World Energy Council
CONSEIL MONDIAL DE L’ENERGIE
—
Turkish National Committee
COMITE NATIONAL TURC
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi
ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU
Aralık 2007 Ankara
ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU
Başkan : Yusuf BAYRAK Üyeler : Adnan SUCUKA
Çetin KOÇAK İğlem KAYIHAN Sinan SÖNMEZ Hayati KÜÇÜK Mehmet Bedir ATEŞ Mustafa TUYGUN Orhan GAYRETLİ Pınar VAROĞLU Necati İPEK
İÇİNDEKİLER
1. GİRİŞ...5-1 2. 2006 YILINDA TÜRKİYE ELEKTRİK ENERJİSİ SEKTÖRÜNÜN DURUMU ... 5-1 2.1. Elektrik Enerjisi Sektörünün Yapısı ... 5-2 2.1.1 Türkiye Serbest Elektrik Piyasası Modeli ve AB Direktifi ... 5-4 2.1.2 Dengeleme ve Mali Uzlaştırma ... 5-6 2.1.3 Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu ve Özelleştirme Strateji Belgesi... 5-7 2.2. Elektrik Enerjisi Kurulu Güç ve Üretim ... 5-8 2.2.1. Kurulu Güç... 5-8 2.2.2. Elektrik Üretimi... 5-12 2. 3. Sistem Puantı ve Tertiplenmiş Yük Eğrisi ... 5-18 2. 4. İletim Sistemi ve Gelişimi ... 5-20 2. 5. Dağıtım Sistemi ve Gelişimi ... 5-22 2.6. Sistem Kayıpları... 5-23 2.7. EÜAŞ Santralarının Son Durumu... 5-27 2.8. EÜAŞ Satışları ... 5-28 2.9. Sorunlar ... 5-29 3. ELEKTRİK ENERJİSİ TALEP TAHMİNLERİ... 5-33
3.1 Elektrik Piyasası Yasası Öncesi Türkiye’de Talep Tahmin Yöntem ve
Uygulamaları ... 5-33 3.2 Elektrik Piyasası Yasası Sonrası Türkiye’de Talep Tahmin Yöntem ve
Uygulamaları ... 5-38 3.2.1 2004 – 2020 Dönemi Türkiye Elektrik Enerjisi Talep ve
Puant Güç Tahmini... 5-38 3.2.2 İletim Sistemi Gelişim Planlaması ve İletim Sistemi Performans Değerlendirmeleri için Yapılması Gereken Yük Tahminleri... 5-41 3.2.3 Puant Yük Tahminleri ... 5-42 3.2.3.1 Kış Puantı Yük Tahminleri... 5-42 3.2.3.2 Yaz Puantı Yük Tahmini... 5-42 3.2.3.3 Minimum Yük Tahmini... 5-42 3.2.4 4628 Sayılı Elektrik Piyasası Yasası Ve Talep Tahmini ... 5-43 3.2.5 Elektrik Piyasası Dağıtım Yönetmeliğinde Talep Tahmini ... 5-44 3.2.6 Dağıtım Şirketlerinin Talep Tahmini ile İlgili Yükümlülükleri... 5-44 3.2.7 Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliğinde Talep Tahmini... 5-44 3.2.8 İletim Şirketinin Talep Tahmini ile İlgili Yükümlülükleri... 5-45 3.2.9 Üretim Kapasite Projeksiyonu ve İletim Sistemi On Yıllık Gelişim Raporu Hazırlanması İçin TEİAŞ’a Verilecek Talep Verileri ... 5-46 3.2.10 Günlük, Aylık, Haftalık, Yıllık Talep ve Enerji Tahminleri
(İşletme Planlaması) ... 5-47 3.3 Dağıtım Şirketlerince Elektrik Enerjisi Talep Tahminlerinin
Yapılmasına Ait İşlemler... 5-48 3.3.1 Veri Toplanması ve Sentezi ... 5-48 3.3.2 Uygulama Destek Dokümanlarının Hazırlanması ... 5-49 3.4 Sonuç ve Öneriler... 5-50
4. ELEKTRİK ENERJİSİ ÜRETİMİNDE BİRİNCİL KAYNAKLARIN
KULLANIM ÖNCELİĞİ ... 5-50 4.1 Ülkemizdeki Birincil Enerji Kaynaklarının Rezervleri ve Potansiyelinin
İrdelenmesi... 5-51 4.1.1 Elektrik Üretimi Bakımından Linyit Rezervlerinin Doğal Gaza Göre
Ekonomik Avantajları ... 5-52 4.2 Birincil Enerji Kaynaklarının Arz Güvenilirliği Açısından İrdelenmesi... 5-54
4.2.1 Mevcut Kurulu Kapasite ve Bilinen Enerji Potansiyelimiz ile
Talebin Karşılanması ... 5-55 4.1.2 Doğal Gaz Ve Hidroelektrik Santralları Nedeniyle Linyit
Santrallarında Kapasitelerin Düşürülmesinin Ekonomik Sonuçları
(Koçak, 2006 Ve 2007) ... 5-56 4.1.3 Linyit Santrallerimizin Dizayna Esas Kapasitelerinde
Çalışamamasının Başlıca Nedenleri (Kömür raporu 4.1.7 bölüm
DEKTMK 2007)... 5-61 4.1.4 Elektrik Enerjisi Arz (Üretim Planlama) Çalışması... 5-62 4.2 Çevre ile İlgili Uluslararası Anlaşmalardan Kaynaklanan Kısıtlar ... 5-65 4.3 Yatırım ve Yakıt Maliyetleri... 5-66 4.4 Dünyada Elektrik Sektöründe Birincil Enerji Kaynakları
Tüketimindeki Eğilimler... 5-67 4.5.1 Enerji Kaynaklarının Elektrik Sektöründe Kullanımı... 5-67
4.5 Sonuç ve Öneriler ... 5-69 5. ELEKTRİK ENERJİSİ ÜRETİM-İLETİM- DAĞITIMINDA PLANLAMANIN
ÖNEMİ ... 5-71
5.1. Elektrik Enerjisi Sektöründe Planlamanın Önemi...5-71 5.2 Elektrik Enerjisi Üretim Planlaması ...5-72 5.2.1 Elektrik Enerjisi Üretim Planlaması ...5-72 5.2.2 Elektrik Enerjisi Üretim Sistemlerinde Kurulu Güç ve
Enerji Yedeği...5-73 5.2.3 Türkiye’de Plan Uygulamaları ve Zamanlama...5-74 5.2.4 Yeni Elektrik Enerjisi Mevzuatı ve Plan ...5-76 5.2.5 Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu ve Özelleştirme
Strateji Belgesi ve Plan
5.2.6 AB Elektrik Direktifi ve Plan ...5-77 5.2.6.1 Avrupa Birliği’nin Revize 2003 Elektrik Direktifi ...5-77 5.2.6.2 Avrupa Birliği Yenilenebilir Enerji Direktifi...5-79 5.3. Elektrik Enerjisi İletim Sistemi Planlaması ...5-83
5.3.1 Optimizasyona Dayalı İletim Sistemi Gelişim Planlarının
Yapılması İçin Kullanılan Metodolojiler ...5-83 5.3.2 Yeni Elektrik Piyasası Yapısında İletim Sistemi Gelişim Planlarının
Yapılmasında Karşılaşılan Sorunlar ...5-84 5.3.3 Yeni Yapıda Uygulamaya Konan Yeni Metodolojiler ...5-85 5.4. Sonuç ve Öneriler ...5-87
6. ELEKTRİK ENERJİSİ YATIRIMLARI ... 5-89 6.1 Elektrik Enerjisi Yatırımlarının Gelişimi ... 5-89 6.2. Elektrik Enerjisi Yatırımlarının Finansmanı ... 5-91 6.3 Üretim Yatırımları ... 5-91 6.3.1 EÜAŞ Üretim Tesisi Yatırımları... 5-92 6.3.2 Santralların Modernizasyonu, İyileştirilmesi Yatırımları... 5-92 6.3.3 Özel Sektör Yatırımları... 5-94 6.4 İletim Sistemi Yatırımları ... 5-94 6.5 TEDAŞ Dağıtım Sistemi Yatırımları... 5-95 6.6 Yeni Elektrik Enerjisi Mevzuatı ve Yatırımlar ... 5-96 6.7 Sonuç ve Öneriler... 5-97 7. ULUSLARARASI ENTERKONNEKSİYONLAR... 5-99 7.1 Enterkonneksiyonların Gelişimi ve Yararları ... 5-99 7.2 Mevcut, Tesis Aşamasında ve Planlanan Enterkoneksiyonlar ... 5-99 7.3 Enterkonneksiyon Teknolojileri ... 5-103 7.3.1 AC Bağlantı İşletme Şekilleri... 5-103 7.3.2 DC Bağlantı... 5-103 7.4 UCTE (Elektrik İletimi Koordinasyon Birliği) ve Türkiye
