Endüstri devrimi, tarihin bütününde egemen olan toplum türlerinin ortadan kalkmasına neden olan bir gelişmedir. Devrim kendi toplumsal yapısını da beraberinde getirmiş ve toplum türü de “endüstri toplumu” adını almıştır. Başka bir ifade ile Endüstri devrimini yaratan bilim ve teknolojiye dayalı yeniliklerin üretimde,
58 “Endüstri Devrimi,” (çevrimiçi) www.tr.wikipedia.org, 29 Kasım 2008
59 Geoffrey Timmins, Steven King, Making Sence of The Industrial Revolution: English economy
yani ekonomik alanda artan ölçüde kullanılmasına ve yeni sosyal yapıların doğmasına yol açmış, oluşan yeni toplumsal yapı da endüstri toplumu olarak adlandırılmıştır.60
Endüstri toplumları daha önceki bütün toplumsal düzenlerden farklı olarak köklerinin bulunduğu Avrupa‟yı aşarak, dünyanın tüm coğrafyalarına uzanan sonuçlar doğurmuştur. Yaşanan bu değişim kısaca endüstrileşme olarak da tanımlanır.
Bu değişimler arasında, yeni makinelerin bulunması ve güç (özellikle su ve buhar gücü) kaynaklarını üretime koşma ve üretim yöntemlerinin geliştirilmesi için bilimden yararlanma ilk akla gelenlerdendir.61 Bir alandaki yeni buluş ve yenilikler başka alanlardaki yenilikleri de harekete geçirdiği için, endüstri toplumlarında teknolojik yeniliklerin hızı, geleneksel toplumsal düzenlere göre son derce yüksek olmuştur. Bilim ve teknolojinin endüstri ve endüstri toplumundaki önemine daha sonra detaylı olarak değinilecektir.
Endüstri devriminde sonra yaşanan bir diğer gelişme de yeni toplum yapısı ile birlikte yeni sorunların ortaya çıkmasıdır. Bunların ilk sırasında söz konusu değişimden ve gelişmeden yeterince yararlananlar ve yararlanamayanlar olmak üzere toplumda yaşanan ikiye bölünme yer alır. Süreç içinde ikiye bölünen toplumsal yapı, yeni politikalarla sosyal, politik ve kültürel açıdan bütünleşme sürecine yönelmiştir.62
Endüstri toplumunun öncesinde var olan uygarlıkların en gelişmişlerinde dahi, insanların büyük bölümü toprak üzerinde çalışırlardı. Teknolojik gelişmenin görece düşük düzeyi, küçük bir azınlık dışında insanları tarımsal üretimin gerektirdiği gündelik işlerden kurtulmalarına olanak tanımamıştır. Buna karşın
60
Hüsnü Erkan, a.g.e., s.4
61 “Endüstri Toplumu,” (çevrimiçi) http://www.msxlabs.org/forum/sosyoloji/236766-toplum-turleri-
sanayi-toplumlari.html, 21 Ağustos 2009 62
endüstri toplumunun temel özelliği, çalışan nüfusun büyük bölümünün tarım yerine fabrikalar, ofisler ya da dükkanlarda çalışıyor olmasıdır.63
Endüstri toplumunda insanların %90‟ından fazlası, var olan işlerin büyük bölümünün yer aldığı ve yeni iş olanaklarının yaratıldığı kasaba ve kentlerde yaşar. En büyük kentler, daha önceki toplum türlerinde bulunan kentsel yerleşimlerden çok daha büyüktür. Kentlerde toplum yaşamı önceye kıyasla daha kişisellik dışıdır ve kent yaşamının ortaklaşa niteliği ağır basar.64
Pek çok gündelik karşılaşma, tanıdığımız insanlar yerine yabancılarla gerçekleşir. Büyük şirketler ya da hükümet kurumları gibi büyük ölçekli örgütler, hemen herkesin yaşamlarını etkiler konumdadır.
Endüstri toplumu, tarıma dayalı geleneksel toplumu geride bırakarak, teknolojisi, ekonomisi, sosyal ve kültürel sistemleri tamamen eskisinden farklı yeni bir toplum yapısı olmanın yanında, yeni bir yaşam biçimi de yaratmıştır. Bu yeni toplum yapısı durağan değildir. İçerdiği teknoloji ve ortaya çıkan yenilenmelerle birlikte kendi içinde sürekli gelişim ve değişim içindedir.65
İlk aşamada endüstri üretiminin payı artar. Bu süreçte endüstrinin çeşitli dalları önem kazanır. Başlangıçta temel mallar üreten sektörler olan gıda ve tekstil gelişirken, daha sonra demir-çelik, kimya, otomobil ve uçak endüstrisi gibi ara ve yatırım malları endüstrisi gelişir.66
Süreci şekillendiren temel çıktı, maddi ürünlerdir.
