Başlangıç tarihi ve bu süreci başlatan gerekçeler ne olursa olsun, bilgi toplumunun oluşumu 20‟inci yüzyılın en önemli gerçeğidir.21
Konu ile ilgilenen insanların, bu konuda bir fikir birliği içinde olduğunu söylemek yanlış olmaz. Ancak aynı fikir birliğini bilgi toplumu teriminin kullanılmasında görmek mümkün değildir.22
“Sanayi ötesi toplum”, “post modernizm”, “sibernetik kapitalizm” ve “kontrol devrimi” gibi adlarla da ifade edilen bu yeni toplumsal yapıyı; Erol Kutlu ve Metin Koza “sanayi sonrası toplumu”23
Fritz Machlup “bilgi ekonomisi”, Ralph Dahrendorf “post kapitalizm”, Amitai Etzioni “post modern”, Daniel Bell “post endüstriyel”, Peter Drucker “post business society”, Yoneji Masuda ve Porat da
21
Oya Gürdal, Tekstil Endüstrisinin Enformasyon Gereksinimleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kütüphanecilik Anabilim Dalı, [Doktora Tezi], 1996, s.28
22 Yaşar Tonta, “Bilgi Toplumu ve Bilgi Teknolojisi,” Türk Kütüphaneciliği, 13(4), 1999, s.364 23 Erol Kutlu, Bilgi Toplumunda Kalkınma Stratejileri, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi, 2000, s.13 Metin Koza, Bilgi Yönetimi: Bilgiyi Doğru Kullanmak, İstanbul, Kum Saati, 2008, s.160-162
“information society” olarak terminolojilerine katmışlardır.24
Terimlerin her birinde anlatılmak istenen toplumsal yapı, her şeyden önce bilgiye değer veren, bilgiyi kullanmasını bilen ve bilgi üretebilen bir yapıdır.25
Bilgi toplumuna ilişkin tanımlar yapılırken bazen 20‟inci yüzyıl içinde gelişen bilgisayar ve iletişim teknolojisi merkez alınmakta, bazen de bir ülkedeki Gayri Safi Milli Hasılanın (GSMH) ne kadarının bilgi sektöründe çalıştığı ölçüt kabul edilmektedir. Bir kısım araştırmacı tanımı kültürel açıdan ele alırken, başka bir kesim de bilgiden kaynaklanan mekansal değişimi göz önünde bulundurmaktadır.26
Yukarıda verilen bilgi toplumuna yönelik yaklaşımların ardından, bu yaklaşımlarda göz önünde bulundurularak şöyle bir tanım yapılabilir. Bilgi toplumu; bilginin temel kaynak olduğu, bilgi üretim ve iletiminin yaygınlaştığı, bilgi çalışanlarının çoğunlukta olduğu, sürekli öğrenme ve bilgilenmenin kaçınılmaz hale geldiği, bilgi teknolojisinin temel konumda olduğu ve içinde yaşadığımız toplumsal yapıdır.
İnsanların yaşamlarını ilgilendiren bilgilere erişip bunlar aracılığı ile yeni bilgiler üretmelerine, dolayısıyla kendilerini geliştirebilmelerine olanak tanıyan27 bilgi toplumunun oluşması, şu an içinde yaşadığımız “bilgi çağı”‟nın başlangıcına karşılık gelir. Bilgisayarların ticari ölçekte üretilip satılır konuma gelmesi bilgi toplumu ve bilgi çağının sembolik başlangıcı olarak kabul edilir.28
20‟inci yüzyılın ikinci yarısı ile birlikte, insanlık bilginin anlam ve değeri konusunda sınırları kestirilemeyen bir sürece, bilgi çağına girmiştir. Bu tarihten
24 Faruk Kocacık, “Bilgi Toplumu ve Türkiye,” Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 27(1), 2003, s.3
Hüsnü Erkan, a.g.e., s.72
25 T. Kaya Bensgir, Bilgi Teknolojileri ve Örgütsel Değişim, Ankara, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, 1996, s.11
26 Frank Webster, “The Information Society: Conceptions and Critique,” Encyclopedia of Library
and Information Science, Editör Allen Kent, New York, Marcel Dekker, 58(21), 1996, s.74-94
Veysel Bozkurt, a.g.e., s.34-49
Hasan Çoban, Bilgi Toplumuna Planlı Geçiş, İstanbul, İnkılap, 1997, s.37-48
27 Gürol Irzık, “Bilgi Toplumu mu Enformasyon Toplumu mu?,” Günce, Sayı 24, 2002, s.6 28
itibaren ortaya konan bilgi, insanın varoluşundan bu tarafa ürettiği bilginin toplamının birkaç katıdır.29
Yaşanan bilgi patlaması aynı süreçte inanılmaz bir gelişme eğrisi tutturmuş olan teknolojik gelişme ve yeniliklerle birleşince, kaçınılmaz olarak endüstri toplumunun sonu gelmiştir.