Elektrik Sisteminin UCTE Sistemine Entegrasyonu ... 5-104 7.5 Enterkonneksiyonlarla İlgili AB’deki Durum... 5-106 7.6. Enterkonneksiyonların Kullanımı ve Kapasiteleri ... 5-109 7.7. Yeni Elektrik Mevzuatı ile Enterkonneksiyon
Uygulamaları ve Elektrik Ticareti... 5-114 7.8. Sonuç ve Öneriler ...5-116 8. 4628 SAYILI YASA VE İLGİLİ YÖNETMELİKLERİN
UYGULANMASI SONUCUNDA ELEKTRİĞİN KALİTESİNİN
KORUNMASI VE KAMU MALİYETLERİNİN AZALTILMASI... 5-117 8.1 Elektrik Enerjisi Kalitesi Nedir ve Nasıl Sağlanır ...5-117 8.1.1 Elektrik Üretiminde Enerji Kalitesi ve Arz Güvenliği ...5-118 8.1.2 İletim Sisteminde Enerji Kalitesi ve Arz Güvenliği ...5-119 8.1.3 Dağıtımda Enerji Kalitesi ve Arz Güvenliği ...5-119 8.1.3.1 Müşteri Hizmetleri Kalitesi ...5-120 8.1.3.2 Dağıtım Sistemlerinde Arz Güvenliği Kalitesi ...5-121 8.1.3.3 Dağıtım Şebekelerinde Gerilim Kalitesi ...5-121 8.2 4628 Sayılı Yasa, Lisans Yönetmeliği, Şebeke Yönetmeliği, Müşteri
Hizmetleri Yönetmeliği, Arz Güvenliği ve Kalitesi Yönetmeliği, Dağıtım 8.2.1 Yönetmeliği Uygulamaları ve Mevcut Durum ...5-123 8.2.2 Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliği’nde Enerji Kalitesi
ve Arz Güvenliği...5-123 8.2.3. Elektrik Piyasası Müşteri Hizmetleri Yönetmeliği’nde Müşteri
Hizmetleri Kalitesi ...5-126 8.2.3.1 Elektrik Piyasası Dağıtım Yönetmeliğinde Arz Güvenliği5-128 8.2.3.2 Dağıtım Şebekelerinin Arz Güvenliği ...5-128 8.3 Türkiye’de Elektrik Enerjisi (Gerilim ve Frekans) Kalitesi ...5-129 8.4. Rüzgar Enerjisi Santrallarının Arz Güvenliği ve Kalitesi
Üzerindeki Etkileri ...5-130
8.5 Enerji Kalitesi Yatırımlarının Maliyetleri ...5-132 8.5.1 Avrupa Birliği Ülkelerinde Enerji Kalitesi İle İlgili Değerler ...5-133 8.5.2 Müşteri Hizmetleri Standartları ve Geliştirilmesi ...5-133 8.5.3 Arz Güvenliği Karşılaştırmaları...5-135 8.6 Sonuç ve Öneriler ... 5-141 9. ÖZELLEŞTİRME, SERBEST PİYASA VE ELEKTRİK SEKTÖRÜ
YAPILANMA MODELİ ... 5-144 9.1 Küreselleşme, Serbestleşme ve Özelleştirme ... 5-144 9.1.1 Küreselleşme ... 5-144 9.1.2 Serbestleşme... 5-145 9.1.3 Özelleştirme... 5-147 9.2 Özelleştirme girişimlerinin tarihsel gelişimi ... 5-148 9.2.1 4628 Sayılı Kanun Dönemi Öncesi ... 5-148 9.2.2 4628 Sayılı Kanun Dönemi ... 5-150 9.2.3 Strateji Belgesi ve Uygulamalar ... 5-152 9.2.4 DUY Uygulamaları ... 5-152 9.2.5 Dağıtım Özelleştirmeleri... 5-153 9.3 Yeniden Sistem Tartışması ... 5-154 9.3.1 Yapılanma Modeli Tartışmasının Altındaki Gerçekler... 5-155 9.3.2 Nasıl Bir Yapılanma Modeli? ... 5-156 9.4 Değerlendirme ve Sonuç... 5-158 10. ELEKTRİK ENERJİSİ VERİMLİLİĞİ... 5-160 10.1 Giriş ... 5-160 10.2 Elektrik Üretiminde Verimlilik ... 5-160 10.3 Elektrik İletim Ve Dağıtımında Verimlilik ... 5-162 10.4 Tüketimde Verimlilik... 5-162 10.5 Sonuç ... 5-164 EKLER ... 5-165
1. GİRİŞ
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi (DEK-TMK) Yönetim Kurulu, ülkemiz enerji sektörünün mevcut durumunun ve serbest piyasa oluşumu yönünde çıkarılan yasaların uygulanması sonucundaki gelişmelerin değerlendirilmesi, sorunların tesbiti ve çözüm önerileri geliştirilmesi amacıyla 2007 yılında bir çalışma gerçekleştirmiştir.
Konunun geniş kapsamlı olması nedeniyle, çalışmayı yapmak üzere ilgili kamu kuruluşları ve özel sektör temsilcilerinin katkıları ile rapor oluşturulmuştur.
Rapor içeriğinde istatistiksel değerler ve sonuçlar için mümkün olduğunca sektördeki ilgili kuruluşların yayımlanmış bilgileri kullanılmıştır.
Türkiye elektrik sektörü son yıllarda büyük bir değişim sürecindedir. Bu süreç içinde ilgili kişi ve kuruluşlar arasında zaman zaman karşıt görüşler ortaya çıkabilmekte, sektördeki gelişmelere ilişkin yorumlar birbirinden tamamen farklı olabilmektedir. Özellikle elektrik sektörünün geleceğe yönelik tasarımı ve işletilmesi ilkelerinde çok farklı görüşler ortaya çıkmaktadır. Bu farklı görüşler bazen elektrik sektöründe mülkiyetlerin kime ait olması gerektiği ve buna bağlı olarak özel sektör faaliyetlerinin etkileri ekseninde olduğu gibi bazen de elektrik enerjisi üretiminde birincil kaynakların kullanılma politikalarında olmaktadır. Rapor içeriğinde bu konularda görüşler ve yorumlar yer almaktadır.
Bu raporda;
2006 yılı Türkiye Elektrik Enerjisi Mevcut Durumu
Elektrik Enerjisi Talep Tahminleri
Elektrik Enerjisi Üretiminde Birincil Kaynakların Kullanım Önceliği
Elektrik Enerjisi Üretim- İletim- Dağıtımında Planlamanın Önemi
Elektrik Enerjisi Yatırımları
Uluslararası Enterkonneksiyonlar
4628 Sayılı Yasa ve İlgili Yönetmeliklerinin Uygulanması Sonucunda Elektriğin Kalitesinin Korunması ve Kamu Maliyetlerinin Azaltılması
Dünyada Elektrik Enerjisi Üretiminde Birincil Kaynak Kullanımı, Dünyadaki Serbest Piyasa Uygulamalarının Sonuçlarına İlişkin Değerlendirmeler, AB Uygulamaları ve Türkiye’nin Konumu
konuları ayrı alt bölümler halinde incelenmiştir.
Elektrik Enerjisi Komisyonu Raporu, DEK-TMK tarafından hazırlanan Çalışma Grupları Yönetmeliği doğrultusunda hazırlanmıştır.
ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 5-2
2. 2006 YILINDA TÜRKİYE ELEKTRİK ENERJİSİ SEKTÖRÜNÜN DURUMU
Bu bölümde 2006 yılı itibarıyla elektrik enerjisi sektörünün genel durumu özetlenmekte ve sektörün sorunlarına değinilmektedir.