Endüstri toplumunun ekonomik yapısı; pazara yönelik mal üretimi için sermaye birikimi - işbölümüne dayalı üretimde uzmanlaşma - üretim ve tüketimin, kuruluş ve yerleşim yerlerinin birbirinden ayrılması şeklindedir. Toplumun sosyo- ekonomik sistemini belirleyici unsurlar özel girişimcilik ve sermayenin özel mülkiyeti, serbest rekabet ve maksimum karlılık olarak sıralanabilir.67
63
Raymond Aron, Sanayi Toplumu, 2.bs., Çev. E.Gürsoy, İstanbul, Dergah, 1997, s.99-101 64 “Endüstri Toplumu” a.g.e.
65 Hüsnü Erkan, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, s.7-8 66 Hüsnü Erkan, Ekonomi Sosyolojisi, s.59
67
Endüstri toplumunun bir diğer özelliği de, önceki toplum türlerine kıyasla daha gelişmiş ve yoğun olan politik sistemlerine ilişkindir. Endüstri devrimi öncesi toplumlarda, politik yetkilerin, köylerde yaşayan ve kendi kendilerine yetebilen tebaaların büyük bölümünün yaşamları üzerindeki doğrudan etkileri çok azdır. Endüstrileşme ile birlikte taşımacılık ve iletişimin hız kazanmasına bağlı olarak daha bütünleşmiş “ulusal” topluluk ortaya çıkar. Endüstri toplumu ile birlikte ulus- devletlerin ilk örnekleri de ortaya çıkar.68
Endüstri toplumunda üretim araçlarının mülkiyeti statüsü ne olursa olsun bir işçi yığılımı vardır. Burada asıl sorun binlerce işçi ile mal sahipleri arasında yaşanacak iletişime kural ve biçim koymak olmuştur. Daha önce var olan hiçbir toplum biçiminde yaşanmamış bu durum, insanlık için yeni sosyal, kültürel, siyasi ve ekonomik yapıları yaratmıştır. Bir başka ifadeyle; endüstriyel dönemin kitlesel üretimi, kitlesel ilişkileri doğurmuş ve işçi hareketleri, şehirleşme, savaşlar gibi çeşitli türlerdeki büyük sosyal hareketliliklere kaynaklık etmiştir.
Raymond Aron bu yeni koşullara bağlı olarak endüstri toplumunun birbirinden farklı beş özelliği olduğunu vurgulamış ve bunları şu şekilde açıklamıştır;69
1.- Girişimin kesin bir biçimde aileden ayrılması
2.- Bir endüstri toplumu iş bölümünün orijinal bir tarzını verir. Bu modern endüstri toplumların karakteristik vasıflarındandır.
3.- Bir endüstri toplumunda bir sermaye birikiminin varlığı fark edilir.
4.- Endüstri toplumunu niteleyen bir hususta rasyonel hesaptır. Bu husus çalışmanın gelişme yolunda sermaye ihtiyacı olduğu zamanlarda önem kazanır.
5.- Bir endüstri toplumu bizzat endüstri girişimleri kavramından çıkarılabilir. Bu da işçinin çalışma sahası üzerinde kendini bütünü ile işe vermesidir.