Çalışmanın üçüncü bölümünde değinildiği gibi, teknolojinin endüstri toplumunda da şüphesiz özel bir yeri ve anlamı olmuştur. Bilgi toplumunun ortaya çıkmasına zemin hazırlayan gelişmelerin tamamında, teknolojinin pek çok endüstri alanında yoğun kullanımının etkisi vardır. Ancak, bilginin teknoloji ile etkileşimi endüstri-teknoloji etkileşiminden çok daha büyük ve köklü değişimler yaratmıştır, yaratmaktadır ve yaratacaktır.
Bilgi toplumuna dönüşümle birlikte toplumu şekillendiren değerlerde, sosyo- ekonomik yapıdan kültürel yapıya ve güçlü olmayı ifade eden belirleyici unsurlara kadar her şey değişmeye başlamıştır. Şu ana kadar yaşananlara bakılırsa, bu değişimin en azından bir süre daha devam edeceğini söylemek mümkündür. Bilgiden beslenen bu değişim beraberinde çok güçlü bir teknolojik dönüşümü de gerçekleştirmiştir. Bu süreçte ortaya çıkmış olan bilişim teknolojisindeki devrim, endüstri devriminden farklı olarak yeniliklerin yaygınlaşma süresini ve değişim evrelerini giderek kısaltmıştır.
Bilgi toplumuna dönüşümdeki hızın temel nedeni, yeni teknolojilerin gelişme hızı ile insanların bu teknolojilere uyum esnekliğinin yüksekliğidir. İnsanlık endüstrileşme sürecine göre bilgi toplumuna geçişte teknolojik yenilikler konusunda daha bilinçlidir ve daha geniş olanaklara sahiptir. Bu durum bilgi toplumunun insanlığa getireceği değişim ve dönüşümün endüstri toplumundan çok daha derin olacağının bir habercisidir.30
Yalnız bu gerçeklik dahi, geleceğin dünya düzeninde etkin ve saygın bir yere sahip olabilmek için, bilgiye ve beraberinde getirdiği güce sahip olup, onu yönlendirebilmenin önemini gözler önüne sermektedir.
29 Kadri Yamaç, Bilgi Toplumu ve Üniversiteler, Ankara, Eflatun, 2009, s.43 30
Hem toplumsal yapıya, hem de yaşanan çağa adını veren bilgi merkezli bu dönemde akıllara durgunluk veren bir teknolojik yenilenme, benzeri görülmemiş ekonomik olanaklar, kültürel yeniden doğuşlar ve şaşırtıcı siyasi gelişmeler yaşanmıştır ve yaşanmaktadır. Bundan dolayı, bilgi çağı kimi zaman “büyük yönelimler çağı” olarak da telaffuz edilir.31
Söz konusu yeni yönelimlerin temelinde de bilgi ve bilgi teknolojisi vardır. Bugün bu alandaki en ön sırayı ise bilgisayar almış durumdadır. Bilgisayarın toplumdaki etkisi basımevinin getirdiklerini aşmış durumdadır.32
Toplumsal dönemlerde bir önceki dönemin sermayesi, bir sonraki dönemde artık kolayca sağlanabilir durumdadır. Artık eski değer ve önemi de kalmaz. Tarım toplumundaki üretimde kullanılan kazma, kürek, saban gibi basit araç ve gereçleri, endüstri toplumunun karmaşık makinelere dayalı büyük ölçekli üretiminde önemini ve değerini kaybetmiştir. Bilgi toplumunda ise bu büyüklük artan bilgi birikimine ve teknolojik gelişmelere bağlı küreselleşmenin tersi oranında küçülmüş ve önemini yitirmiştir.33
Bilgi ve artan yeni teknolojiler sayesinde bilgi toplumunda daha az kaynakla daha çok üretim sağlanmaktadır.