2.1. Elektrik Enerjisi Sektörünün Yapısı
20.02.2001 tarihinde kabul edilen ve 03.03.2001 tarihinde yürürlüğe giren 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu (EPK) ile elektrik sektörü yeniden yapılandırılmıştır. Kanunun amacı; elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreye uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetimin sağlanmasıdır.
Bu kanunla Türkiye Elektrik Üretim – İletim A.Ş. (TEAŞ) üç kamu kuruluşuna ayrılmıştır;
• Elektrik Üretim Anonim Şirketi (EÜAŞ)
• Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi (TEİAŞ)
• Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt Anonim Şirketi (TETAŞ)
Kanuna göre bu şirketlerle birlikte üretim faaliyetinde bulunmak üzere, özel sektör üretim şirketleri, otoprodüktörler ve otoprodüktör grupları, dağıtım faaliyetlerinde bulunmak üzere özel sektör dağıtım şirketleri ve 1 Nisan 2004 tarihinde Özelleştirme İdaresi Başkanlığına (ÖİB) devir edilmiş olan Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi (TEDAŞ), satış faaliyetlerinde bulunmak üzere özel sektör toptan ve perakende satış şirketleri piyasada faaliyet göstereceklerdir. Üç kamu kuruluşunun görev alanları aşağıda kısaca özetlenmiştir.
Elektrik Üretim Anonim Şirketi (EÜAŞ): Özel sektör üretim yatırımlarını dikkate almak suretiyle gerektiğinde yeni üretim tesisleri kurabilir, kiralayabilir ve işletebilir. DSİ bünyesindeki üretim tesislerini devralır, özel sektöre devredilmemiş üretim tesislerini işletir, işletme hakkı devredilen veya edilecek olan tesis ve işletmelerin mülkiyetini muhafaza eder.
Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi (TEİAŞ): Elektrik enerjisi iletim faaliyetlerini yürütür. Kamu mülkiyetindeki tüm iletim tesislerini devralır, yeni iletim tesislerini kurar ve işletir. İletim bağlantı ve sistem kullanım tarifelerini hazırlar, yan hizmetler anlaşmaları ile yan hizmetleri satın alır ve sağlar. Yük dağıtımı ile frekans kontrolünü gerçekleştirir.
Uluslararası enterkonneksiyon çalışmaları yapar, iletim sistemi kullanıcılarına iletim ve bağlantı hizmeti sunar, dağıtım şirketleri tarafından hazırlanan talep tahminlerini esas alarak üretim kapasite projeksiyonunu hazırlar. Dengeleme ve uzlaştırma faaliyetini yürütür.
Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt Anonim Şirketi (TETAŞ): Mevcut sözleşmeler kapsamında imzalanmış olan enerji alış ve satış anlaşmalarını TEAŞ’dan ve TEDAŞ’tan devralır, devraldığı ve/veya imzaladığı anlaşmaları yürütür ve sona erdirir. Enerji satış taahhütleri ile sınırlı kalmak üzere, daha ekonomik bir tedarik kaynağı bulunamadığı takdirde öncelikle EÜAŞ’tan alınmak üzere enerji anlaşmaları imzalar. Toptan satış
tarifesini hazırlar. Dağıtım şirketleri ve perakende satış şirketleri ile enerji satış anlaşmaları yapar.
Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK): 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile kurulan EPDK 19/11/2001 tarihinde göreve başlamıştır. EPDK’nın başlıca görevleri aşağıda açıklanmaktadır:
− Üretim, iletim ve dağıtım faaliyetlerinin ayrıştırılması,
− Toptan ve perakende satış faaliyet alanlarının yaratılması,
− Elektrik enerjisi piyasasının Kanun ve çıkarılacak yönetmelikler çerçevesinde EPDK tarafından düzenlenmesi,
− Serbest tüketici kavramının tanımlanması,
− İletim ve dağıtım hizmetlerinden tüm kullanıcıların eşit şartlarda yararlanmasına dair üçüncü şahıs erişim hakkının korunması,
− Piyasaya girişin basitleştirilmesi amacıyla lisans uygulamasının getirilmesi,
− Lisans sahibi tüzel kişiler arasında özel hukuk hükümlerine tabi ikili anlaşmalar yoluyla işleyen bir ikili anlaşmalar pazarının öngörülmesi ve bu pazarın bir dengeleme ve uzlaştırma mekanizması ile bütünlenmesi,
− Fiyat yapısı içinde, sürdürülen piyasa faaliyeti ile doğrudan ilişkili olmayan unsurların yer almaması ve bu anlamda fiyatların gerçek maliyetleri yansıtması,
− Çapraz sübvansiyonlara izin verilmemesi,
− Belli bölgelerin ve/veya tüketicilerin desteklenmesinde tarife yapısına müdahale edilmeksizin nakdi geri ödeme yönteminin benimsenmesi,
− Kamu üretim ve dağıtım varlıklarının Bakanlığın görüş ve önerileri de alınmak suretiyle 4046 sayılı Kanun çerçevesinde Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından özelleştirilmesi
Elektrik sektörünün düzenlenmesi amacı ile Elektrik Piyasası Kanunu kapsamında piyasada faaliyet gösteren tüzel kişilerin ve ilgili kurum ve kuruluşların görüşleri alınarak EPDK tarafından aşağıdaki yönetmelikler Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
− Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği (4.8.2002),
− Elektrik Piyasası Tarifeler Yönetmeliği (11.8.2002),
− Elektrik Piyasası Serbest Tüketici Yönetmeliği (4.9.2002),
− Elektrik Piyasası Dağıtım Yönetmeliği (19.2.2003),
− Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliği (22.1.2003),
− Elektrik Piyasası İthalat ve İhracat Yönetmeliği (4.9.2002),
− Elektrik Piyasası Müşteri Hizmetleri Yönetmeliğidir (31.12.2003),
− Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği (3.11.2004),
− Elektrik Piyasası Arz Güvenilirliği ve Kalitesi Yönetmeliği (10.11.2004).
− Elektrik enerjisi Talep Tahminleri Hakkında Yönetmelik (4.4.2006),
− Yenilenebilir Enerji Kaynak Belgesi Verilmesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik (4.10.2005)
− Elektrik Piyasasında Dağıtım Sisteminde Sunulan Elektrik Enerjisinin Tedarik Sürekliliği, Ticari Ve Teknik Kalitesi Hakkında Yönetmelik (12.9.2006)
− Elektrik Piyasasında Yapılacak Denetimler İle Ön Araştırma ve Soruşturmalarda Takip Edilecek Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik (28.1.2003)
− Elektrik Piyasasında Birden Fazla Piyasa Faaliyetini Sürdürmekte Olan Tüzel Kişilerin Mevcut Sözleşmelerinde Yapılacak Tadillere ve İletim Faaliyeti ile Vazgeçilen Faaliyetlerin Devrine İlişkin Yönetmelik (28.11.2002),
ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 5-4
− Organize Sanayi Bölgelerinin Elektrik Piyasası Faaliyetlerine İlişkin Yönetmelik (29.12.2006),
− Elektrik Piyasasında Dağıtım Sistemi Yatırımlarının Düzenlenmesi Ve Planlardaki Gerçekleşmelerin Denetlenmesi Hakkında Yönetmelik (7.1.2007)
− Elektrik Piyasasında Mali Uzlaştırma Yapılmasına Dair Usul ve Esaslar Tebliği (30.3.2003)
− 20 Dağıtım Şirketinin İlk Uygulama Dönemine İlişkin Gelir Düzenlemesi Hakkında Tebliğ (21.12.2006)
− Elektrik Dağıtım Bölgelerinde Uygulanacak Fiyat Eşitleme Mekanizması Hakkında Tebliğ (21.12.2006)
− Elektrik Piyasasında Perakende Satış Sözleşmesi Düzenlenmesi Hakkında Tebliğ (31.8.2003)
− Elektrik Enerjisi Üretmek Amacıyla Aynı Bölge ve Aynı Kaynak İçin Yapılmış Birden Fazla Lisans Başvurusu Olması Halinde Seçim Yapılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Tebliğ (23.7.2004)
− Elektrik Piyasasında İletim ve Dağıtım Sistemlerine Bağlantı ve Sistem Kullanımı Hakkında Tebliğ (27.3.2003)
− Elektrik Piyasasında Kullanılacak Sayaçlar Hakkında Tebliğ (22.3.2003)
− Rüzgâr ve Güneş Ölçümlerine İlişkin Tebliğ (11.10.2002)
− İletim ve Dağıtım Bağlantı Bedellerinin Belirlenmesi Hakkında Tebliğ (11.8.2002)
− İletim Sistemi Gelirinin Düzenlenmesi Hakkında Tebliğ (11.8.2002)
− İletim Sistemi İşletim Gelirinin Düzenlenmesi Hakkında Tebliğ (11.8.2002)
− Perakende Satış Hizmet Geliri ile Perakende Enerji Satış Fiyatlarının Düzenlenmesi Hakkında Tebliğ (11.8.2002)
− Dağıtım Sistemi Gelirinin Düzenlenmesi Hakkında Tebliğ (11.8.2002)
− Elektrik Piyasasında Gelir ve Tarife Düzenlemesi Kapsamında Düzenlemeye Tabi Unsurlar ve Raporlamaya İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ (31.12.2003)
− Piyasa İşletim Gelirinin Düzenlenmesi Hakkında Tebliğ (7.9.2005)
− 20 Dağıtım Şirketinin İlk Uygulama Dönemine İlişkin Gelir Düzenlemesi Hakkında Tebliğ (21.12.2006)
2.1.1 Türkiye Serbest Elektrik Piyasası Modeli ve AB Direktifi
Türkiye serbest piyasa modelinde öngörülen rekabet seviyesi 96/92/EC Direktifinde öngörülenden daha ileri bir düzey oluşturmaktadır. EPK 96/92/EC Direktifiyle yeniden yapılan tadilatlar dahil uyumlu bir yapı göstermektedir. Elektrik piyasası gelişiminin önündeki en büyük sorun rekabetin uzun vadede gerçekleşecek gibi görünmesinde yatmaktadır.