68 “Endüstri Toplumu” a.g.e. 69
Endüstri toplumunda insan veya makine yönetimli bir iş hayatı söz konusudur. Ön planda olan imalat endüstrisi iken, tarım, sanayi ve hizmetler şeklinde üçlü endüstriyel bir yapı şekillenmiştir. Yeni toplumun maddi üretimi iş bölümünü getirmiş, üretim ve tüketim birbirinden ayrılmıştır. Endüstri devrimi ile birlikte ortaya çıkan “tüketim devrimi” endüstri toplumunun kitlesel üretimi ile gerçekleşmiş bir olgudur.70
Endüstri toplumunda yeniliklerin üretilip uygulandığı alan endüstri sektörüdür. Bu nedenle endüstrileşme süreci tüm diğer süreçleri peşinden sürüklemiştir. Bu dinamik endüstri toplumunun ana karakterinin sermaye birikimi ve yatırımlara dayalı endüstrileşme olmasını sağlamıştır.71
Endüstri toplumu, bireyin özgürleşmesinden yola çıkmasına karşın yapı ve kurumsallaşması toplum düzeyinde gerçekleşir. Bu durum politik ve sosyal düzeyde katılımcılığı sınırlandırmıştır.72
Endüstri toplumuna dönüşme sürecinde yaşanan bu sınırlılık hali, temelde mülkiyet yapısından kaynaklanan bir sınıflaşma (alt-orta-üst) yaratmıştır. Kalkınmanın ve endüstrileşmenin itici gücü olan yenilikçi-girişimci yöneticiler daha çok orta sınıftan çıkmıştır. Çünkü orta tabakalar yükselmeye, rekabetçi düşünceye ve yeniliğe en yakın sosyal grup olmuştur.73
Endüstri toplumunun özeliklerine dayalı genel bir değerlendirme yapılacak olursa;
Yarım yüzyıl öncesine kadar insanlık tarihini en derinden etkileyen ve şekillendiren değişim olan endüstri devrimi ve beraberinde getirdiği endüstri toplumunun, buharlı makinenin icadı ile başladığı görülür.
Endüstri toplumun ekonomisi paraya, ulusal pazara, sermaye birikimine ve fiziki sermayeye dayanır.
Temel yerleşim birimi kent, yaşam biçimi kentleşmedir.
70
Hüsnü Erkan, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, s.105-109
71 Robert Havemann, Yarın: Yol Ayrımındaki Sanayi Toplumu Eleştiri ve Gerçek Ütopya, Çev. Filiz Özçelik, İstanbul, Kaynak, 2005, s.23
72 Hüsnü Erkan, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, s.170-171 73
Temel dünya görüşü aydınlanma, akılcılık, pozitivizm (bilimsellik) laiklik ve ulus devlet olarak sıralanabilir.
Hakim ideolojiler, kapitalist ve sosyalist temsili demokrasi ile güçlü merkeziyetçiliktir.
Lider olarak bilginler ve örgüt (sendika-dernek-parti)yöneticileri ön plandadır.
Yaygın eğitim biçimi yetişkinlikte tamamlanan ve zorunlu olan kitle eğitim biçimidir.
Uygulanan işbölümü kapitalistler, işçiler, hizmet sektörleri, bilimsel işbölümü (bürokrasi) ve uzmanlaşma şeklindedir.
Temel değerler değişme ve yenileşme, rekabet, laiklik, ulusçuluk, eşitlik, özgürlük, insan hakları, temsili demokrasi, kalkınma, verimlilik ve tutumluluktur.
Ait olunan aile ve ciddi bir yaygınlaşma hızı kazanan sigortacılık temel güvence olarak kabul edilir.
Ana enerji kaynakları petrol ve kömürdür.
Öncülük rolünü üstlenen endüstri alanları fizik ve kimyadır Yaygın iletişim kanaları basın ve televizyondur.
Endüstri toplumunun mücadele etmesi gereken temel sorunlar ise; büyük savaşlar, işsizlik, grevler, dikta rejimleri (faşizm-komünizm), yabancılaşma, bunalım, hazcılık, sınıflar arası farkın büyümesi ve terör olmuştur.74
Tüm toplumsal süreçler tıpkı insanlar gibi doğar, gelişir, olgunlaşır ve ölür. Bu süreci kendinden öncekiler gibi endüstri toplumu da yaşamıştır. Yaşamıştır, çünkü insanlık artık bilgi toplumu ve bu toplumsal yapının getirdiklerini birinci derecede yaşayıp hissetmektedir. Kimi coğrafyalarda bilgi ve bilgi toplumu ile örtüşerek biçim değiştirerek var olmayı sürdüren endüstri toplumu evrimini tamamlamaya çok yakındır.
Endüstri toplumunu evrimini tamamlamaya götüren bu süreçte sona doğru sanayinin payı düşerken hizmet sektörlerinin payı artmıştır. Bir başka ifade ile
74
endüstri toplumunun bilgi toplumundan etkilenmesinin ilk farklılaşması hizmet toplumuna dönüşmesi olmuştur. Benzer şartlarda dönüşerek içinden çıkardığı refah toplumu ve tüketim toplumu, endüstri toplumunun varoluş serüveninin son aşamalarıdır.75