Burada belirtilmesi gereken, üretimde bilginin giderek temel faktör haline gelmesi, adeta tek başına belirleyici olmasıdır.34
Onun bir yansıması olan teknoloji ise, bu gücü bilgi ile paylaşır durumdadır. İnsanın bilgisi, becerisi ve aklı ile ilgili nitelikler, endüstri toplumunun kaynağı olan mal ya da hizmetin çok çok önüne geçmiştir. Bu birikimi, başka bir ifadeyle, bilgiyi üreten sınıf, bilgi toplumuna egemen olan sınıftır. Toplumun temel üretim maddesinin ağırlığı da endüstri malları ve hizmetlerinden bilgiye kaymıştır.
31 Jhon Naisbitt, Patrica Aburdene, Megatrends 2000 Büyük Yönelimler, Çev. Erdal Güven, İstanbul, From, 1990, s.11
32 Hasan Tekeli, a.g.e., s.55
33 “Postmodern Dönemdeki Endüstri İlişkilerinde Bilginin Önemi,” (çevrimiçi)
http://www.frmtr.com/felsefe-sosyoloji-psikoloji/1163929-bilgisayar-yonetimli-calisma-ve-endustri- sosyolojisi.html, 22 Mart 2009
34 Bazı araştırmacılar bilgiyi emek, doğa, sermaye ve girişimciliğin ardından beşinci temel üretim faktörü olarak kabul etmişlerdir. (Coşkun C. Aktan, İstiklal Y. Vural, Bilgi Çağı Bilgi Yönetimi ve
Endüstri toplumunda insan ya da makine yönetimli bir iş hayatı söz konusudur. Bilgi toplumunda ise insanoğlunun vazgeçilmezliği ile birlikte, ağırlıklı olarak bilgi/bilgisayar yönetimli çalışma hayatı yaygındır. Bilgi ve beceri, teknoloji ile birlikte toplum yapısını belirleyen temel unsur durumundadır.35
Bu nedenle üretilen her yeni bilginin paylaşımı ve toplum yararına sunulması çok önemlidir.36 Artan bilgi kullanımı ve bilginin değerinin yükselmesi, bilgi ağı sistemlerinin üretilmesine kaynaklık etmiştir. Bu sürecin ulaştığı son nokta ise internet olmuştur.
Bilgi toplumunda bir yandan bilişim teknolojisinin işgücü ve sermayenin yerine geçecek teknik yenilikleri, diğer yandan iletişimin ve buna bağlı olarak küreselleşmenin yaratığı fırsatlar, işgücü ve sermayenin önemini azaltmış, bilginin ağırlığını artırmıştır. Bu değişim bilgi toplumunda mülkiyet ve refah anlayışlarını da etkilemiştir.37
Yeni toplumsal yapıda, bilişim-iletişim ağ sistemi ve buradaki yaşanan gelişme üretim sisteminde ve işletme kuruluş yeri seçiminde esnek bir yapı getirmiştir. Esnek üretim sistemi ve esnek kuruluş yeri seçimi, zamanla bilgi toplumunun temel özelliklerinden birine dönüşmüştür. Bu esnekliği çok daha rahat kazanan gelişmiş ülkeler, bu özelliklerini bilgi teknolojisi ile kazandıkları atılım yapma yetileri ile birleştirince dünyanın geri kalanı ile aralarında var olan uçurumu daha da büyütmüşlerdir.38
Bilgi toplumunun sağladığı bilgi akışı ve bireylerin daha hızlı bilgiye ulaşabilmesi, politik ve ekonomik güç yoğunlaşmasını azaltırken, katılımcılık ve çoğulculuğu arttıran bir bütünleşme süreci yaratmıştır.39
Bu nedenle bilgi toplumunun çoğulculuk ve çeşitlenmeye yönlendiren dinamik bir yapısı vardır. Bu
35 Perihan Uğurlu, “Sosyo-Ekonomik Kalkınmada Bilimsel ve Teknik Enformasyon ve Türkiye,” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, [Yayınlanmamış Doktora Tezi], 1990, s.80
36 İsmail Hakkı Yücel, Bilim-Teknoloji Politikaları ve 21.Yüzyılın Toplumu, Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, 1997, s.22
37 Hüsnü Erkan, a.g.e., s.124
38 Seçkin Gültan, Bilgi Toplumu Sürecinde Avrupa Birliği ve Türkiye, Ankara, Ankara Üniversitesi, 2003, s.73-74
39
dinamik yapı her ne kadar bilgi sektöründen kaynaklanıyorsa da, endüstri sektörü bilgi toplumunun önemli bir sektörü olarak varlığını devam ettirecektir.