EPK'nın 96/92/EC Direktifi ile birebir kıyaslanması durumunda aşağıdaki benzerliklerin olduğu görülecektir;
Piyasanın açılması;
Talep tarafında; 20 Şubat 2001 tarihinde kabul edilen 4628 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunu Madde1 (19 ve 20 numaralı bendinde)'de "Serbest Tüketici" Kurul tarafından belirlenen elektrik enerjisi miktarından daha fazla tüketimde bulunması veya iletim sistemine doğrudan bağlı olması nedeniyle tedarikçisini seçme serbestisine sahip gerçek veya tüzel kişi; "Serbest Olmayan Tüketici"de elektrik enerjisi ve/veya kapasite alımlarını bölgesinde bulunduğu perakende satış lisansı sahibi dağıtım şirketi veya
perakende satış şirketlerinden yapabilen gerçek ve tüzel kişi olarak tanımlanmıştır.
4628 sayılı EPK’nın ilk yürürlüğe girmesi ile yıllık tüketimi 9.0 GWh üzerinde olan tüketiciler serbest tüketici ilan edilip doğrudan iletim ağına bağlanabilmekte ve tedarikçisini seçebilmektedir.1 Bu çerçevede, Türkiye'de 3 Mart 2003'de elektrik piyasası rekabete açılmıştır. Yeterli altyapı tamamlanana kadar dengeleme ve uzlaştırma mekanizması 8 saatlik periyotlara göre oluşturulmuştur. Serbest tüketici uygulamasına geçiş, 4628 Sayılı Kanun'la öngörülen piyasa yapısının oluşturulması sürecinde son döneme geçiş anlamını taşımaktadır. Bu değer bugün itibarıyla 3.0 GWh’e 2 düşürülmüştür. Bu özellik Direktifteki gereksinimleri karşılamaktadır.
Arz düzeyinde; piyasada faaliyet gösterecek bütün aktörlerin lisans alma zorunluluğu bulunmaktadır. Otoprodüktörlerin yıllık üretimlerinin maksimum %20’sini piyasadaki serbest tüketicilere satabilme şansları bulunmaktadır. Mülkiyetleri ve faaliyetleri ayrıştırılmak koşuluyla, dağıtım şirketleri perakende şirketi kurup tedarik hizmetini de yerine getirebilme şanslarına sahiptirler. Benzer şekilde dağıtım şirketleri üretim şirketleri ile ortaklık kurarak üretim tesisi kurabilmekte bölgelerinde tüketilen elektrik enerjisinin tamamını kendine ait veya iştirak ilişkisi içinde bulundukları üretim şirketi vasıtası ile karşılayabilmektedir.
İletim sistemi devlet tekelinde kalmakta ancak özel üretim şirketleri lisansları kapsamındaki müşterileri, iştirakleri ve serbest tüketicileri arasında özel direkt iletim hattı tesis edebilmektedir.
Faaliyet ayrıştırması; direktifte dikey tümleşik yapının kurumsal olarak ayrılması kesin hüküm halinde öngörülmezken Türkiye’de üretim, iletim ve toptan satıştan sorumlu kurum olan TEAŞ üç ayrı kuruma bölünmüştür. Bu kurumlar: Üretim için EÜAŞ, iletim için TEİAŞ, ve toptan satış için TETAŞ’tır. Bölünme yasal bazda gerçekleştirilmiş olup bu özellik direktifte öngörülen minimum gereksinimin ilerisinde bulunmaktadır.
Piyasa Tasarımı;
Yukarıda söz edildiği gibi piyasa modeli esas olarak ikili anlaşmalara dayanmaktadır.
Başka bir ifade ile üretim şirketleri, dağıtım şirketleri, toptan satış şirketleri (TETAŞ ve oluşması beklenen yeni toptan satış şirketleri), bağımsız tedarik şirketleri ve serbest müşterilerle anlaşmalar aracılığıyla enerji alıp satacaklardır. EÜAŞ Devlet Su İşleri'nden devir edilen hidrolik santrallar ve diğer kamu üretim kaynaklarının (İşletme Hakkı Devri bazında devir edilenler dahil) mülkiyetini ve mobil santralların sözleşmelerini elinde bulunduracaktır. Mevcut ve yeni otoprodüktörler ihtiyaç fazlası üretimlerini (%20 ile sınırlıdır) dağıtım şirketleri ve serbest müşterilerle satabilmesi için üretim şirketleri ile rekabete girecektir.
Toptan satış piyasasının tek sahibi konumunda olan kamu şirketi TETAŞ Yap İşlet Devret YİD), Yap İşlet (Yİ), İşletme Hakkı Devredilmiş (İHD), Mobil ve Otoprodüktör santrallarının sözleşmelerini yürütmektedir. Nihai tüketiciler düzeyinde serbest müşteriler kendi bölgelerindeki dağıtım/perakendeci şirketlerden veya İşletme Hakkı
1 Serbest tüketici sınırına ilişkin indirimlerin belirlenmesinde;
- Rekabetin gelişimi,
- Ölçme-iletişim-kontrol altyapısının yeterliliği - Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi'nin işlem kapasitesi,
- Piyasada serbestçe müzakere edilerek ikili anlaşmalara bağlanabilecek üretim kapasitesi,
- TEİAŞ ve dağıtım lisansı sahibi tüzel kişiler tarafından serbest tüketicilere ilişkin olarak sağlanan istatistikî bilgiler esas alınmaktadır.
ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 5-6
Devri yoluyla devri gerçekleştirilmiş dağıtıcılardan enerjilerini alabileceklerdir. Bu müşteriler aynı zamanda bağımsız perakendeci veya üreticilerden de enerjilerini alabilme hakkına sahiptir. Serbest olmayan müşteriler ise enerjilerini görevli dağıtım/perakende şirketlerinden veya işletme hakkı devir almış dağıtım şirketinden almak zorundadır.
Mevcut piyasa tasarımında merkezi bir havuz veya enerji borsası öngörülmemiştir.
Başka bir ifadeyle yük tevzi toptan satış piyasasının işletmesinden ayrı tutulmuştur.
Tedarikçiler ile tüketiciler arasında oluşması öngörülen ikili anlaşmalar piyasasının gerçek zamanda işletilmesi esnasında ortaya çıkan dengesizliklerin giderilmesi amacıyla TEİAŞ bünyesinde Dengeleme ve Mali Uzlaştırma Merkezi oluşturulmuştur.
Dengeleme piyasasında, üreticiler sözleşmelerinden artan miktarı satabilecekler, tüketiciler ise sözleşmeleri ile karşılayamadıkları miktarı gerçek zamanda bu merkezden tedarik edebileceklerdir. Dengeleme piyasasında işlem gören elektrik enerjisinin TEİAŞ ile hiçbir ilgisi bulunmayacak, alış veriş sadece tedarikçi ve tüketiciler adına yapılacaktır.
