlenmiştir.

Ayrıca faz dengesizliğini ve sistemde dolaşan negatif faz bileşenini sınırlandırmak için gerekli görülen yerlerde çaprazlama yapılır.

Mevcut durumda fliker ve harmoniklerle ilgili İletim Sistemi durum tespit raporları olmadığından bu konularda herhangi bir değerlendirme yapılamamaktadır.

İletim Sistemi Uç Noktalarına Bağlanacak Küçük Santrallar

Santral tasarımında gerekli kriterlere uyulmadığı durumda, sistem kararlılığı bozulabilir, yeterli reaktif güç temin edilemezse gerilim regülasyonu ve arz kalitesi sağlanamaz.

Türbin generatör setlerinin döner kütlesinde depolanan kinetik enerji, üretim kaybı veya ada çalışma durumlarında frekans düşümü hızını yavaşlatmak amacıyla serbest

ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 5-126

bırakılmaktadır. Döner kütlelerin dönme hızını azaltan ve sistemin üretim açığının giderilmesine yardımcı olan bu olumlu etki, sistemin ani şoklara dayanımını gösteren önemli bir kriterin (transient stabilite) sağlanmasının ilk unsurudur. Düşük inertialı türbin generatör setlerinin kullanılması durumunda, sistemin toplam inertiası azalmakta, üretim kaybı veya ada çalışma durumlarında tam sistem çöküş riski artmaktadır. Düşük inertialı santralların olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla İletim Sistemine ilave büyük yatırımların yapılması ve sistemdeki döner yedeğin arttırılması gerekmektedir. Daha yüksek İletim yatırımları ve işletme masraflarına rağmen düşük inertialı santralların meydana getireceği olumsuz etkilerin tamamen giderilmesi mümkün olamayacağı için sistem güvenirliliğinin azalması önlenemeyecektir. Ayrıca tübin-generatör setlerinin döner kısımlarının inertiası açısal kararlılık açısından da önem taşımaktadır.

Sistem işletme emniyetinin sağlanması amacıyla Arz Güvenliği ve Kalitesine İlişkin Yönetmelik ile Şebeke Yönetmeliği kapsamındaki santral tasarım kriterlerine ilave olarak, İletim Sisteminin nispeten zayıf olduğu uç noktalarına bağlanacak küçük santralların ünite kararlılığının korunabilmesi için tasarımlarında dikkate alınması gereken özellikler aşağıda verilmiştir:

- Ünitelerin atalet sabiti : H>3.5

- Maksimum erişme (anma hızına, anma tork’unda) : Ts=2H >7 - Dikey eksen transient reaktansı : x’d<=30%

Şebeke Yönetmeliği kapsamında mevcut İletim Sistemi planlama ve işletme prensipleri yeni yapıya ve dünyadaki en son uygulamalara göre düzenlenerek İletim Sistemi planlama ve işletme kriterleri örneklemelerle açıklanmıştır. Şebeke Yönetmeliği Ekleri içinde kullanıcıların İletim Şirketine sunması gereken bilgilerle ilgili standart formlar verilmektedir. Ancak uygulamalarda başlangıç sürecinde bazı aksamalar yaşanabilmektedir. Örneğin Talep Tahminleri için trafo merkezi bazında dağıtım şirketlerinden bilgi alınması gerekmektedir, ancak alt yapı yetersizlikleri nedeniyle 2004 yılı için bu bilgilerin TEİAŞ’a iletilemeyeceği bildirilmiştir.

8.2.2 Elektrik Piyasası Müşteri Hizmetleri Yönetmeliği’nde Müşteri Hizmetleri