Yukarıda da ifade edildiği gibi, bilgi toplumunda maddi üretim ve sermaye değil, bilgi üretimi esastır. Bilginin kaynağı ise bilimsel düşünce, bilişim teknolojisi, bilişim alt yapısı ve bilgi sektörüne bağlı olarak gerçekleşir. Bu değişimle, endüstri toplumunun “yatırım humması” yerini bilgi toplumunun bilgi üretmeye yönelik “yenilik hummasına” bırakır. Böylece büyümeyi ve kalkınmayı sağlayan temel faktör yatırımlar yoluyla gerçekleşen sermaye birikimi değil, yenilikler yoluyla üretilen bilişimsel bilgi olmuştur. Yatırımlar ve sermaye, yeni toplumsal yapıda yenilikçi teknolojinin uygulanmasında kullanılan girdiler olmaya devam edeceklerdir.40
Bilgi toplumunu bilgiyi kullanarak besleyen ve sürükleyici gücü olan yeniliklerin yaratıldığı yerler, üniversiteler ve araştırma merkezleridir. Yeniliklerin devamı için bu alana yönelik yatırımlarında artarak devamı ve bu merkezlerin öneminin farkında olabilmek gerekir. Bu noktada kilit rolde olan birimleri başında da araştırma – geliştirme (ar-ge) merkezleri gelir. Ar-ge konusuna bu bölümün sonunda ayrıntılı olarak yer verilecektir. Çünkü ar-ge’ler sadece bilgi toplumunun temel girdisi olan yeniliklerin ortaya çıkarıldığı yerler değil, aynı zamanda ilk kez bu çalışmada dile getirilen “bilgi geliştirme merkezleri” (bil-ge)’ne de kaynaklık eden birimlerdir.
Bilgi toplumunun ekonomisi ve temel üretim etkeni bilgi merkezlidir. Üretim araçları bilgisayar destekli robotlar ve nanoteknolojidir. Ağırlıklı kent yaşamı ile birlikte sıra dışı yaşam biçimleri de görülür. Çok kültürlülük, küreselleşme ve postpozitivizm belli başlı dünya görüşleridir. Bilginler, sanatçılar ve felsefeciler yönlendirici konumda olan sınıflardır. Kitle eğitimi ile birlikte yaşam boyu eğitim zorunluluk haline gelmiştir. Yaygın olarak doğal ve nükleer enerjilerden yararlanılır. Kuantum elektroniği, moleküler biyoloji ve çevre bilimleri öncü bilim dallarıdır.
40
Temel kaygılar ise, gelecek şoku, değer bunalımı, terör, insanlar arası eşitsizlik ve sermayenin küreselleşmesi olarak sıralanabilir.41
Yukarıdaki paragrafa ek olarak bilgi toplumunu özellikleri konusunda şunlar söylenebilir;42
Endüstri toplumundaki gelişmenin özünü buhar makinesi temsil ederken, bilgi toplumundaki karşılığı bilgisayar teknolojisidir.
Endüstri toplumunda fiziksel emeğe bağlı maddi üretim ön plandayken, bilgi toplumunda zihinsel emek ürünü olan bilgi üretimi ön plandadır.
Endüstri toplumunda üretim merkezlerini modern fabrikalar temsil ederken, bilgi toplumunda esas üretim bilgisayar üzerinden gerçekleştirilir.
Endüstri toplumlarında pazarlar yeni yerlerin keşfi ve koloniler edinilmesi ile genişlerken, bilgi toplumunda yenilikçi bilgi potansiyel bilgi pazarıdır.
Endüstri toplumunda öncü endüstriler makine, kimya ve inşaatken, bilgi toplumunda bilişim ve bilgi teknolojileri gibi bilgi tabanlı endüstriler esas endüstrilerdir.
Endüstri toplumunda işbölümü, üretim ve tüketim birbirinden ayrılarak ferdiyetçilik ön plana çıkmışken, bilgi toplumunda bilginin birlikte üretimi ve kullanımında paylaşım ön plandadır.
Endüstri toplumunda en önemli sosyo-ekonomik aktiviteler özel, kamu ve özerk devlet kuruluşlarında yürütülürken, bilgi toplumunda bu alanda esas rol gönüllü kuruluşlardadır.
41 Alvin Toffler, Üçüncü Dalga, Çev. Selim Yeniçeri, İstanbul, Koridor, 2008, s. 42-50
42 Bilgi toplumunun temel özellikleri yerli ve yabancı birçok araştırmacı tarafından ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bu kişilerden bazıları şunlardır;
Joneji Masuda, Managing In The Information Society, Massachusetts, Basil Backwell, 1990 Cihan Dura, Bilgi Toplumu, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1990
Rob Crawford, In The Era Of Umman Capital, New York, Harper Business, 1991
Peter F. Drucker, Kapitalist Ötesi Toplum, Çev. Belkıs Dişbudak Çorakçı, İstanbul, İnkılap, 1994 Hasan Çoban, a.g.e.