Bu piyasada gerçekleşen elektrik alış verişinin uzlaştırması da yine TEAİŞ tarafından tedarikçi ile tüketici arasında belirlenen zaman dilimi için gerçekleştirilecektir.
2.1.2 Dengeleme ve Mali Uzlaştırma
Serbest piyasada dengeleme ve mali uzlaştırma aynı isimli yönetmelik çerçevesinde yapılacaktır.
Mevcut durumda TEİAŞ, elektrik sistemini merkezi dağıtım (24 saatlik üretim programı) esasına göre dengelemektedir. 24 saatlik talep, bölgesel kontrol merkezlerinin gönderdikleri tahminler esas alınarak Ulusal Yük Dağıtım Merkezince hesaplanmaktadır.
Üretim kısmında katılımcılar;
− EÜAŞ’ın termik ve hidrolik santraları: TEİAŞ bu santralların üretim programlarını yaparken işletme kısıtlarını, santralların karakteristiklerini ve diğer kriterleri dikkate almaktadır.
− Uzun vadeli al ya da öde sözleşmeli Yİ, YİD, İHD santraları: Bu santralların üretim programlarında sözleşmelerinde belirtilen üretim seviyeleri dikkate alınmaktadır.
− Otoprodüktör ve Otoprodüktör Grupları: Bu santralların üretim programına gerekli olmadıkça TEİAŞ karışmamaktadır.
Ulusal Yük Dağıtım Merkezi tarafından her saat için hazırlanan 24 saatlik üretim programına göre günlük tevzi yapılmaktadır. Yük dağıtımında;
− Üretim tesislerinin yakıt maliyeti, yakıt tipi, tesisin yaşı gibi bilgiler dikkate alınarak tahmin edilen maliyetler,
− Enerji satış anlaşması olan santralların yapacakları zorunlu üretimin tamamı,
− Bazı hidrolik santrallar için gerekli suyun temini dikkate alınmaktadır.
Öncelikle Yİ, YİD ve İHD santrallarının sözleşmeleri, otoprodüktör ve otoprodüktör grubu santrallarının üretimleri dikkate alınarak temel yük santralları tespit edilmektedir.
Daha sonra sırası ile su tutma kapasiteleri sınırlı hidrolik santrallar, daha büyük rezervuarlı hidrolik santrallar, sözleşmeye bağlanmamış termik santrallar, puant amaçlı küçük hidrolik santrallar talebi karşılamak üzere günlük üretim programına dahil edilirler.
Gece yükleri çok az miktarda hidrolik santralların katkısı ile veya tamamen termik santrallardan karşılanmaktadır.
Şu anda uzlaştırma üç zamanlı kayıtlardan elde edilen ölçümler ile aylık bazda yapılmaktadır. İkili anlaşmalar ile gerçekleşen üretim ve tüketim miktarları arasındaki farklar dengelemenin konusudur. Mevcut durumda, farklı uzlaştırma periyodları için teklif fiyatları TETAŞ tarafından belirlenmektedir.
Elektrik piyasasının yeniden yapılanmasında dengeleme sisteminde önemli değişiklikler olacaktır. Yeni piyasada üreticilerin kendi üretim programları geçerli olacak, üreticiler, üretim programlarını Bölgesel Yük Dağıtım Merkezleri aracılığı ile Ulusal Yük Dağıtım Merkezine bildirecektir. Bu üretim programları doğrultusunda, sistem işletmecisi (Ulusal Yük Dağıtım Operatörü) üreticilerin üretimlerini artırma veya azaltma yönündeki tekliflerini alarak iletim kısıtlarını da göz önünde bulundurarak sistemi saatlik veya daha hassas bazda bir düzene oturtacaktır.
TEİAŞ, kontrat miktarı ile gerçekleşen enerji alış ve satışı arasındaki farkları dikkate alarak piyasa katılımcıları tarafından ödenecek veya alınacak bedelleri hesaplayarak mali uzlaştırma yapacaktır. Üretim lisansı olan, otoprodüktör veya otoprodüktör grubu lisansı olanlar, toptan ve perakende satış lisansı olanlar uzlaştırmanın taraflarıdır.
Yeni piyasa modelinde, bütün piyasa katılımcılarının mali uzlaştırma sistemine katılması, uzlaştırma periyodlarının 8 saatte birden daha sık olması öngörülmektedir.
2.1.3 Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu ve Özelleştirme Strateji Belgesi
17.3.2004 tarih ve 2004/3 sayılı YPK kararı olarak yayımlanan “Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu ve Özelleştirme Strateji Belgesi” ile sektörün sorunlarına çözüm getirilmesinin hedeflendiği düşünülmekle beraber; belgede sektörün yapısal reformlarının ve enerji politikalarının bir bütün olarak yer almadığı, özelleştirme odaklı prosedürlere ağırlık verildiği görülmektedir. Amacı tüketicilere yeterli, kaliteli ve düşük maliyetli enerji teminini düzenlemek olan Belge’de ana hatları ile;
- serbest piyasa yapısında öngörülen maliyet esaslı tarife yerine bir süre daha ulusal tarife uygulanması,
- serbest tüketici sınırının 7.8 GWh olarak 2009 yılına kadar sabit kalması,
- 21 dağıtım bölgesi oluşturularak bunların 2006 yılı sonuna kadar 4046 sayılı yasaya göre özelleştirilmesi ( 1.4.2004 tarihinde TEDAŞ ÖİB’na devredilmiştir), - üretim santrallarının uygun şekilde gruplandırıldıktan sonra 2005 yılında ÖİB’na
devir edilmesi ve 2006 yılı ikinci yarısında özelleştirme sürecinin başlatılması, - geçiş döneminde EÜAŞ‘ta kalan hidrolik santralların üretimlerini TETAŞ’a
satması, TETAŞ’ın söz konusu EÜAŞ üretimi ile Yİ-YİD-İHD sözleşmelerinden gelen üretimi dağıtım şirketlerine paylaştırması,
- TETAŞ’ın uzun dönemli sözleşmelerden doğan mali yükümlülüklerini yerine getirecek geliri elde edememesi halinde, pahalı sözleşmelerden doğan yükümlülüklerin iletim tarifesine eklenecek bir bedel aracılığı ile karşılanması, - lisanslandırılmış üretim şirketlerinin tesislerini öngördükleri sürede tamamlama
durumunun EPDK’ca izlenerek ETKB’na rapor edilmesi
- kaynak çeşitliliğinin sağlanması ve arz kaynaklarının planlanabilmesi için yapılacak analizler sonucunda yerli kaynaklardan elektrik enerjisi üretim
ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 5-8
yatırımlarının ve arz güvenilirliğinin sağlanması için ETKB ve DPT’nin gerekli düzenlemeleri yapması
öngörülmektedir.
Yayımlandığı günden bu güne kadar, Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu ve Özelleştirme Strateji Belgesi’nde öngörülen hükümlerin hemen hiç birisinin gerçekleşmediği anlaşılmıştır.
2.2. Elektrik Enerjisi Kurulu Güç ve Üretim 2.2.1. Kurulu Güç
Türkiye toplam elektrik kurulu gücü 2006 yılı sonuna göre 40562 MW’a ulaşmıştır.
Kurulu gücün 27418 MW’ı (%67.6) termik ve 13145 MW’ı (%32.4) ise hidrolik ve yenilenebilir kaynaklardan oluşmaktadır. Kurulu gücün yıllar itibariyle gelişimi Tablo 2.1 ve Şekil 2.1’de yakıt cinslerine göre gelişimi Tablo 2.2 ve Şekil 2.2’de verilmiştir. 1984 yılı öncesinde ağırlıklı olarak taşkömürü, linyit, fuel-oil, motorin ve hidrolik santrallardan oluşan Türkiye elektrik üretim sisteminde 1985 yılından itibaren doğal gaz yakıtlı, 2000 yılından itibaren ithal kömür yakıtlı santrallar da işletmeye girmeye başlamıştır. Hidrolik santralara ilave olarak jeotermal, rüzgar, atık gibi diğer yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarına ait üretim tesisleri de 1984 yılından itibaren üretim sisteminde yer almaya başlamış olup elektrik üretiminde kullanılan enerji kaynakları çeşitlendirilmiştir.
Tablo 2. 1 Türkiye Kurulu Gücünün Yıllar İtibariyle Gelişimi (MW)
TERMİK HİDROLİK +
YENİLENEBİLİR TOPLAM YILLIK ARTIŞ (%)
1970 1509,5 725,4 2234,9 13,6
1975 2407,0 1779,6 4186,6 12,2
1980 2987,9 2130,8 5118,7 0,0
1985 5229,3 3892,3 9121,6 7,8
1990 9535,8 6781,8 16317,6 3,2
1995 11074,0 9880,3 20954,3 0,5
2000 16052,5 11211,6 27264,1 4,4
2001 16623,1 11709,3 28332,4 3,9
2002 19568,5 12277,3 31845,8 12,4
2003 22974,4 12612,6 35587,0 11,7
2004 24144,7 12679,3 36824,0 3,5
2005 25902,3 12941,2 38843,5 5,5
2006(*) 27417,8 13144,7 40562,5 4,4
(*) 2006 yılı rakamları geçici rakamlardır.
Kaynak: Elektrik Üretim-İletim İstatistikleri 2005 TEİAŞ – APK
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 45000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
MW
TERMİK HİDROLİK + YENİLENEBİLİR
1983 sonunda toplam kurulu gücün %29,5’i linyit ve taş kömürü, %23,7’si fuel oil- motorin-çok yakıtlı ve %46,7’si hidrolik santrallardan oluşmuş iken 2006 sonu geçici değerlerine göre bu dağılım %21,1’i linyit ve taşkömürü, %7,2’si fuel oil-motorin-çok yakıtlı, %32,5’i hidrolik, %35,1’i doğal gaz, %4,1’i ithal kömür santrallarından oluşmaktadır.
Tablo 2. 2 Türkiye Kurulu Gücünün Yakıt Cinslerine Göre Gelişimi (MW)
TAŞ
KÖMÜRÜ LİNYİT İTHAL KÖMÜR
SIVI YAKIT+ÇOK
YAKIT
DOĞAL
GAZ HİDROLİK +
YENİLENEBİLİR TOPLAM
1970 350,3 290,9 868,3 725,4 2234,9
1975 350,3 593,1 1463,6 1779,6 4186,6
1980 323,3 1047,0 1617,6 2130,8 5118,7
1985 219,9 2864,3 2045,1 100,0 3892,3 9121,6 1990 331,6 4874,1 2120,1 2210,0 6781,8 16317,6 1995 326,4 6047,9 1802,0 2883,9 9894,1 20954,3 2000 335,0 6508,9 145,0 4135,3 4904,5 11235,4 27264,1 2001 335,0 6510,7 145,0 4758,1 4850,7 11732,9 28332,4 2002 335,0 6502,9 145,0 5310,9 7247,1 12304,9 31845,8 2003 335,0 6438,9 1465,0 5846,1 8861,8 12640,2 35587,0 2004 335,0 6450,8 1510,0 5690,1 10131,2 12706,9 36824,0 2005 335,0 7130,8 1651,0 5774,0 10976,2 12976,5 38843,5 2006 335,0 8210,8 1651,0 5743,1 11436,6 13144,7 40562,5
Şekil 1.1 Türkiye Kurulu Gücünün Yıllar İtibariyle Gelişimi
ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 5-10
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 45000
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
MW
TAŞ KÖMÜRÜ LİNYİT İTHAL KÖMÜR SIVI YAKIT+ÇOK YAKIT DOĞAL GAZ HİDROLİK + YENİLENEBİLİR
1984 yılında ve sonrasında çıkarılan yasalarla özel sektörün elektrik enerjisi faaliyetlerine katkısının artırılması hedeflenmiştir. 1984 yılında toplam kurulu gücün içinde %85 olan kamunun payı 2006 sonunda %58.5 olmuştur. Yıllar itibariyle üretici kuruluşların kurulu güçlerinin gelişimi Tablo 2.3 ve Şekil 2.3’de verilmiştir. 2006 sonu itibariyle elektrik enerjisi üretiminde kamu (EÜAŞ ve bağlı ortaklıkları), özel sektör (Yİ, YİD, İHD, serbest üretim şirketleri ve otoprodüktörler) ve kiralama yöntemiyle hizmet alınan Mobil Santrallar faaliyet göstermekte olup, kurulu gücün 2006 yılı sonu itibariyle yakıt bazında bu üretici kuruluşlara dağılımı Tablo 2.4’de verilmektedir (2006 yılı rakamları geçici rakamlardır).
Mobil santralardan:
♦ 24,8 MW Hakkâri–II Mobil santralının sözleşme süresi 16.08.2006 tarihinden itibaren 1 (bir) yıl süreyle uzatılmıştır.
♦ 24,7 MW kurulu gücündeki Van II Mobil Santralı ile 27,9 MW kurulu gücündeki Isparta Mobil Santralı’nın sözleşmeleri bitmiştir.
♦ 153.9 MW Kırıkkale, 117.9 MW Batman, 25,6 MW Siirt, 24,4 MW İdil II, 34,1 MW Mardin ve 53,8 MW Esenboğa Mobil Santrallarının sözleşme süreleri bitmiştir.
♦ 131,3 MW’lık Samsun I ve Samsun II Mobil santrallarının sözleşme süreleri 27.02.2008 tarihinde sona erecektir.
Ancak mobil santrallar halen Türkiye İletim Sistemine bağlı olarak kaldıkları için toplam kurulu güç içinde gösterilmiştir.
Şekil 2.1 Türkiye Kurulu Gücünün Yakıt Cinslerine Göre Dağılımı
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000 18000 20000
1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
MW
EÜAŞ EÜAŞ'IN BAĞLI ORTAKLIKLARI ÖZELLEŞTİRME KAPSAMI ÜRETİM ŞİRKETLERİ İŞLETME HAKKI DEVİR OTOPRODÜKTÖR MOBIL SANTRALLAR AYRICALIKLI ŞİRKETLER (*)
Tablo 2. 3 Türkiye Kurulu Gücünün Üretici Kuruluşlara Göre Gelişimi (MW)
(2) : ÇEAŞ ve Kepez’e ait santrallar EÜAŞ’a devredilmiştir.
Kaynak: Elektrik Üretim – İletim İstatistikleri 2005 TEİAŞ APK
Şekil 2. 3 Türkiye Kurulu Gücünün Üretici Kuruluşlara Göre Gelişimi
TÜRKİYE
MW % MW % MW % MW % MW % MW % MW % MW %
1985 7794,6 85,5 1002,6 11,0 324,4 3,6 9121,6
1990 14729,3 90,3 16,0 0,1 1193,9 7,3 378,4 2,3 16317,6
1995 15574,2 74,3 3284,0 15,7 35,2 0,2 1344,6 6,4 716,3 3,4 20954,3 2000 17967,9 65,9 3284,0 12,0 1985,3 7,3 330,1 1,2 2995,9 11,0 90,6 0,3 610,3 2,2 27264,1 2001 17779,3 62,8 3284,0 11,6 2337,8 8,3 650,1 2,3 3373,9 11,9 297,0 1,0 610,3 2,2 28332,4 2002 17774,3 55,8 3284,0 10,3 4659,0 14,6 650,1 2,0 3735,6 11,7 622,5 2,0 1120,3 3,5 31845,8 2003 17959,3 50,5 2154,0 6,1 1680,0 4,7 7806,3 21,9 650,1 1,8 4541,8 12,8 795,5 2,2 35587,0 2004 17955,6 48,8 2154,0 5,8 1680,0 4,6 9223,7 25,0 650,1 1,8 4380,4 11,9 780,2 2,1 36824,0 2005 18750,6 48,3 2154,0 5,5 1680,0 4,3 10796,9 27,8 650,1 1,7 4062,2 10,5 749,7 1,9 38843,5 2006 19881,9 49,0 3834,0 9,5 11721,4 28,9 650,1 1,6 3750,09 9,2 725,0 1,8 40562,5
AYRICALIKLI ŞİRKETLER
(*) ÜRETİM
ŞİRKETLERİ
İŞLETME
HAKKI DEVİR OTOPRODÜKTÖR MOBIL SANTRALLAR EÜAŞ EÜAŞ'IN BAĞLI
ORTAKLIKLARI
ÖZELLEŞTİRME KAPSAM VE PROGRAMINA
ALINAN SANTRALLAR
ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 5-12
Tablo 2. 4 2006 Yılı Türkiye Kurulu Gücünün Birincil Enerji Kaynaklara Göre Üretici Kuruluşlara Dağılımı (MW)
* Otoprodüktör santrallarında kullanılmakta olan Kok Gazı, Yüksek Fırın Gazı gibi kömür ürünleri dahildir.