Fuat Ercan, Toplumlar ve Ekonomiler, İstanbul, Sarmal, 1998 Hüsnü Erkan, a.g.e.
Robin Mansell, Uta Wehn, Knowledge Societies: Information Technology for Sustainable
Development, New York, Oxford University Press, 1998
Veysel Bozkurt, a.g.e. Seçkin Gültan, a.g.e.
Yaşar Tonta, Mehmet Emin Küçük, a.g.e.
Endüstri toplumunda sosyo-ekonomik sistem özel mülkiyet, serbest rekabet ve karlılıkla karakterize edilmişken, bilgi toplumunda birlikte üretim ve toplumun çıkarını gözetmek önemlidir.
Endüstri toplumunda sosyal değişimlerde etkili olan güç işçi kuruluşlarıyken, bilgi toplumunda sosyal değişikliklerin arkasındaki güç vatandaşlık hareketleridir.
Endüstri toplumunda işsizlik, savaşlar ve diktatörlük üç ana sosyal problemken, bilgi toplumunda kontrollü toplum olma güçlüğü, kişisel mahremiyetin zedelenmesi, kişisel ve toplu terör hareketlerinin artması ve hızlı sosyal değişikliklere karşı hazırlıksız olan insanların içine düşebileceği gelecek şoku temel sosyal problemlerdir.
Endüstri toplumunun en ileri aşaması yüksek tüketim toplumuyken, bilgi toplumunun en ileri aşaması yüksek bilgi üretim toplumudur. Bunu sağlayan en büyük etken de bilgisayarlardır.
Endüstri ve bilgi toplumlarına ilişkin yukarıda verilen temel farklılıklar, Tablo 1‟de özetlenmeye çalışılmıştır. Böylece, yaşanan değişimlerin daha sağlıklı ve karşılaştırılabilir olarak ele alınması kolaylığı hedeflenmiştir.
Tablo 1. Endüstri Toplumu İle Bilgi Toplumunun Karşılaştırılması
Kaynakça: Seçkin Gültan‟dan (2003) aktaran Yaşar Tonta, Mehmet Emin Küçük, a.g.e., s.3-4
Bir toplumsal yapıdan söz edebilmek için bu topluma özgü bazı kilit özelliklerin oluşmuş olması gerekir. Bu gereklilik bilgi toplumu için de geçerlidir. Tecrübe edilen diğer toplumsal yapılarla birlikte, bilgi toplumunun kilit özellikleri Tablo „de ayrıntılı olarak verilmiştir. Bilgi toplumunu oluşturan özelliklerin ardından, insanlığın evrim sürecinde tecrübe ettiği dört temel toplum yapısının
değerlerini karşılaştırma fırsatını bulmak, bilgi toplumu ile gelinen noktayı anlamayı kolaylaştıracaktır.
Tablo 2‟nin devamı
Kaynak: R. Crawford‟dan (1991) aktaran Hüsnü Erkan a.g.e., s.110-112
Bilgi toplumunu yaratan koşular ve bilgi toplumunu diğer tüm toplum türlerinden ayıran özelliklere bakılacak olursa, anahtar rolde olan değerin bilgi olduğu rahatlıkla görülecektir. Bu toplumsal yapıda söz sahibi olabilmek için başrol oyuncusu olan bilgiyi çok iyi organize edip, kullanabilmek ilk koşuldur. Bu başarıldığı takdirde hem güçlü olmak, karar verici konumda olmak, hem de varlığını devam ettirmek sağlanabilecektir. Üretilen bilgi toplumun yapısına, beklentilerine ve gereksinimlerine uygun olmalıdır. Aksi halde ikinci ya da üçüncü dünya ülkeleri olarak tanımlanan coğrafyaların yönetilmekten kurtulamayan ve geleceğinin kaderi kendi elinde olmayan bireyler/örgütler olmaktan kaçılamaz. Bunu gerçekleştirebilmek için, bilgiyi en iyi şekilde organize etmek ve başarılı bir şekilde yönetebilmek gerekir. Bilgi toplumunda güç ve başarı, bilinçli ve gerçekçi bilgi yönetme politikasının olması ve bilgi organizasyon sisteminin kurulabilmesi ile mümkündür.