** Otoprodüktör santrallarında kullanılmakta olan Rafineri Gazı dahildir.
Kaynak: Elektrik Üretim – İletim İstatistikleri 2005 TEİAŞ APK
Türkiye doğal gaz kurulu gücünün %65,9’u, kömür kurulu gücünün %23,9’u ve hidrolik kurulu gücünün%14,6’sı özel sektör santrallarından oluşmaktadır. Doğal gaz yakıtlı santralların tesis sürelerinin kısalığı, üretim maliyetlerinin düşüklüğü ve doğal gaz teminindeki kolaylık gibi sebeplerle özel sektör doğal gaz yakıtlı santral tesisine yönelmiştir.
2.2.2. Elektrik Üretimi
2006 yılı geçici rakamlarına göre, 175.9 milyar kWh elektrik enerjisi üretimi, 0.6 Milyar kWh ithalat, 2.2 milyar kWh ihracat yapılmış ve 174.2 milyar kWh olan ülke tüketimi karşılanmıştır. Buna göre kişi başı brüt tüketim 2357 kWh olarak gerçekleşmiştir. 2006 yılında gerçekleşen üretimin %25.1’i hidrolik, %44.0’ı doğal gaz, %26.3’ü kömür, %4.4’ü sıvı yakıtlı santrallardan elde edilmiştir. Üretimin yıllara göre gelişimi Tablo 2.5 ve Şekil 2.4’de, yakıt tiplerine göre gelişimi Tablo 2.6 ve Şekil 2.5’de 2006 yılı üretimi Tablo 2.7’de verilmektedir. Toplam elektrik üretimi içinde kaynakların dağılımında 1985 yılından bu yana belirgin değişiklikler olmuştur. Elektrik üretiminin yakıt cinslerine göre dağılımı incelendiğinde hidrolik santralların üretimlerinin genellikle su gelirlerine bağlı olarak değişmekle birlikte 1985 yılında %44 olan toplam üretim içindeki payının 2006 yılında %26 seviyesine gerilediği görülmektedir. 1999 yılında YİD ve 2001-2002 yıllarında Yİ modeli kapsamındaki doğal gaz yakıtlı santraların işletmeye girmeleri ile birlikte doğal gazın toplam üretim içindeki payı hızla artarken kömür yakıtlı santraların payında çok belirgin bir azalma olduğu görülmektedir. 1985 yılında doğal gaz yakıtlı santral üretimlerinin toplam üretim içindeki payı neredeyse sıfır iken 2006 yılında bu oran %44 seviyesine yükselmiştir. Toplam üretim içinde termik santral üretimleri 1980’li yıllarda %60-65 iken 2006 yılında %75 oranına yükselmiş, termik santralar arasında ise kömür ve sıvı yakıtlı santrallar ağırlığını kaybederken doğal gaz yakıtlı santraların toplamdaki payı oldukça belirgin bir şekilde artmıştır.
TÜRKİYE TOPLAMI BİRİNCİL ENERJİ
KAYNAĞI EÜAŞ EÜAŞ'IN BAĞLI ORTAKLIKLARI
SERBEST ÜRETİM ŞİRKETİ
İŞLETME HAKKI DEVRİ
OTOP. MOBİL YAP- İŞLET- DEVRET
YAP İŞLET
MW %
KÖMÜR* 5047,0 2714,0 620,0 495,8 1320,0 10196,8 25,1
SIVI YAKITLAR** 876,0 179,8 694,0 725,0 2474,8 6,1
DOĞAL GAZ 2782,9 1120,0 1462,8 1030,7 258,4 4781,8 11436,6 28,2
YENİLENEBİLİR+ATIK 34,7 34,7 0,1
DİĞER 6,6 6,6 0,0
TEK YAKITLI
TOPLAMI 8705,9 3834,0 1649,2 620,0 2255,2 725,0 258,4 6101,8 24149,5 59,5 ÇOK YAKITLI
TOPLAMI 1146,2 930,9 1191,2 3268,3 8,1
TERMİK TOPLAM 8705,9 3834,0 2795,4 620,0 3186,1 725,0 1449,6 6101,8 27417,8 67,6
HİDROLİK TOPLAM 11161,0 326,9 30,1 562,8 982,0 13062,8 32,2
JEOTERMAL 15,0 8,0 23,0 0,1
RÜZGAR 0,0 40,4 1,2 17,4 59,0 0,1
GENEL TOPLAM 19881,9 3834,0 3170,6 650,1 3750,1 725,0 2449,0 6101,8 40562,5 100,0
% 49,0 9,5 7,8 1,6 9,2 1,8 6,0 15,0 100,0
0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000 160000 180000
GWh
1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
JEOTER.+RÜZGAR HİDROLİK TERMİK
Tablo 2. 5 Türkiye Elektrik Üretiminin Yıllar İtibariyle Gelişimi (GWh)
ULUSAL ÜRETİM BRÜT TÜKETİM SAATLİK PUANT (GWh) ARTIŞ
(%)
İTHALAT
(GWh) İHRACAT
(GWh) (GWh) ARTIŞ
(%) (MW) ARTIŞ (%) 1984 30613,5 11,9 2653,0 33266,5 12,5 5509 16,4 1985 34218,9 11,8 2142,4 36361,3 9,3 5739 4,2 1986 39694,8 16,0 776,6 40471,4 11,3 6440 12,2 1987 44352,9 11,7 572,1 44925,0 11,0 7412 15,1 1988 48048,8 8,3 381,2 48430,0 7,8 7613 2,7 1989 52043,2 8,3 558,5 52601,7 8,6 8499 11,6 1990 57543,0 10,6 175,5 906,8 56811,7 8,0 9056 6,6 1991 60246,3 4,7 759,4 506,4 60499,3 6,5 9903 9,4 1992 67342,2 11,8 188,8 314,2 67216,8 11,1 10975 10,8 1993 73807,5 9,6 212,9 588,7 73431,7 9,2 11819 7,7 1994 78321,7 6,1 31,4 570,1 77783,0 5,9 12495 5,7 1995 86247,4 10,1 0,0 695,9 85551,5 10,0 13876 11,1 1996 94861,7 10,0 270,1 343,1 94788,7 10,8 15185 9,4 1997 103295,8 8,9 2492,3 271,0 105517,1 11,3 16766 10,4 1998 111022,4 7,5 3298,5 298,2 114022,7 8,1 17614 5,1 1999 116439,9 4,9 2330,3 285,3 118484,9 3,9 18954 7,6 2000 124921,6 7,3 3791,3 437,3 128275,6 8,3 19405 2,4 2001 122724,7 -1,8 4579,4 432,8 126871,3 -1,1 19407 0,0 2002 129399,5 5,4 3588,2 435,1 132552,6 4,5 20887 7,6 2003 140580,5 8,6 1158,0 587,6 141150,9 6,5 21659 3,7 2004 150698,3 7,2 463,5 1144,3 150017,5 6,3 23279 7,5 2005 161956,2 7,5 635,9 1798,1 160794,0 7,2 25077 7,7 2006 175893,3 8,6 573,2 2235,7 174230,8 8,4 27594 10,0 2006 yılı değerleri geçicidir.
Kaynak: Elektrik Üretim – İletim İstatistikleri 2003 TEİAŞ APK
Şekil 2. 4 Türkiye Elektrik Üretiminin Yıllar İtibariyle Gelişimi
ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 5-14
0 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 80000
1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
GWh
KÖMÜR SIVI YAKIT DOĞAL GAZ YENİLEN.+ATIK HİDROLİK JEOTERMAL+RÜZGAR
Tablo 2. 6 Türkiye Elektrik Üretiminin Yakıt Cinslerine Göre Yıllar İtibariyle Gelişimi (GWh)
KÖMÜR YAKIT SIVI DOĞAL GAZ YENİLEN.+ATIK HİDROLİK JEOTERMAL+RÜZGAR TOPLAM
1985 15027,8 7082,0 58,2 0,0 12044,9 6,0 34218,9 1990 20181,3 3941,7 10192,3 0,0 23147,6 80,1 57543,0 1995 28046,9 5772,0 16579,3 222,3 35540,9 86,0 86247,4 2000 38186,3 9310,8 46216,9 220,2 30878,5 108,9 124921,6 2001 38417,5 10366,2 49549,2 229,9 24009,9 152,0 122724,7 2002 32149,1 10743,8 52496,5 173,7 33683,8 152,6 129399,5 2003 32252,9 9196,2 63536,0 115,9 35329,5 150,0 140580,5 2004 34447,6 7670,3 62241,8 104,0 46083,7 150,9 150698,3 2005 43192,5 5482,5 73444,9 122,4 39560,5 153,4 161956,2 2006 46307,1 7697,5 77386,9 120,6 44157,7 223,5 175893,3 2006 yılı değerleri geçicidir.
Kaynak: Elektrik Üretim – İletim İstatistikleri 2005 TEİAŞ APK
Şekil 2. 5 Türkiye Elektrik Üretiminin Yakıt Cinslerine Göre Yıllar İtibariyle
Tablo 2.7 2006 Yılı Türkiye Kurulu Güç ve Üretiminin Üretici Kuruluşlara Dağılımı (GWh)
ÜRETİM KURULU GÜÇ
(GWh) (%) (MW) (%)
EÜAŞ 71077,1 40,4 19881,9 49,0
EÜAŞ'a BAĞLI ORTAKLIKLAR 13447,7 7,6 3834,0 9,5
İHD 4060,5 2,3 650,1 1,6
MOBİL 531,1 0,3 725 1,8
OTOPRODÜKTÖR 16586,1 9,4 3750,1 9,2
Yİ 42667,0 24,3 6101,8 15,0
YİD 14769,5 8,4 2449 6,0
SERBEST ÜRETİM ŞİRKETLERİ 12754,3 7,3 3170,6 7,8
TOPLAM 175893,3 100,0 40562,5 100,0
KAMU* 85055,9 48,4 24440,9 60,3
ÖZEL 90837,4 51,6 16121,6 39,7
TOPLAM 175893,3 100,0 40562,5 100,0
*Mobil dahil
Şekil 2. 6 2006 Yılı Türkiye Kurulu Güç ve Üretiminin Üretici Kuruluşlara Dağılımı (GWh)
KURULU GÜÇ ÜRETİM
EÜAŞ 49,0%
SERBEST ÜRETİM ŞİRKETLERİ
7,8%
Yİ 15,0%
YİD 6,0%
OTOPRODÜKTÖR 9,2%
MOBİL 1,8%
İHD EÜAŞ'a BAĞLI 1,6%
ORTAKLIKLAR 9,5%
EÜAŞ'a BAĞLI ORTAKLIKLAR
7,6%
İHD 2,3%
MOBİL
0,3% OTOPRODÜKTÖR 9,4%
YİD 8,4%
Yİ 24,3%
SERBEST ÜRETİM ŞİRKETLERİ
7,3%
EÜAŞ 40,4%
1985 yılından bu yana elektrik sektöründe üretici kuruluşların paylarında da önemli bir değişiklik olduğu Tablo 2.8’de ve kuruluşların 2006 yılı toplam elektrik üretimi içindeki payları Tablo 2.9’da gösterilmektedir.
ELEKTRİK ENERJİSİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU 5-16
Tablo 2. 8 Türkiye Brüt Elektrik Enerjisi Üretiminin Üretici Kuruluşlara Dağılımı
EÜAŞ
EÜAŞ BAĞLI ORTAKLIK
AYRICALIKLI
ŞİRKETLER OTOP. ÜRETİM
ŞİRKETİ MOBİL İHD TOPLAM
1984 26686 1691 2233 3 30614
1985 30249 1592 2378 0 34219
1986 35470 1454 2771 0 39695
1987 39679 1592 3082 0 44353
1988 43014 1858 3177 0 48049
1989 47454 1317 3267 5 52043
1990 52854 1305 3361 23 57543
1991 55461 1370 3369 47 60246
1992 61533 2015 3727 67 67342
1993 67100 2467 4172 69 73808
1994 71943 1686 4619 74 78322
1995 71544 6651 2301 5625 126 86247 1996 69124 16291 2908 6071 469 94862 1997 72487 18432 2214 7754 2409 103296 1998 78581 17494 2299 10131 2517 111022 1999 74402 17911 2169 12529 9224 205 116440 2000 73942 19292 1903 15962 12039 644 1141 124922 2001 67469 18894 1346 17914 13279 1117 2707 122725 2002 60075 17257 4507 20447 19700 3209 4205 129400 2003 54760 8337 2021 23127 45461 2558 4317 140581 2004 63893 4124 0 23758 53700 1288 3935 150698 2005 68161 5301 0 17087 66409 878 4121 161956 2006 71077 13448 0 16586 70191 531 4061 175893 Ayrıcalıklı Şirketler 2004 yılından itibaren EÜAŞ'a devredilmiştir.
YİD, Yİ ve Serbest Üretim Şirketleri birlikte toplanmıştır.
2006 yılı değerleri geçicidir.
Kaynak: Elektrik Üretim – İletim İstatistikleri 2005 TEİAŞ APK
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
1984 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Tablo 2. 9 Türkiye Brüt Elektrik Enerjisi Üretiminde Üretici Kuruluşlara Payları
EÜAŞ
EÜAŞ BAĞLI ORTAKLIK
AYRICALIKLI
ŞİRKETLER OTOP. ÜRETİM
ŞİRKETİ MOBİL İHD TOPLAM
1984 87,2 0,0 5,5 7,3 0,0 0,0 0,0 100,0
1985 88,4 0,0 4,7 6,9 0,0 0,0 0,0 100,0
1986 89,4 0,0 3,7 7,0 0,0 0,0 0,0 100,0
1987 89,5 0,0 3,6 6,9 0,0 0,0 0,0 100,0
1988 89,5 0,0 3,9 6,6 0,0 0,0 0,0 100,0
1989 91,2 0,0 2,5 6,3 0,0 0,0 0,0 100,0
1990 91,9 0,0 2,3 5,8 0,0 0,0 0,0 100,0
1991 92,1 0,0 2,3 5,6 0,1 0,0 0,0 100,0
1992 91,4 0,0 3,0 5,5 0,1 0,0 0,0 100,0
1993 90,9 0,0 3,3 5,7 0,1 0,0 0,0 100,0
1994 91,9 0,0 2,2 5,9 0,1 0,0 0,0 100,0
1995 83,0 7,7 2,7 6,5 0,1 0,0 0,0 100,0
1996 72,9 17,2 3,1 6,4 0,5 0,0 0,0 100,0
1997 70,2 17,8 2,1 7,5 2,3 0,0 0,0 100,0
1998 70,8 15,8 2,1 9,1 2,3 0,0 0,0 100,0
1999 63,9 15,4 1,9 10,8 7,9 0,2 0,0 100,0
2000 59,2 15,4 1,5 12,8 9,6 0,5 0,9 100,0
2001 55,0 15,4 1,1 14,6 10,8 0,9 2,2 100,0
2002 46,4 13,3 3,5 15,8 15,2 2,5 3,2 100,0
2003 39,0 5,9 1,4 16,5 32,3 1,8 3,1 100,0
2004 42,4 2,7 0,0 15,8 35,6 0,9 2,6 100,0
2005 42,1 3,3 0,0 10,6 41,0 0,5 2,5 100,0
2006 40,4 7,6 0,0 9,4 39,9 0,3 2,3 100,0
Yıllık toplam elektrik üretimi içinde üretici kuruluşların payına bakılacak olduğunda Tablo 2.8, Tablo 2.9 ve Şekil 2.7, özel sektörün elektrik üretiminde yer almaya başlaması ile 1984 yılında %87 olan kamu santrallarının payı 2006 yılı sonunda % 40 olmuştur.
Burada serbest piyasa ile ilgili olarak üzerinde dikkatle düşünülmesi gereken husus talebin karşılanmasında %55 payı olan özel sektör üretiminin rekabete açık olmayıp al ya da öde prensibi ile sözleşmelere bağlanmış veya otoprodüktörler gibi tüketicisi belli olan, diğer bir deyişle zorunlu olarak üretilmesi gereken üretim olmasıdır.
Şekil 2. 7 Yıllık Toplam Elektrik Üretimi içinde Üretici Kuruluşların Payları
